کاشت محصول دوم پس از برداشت برنج راهکاری جهت افزایش بهره وری از اراضی شالیزاری
در اراضی شالیزاری شمال کشور به دلیل محدودیت های تولید برنج نظیر کوچک بودن اراضی، کمبود آب و سنتی بودن عملیات کشت برنج، ارائه راهکارهای مختلف برای کاهش هزینه تولید ، بالا بردن بهره وری اراضی شالیزاری و افزایش درآمد شالیکاران ضروری است. یکی از راهکارهای اساسی برای افزایش تولید و درآمد کشاورزان و پایداری تولید برنج، توسعه کشت دوم در این اراضی می باشد. با وجود اهمیت حیاتی کشت دوم در اراضی شالیزاری، سطح وسیعی از این اراضی به دلایل متعـدد زراعـی، اقتصادی و اجتماعی از جمله عدم معرفی محصولات مناسب کشت دوم و نیز عـدم ارائه راهکارهای فنی جهت افزایش عملکرد محـصولات، به صـورت نکاشت باقی می مانـد. محصولات مختلفی را می توان به عنوان کشت دوم در اراضی شالیزاری مورد استفاده قـرار داد که از جمله آن ها می توان به لوبیا (پـاچ باقلا)، شبدر لاکی، کلزا، شبدر برسیم، باقلا، تریتیکاله، سورگوم علوفه ای، جو قـصیل، حبوبات، سیر، سبزیجات برگـی، سبزیجات ریشه ای، نخود فرنگی، ترب، هویج و… اشاره نمود. مکان یابی و بررسی دقیق مناطق مستعد کشت هر یک از این محصولات، به همراه بکارگیری تکنیک های زراعی مناسب می توانـد عامل عمده ای در موفقیت پروژه کشت دوم در این اراضی محسوب گـردد. ضمن آن که بازاریابی و سودآوری اقتصادی این محصولات نیز دارای اهمیت فوق العاده ای در تداوم و گسترش سطح زیر کشت این محـصولات می باشد. به منظـور بهره گیری از منـابع و توانمندی های طبیعی و اقتـصادی و جهت خـروج از کشت تـک محـصولی برنج، ایجاد اشتغال و افزایش درآمد کشاورزان، کاشت محصول دوم پس از برداشت برنج گـامی موثردر جهت افزایش بهره وری از این اراضی محـسوب می گـردد. یکی از راهکارهای اساسی در جهت توسعه کمی و کیفی محصولات کشت دوم، انجام فعالیت های تحقیقـاتی در زمینه این محصولات می باشد. با توجه به نوپا بودن تحقیقـات مرتبط با محـصولات کشت دوم و دامنه وسیع این محصولات، توجه ویژه به انجام فعالیت های تحقیقـاتی از جمله ملزومات اساسی پایداری و توسعه کاشت محصول دوم پس از برداشت برنج محسوب می گردد.
مهم ترین اهداف کاشت محصول دوم پس از برداشت برنج در اراضی شالیزاری
- پایداری تولید برنج از طریق بهبود درآمد شالیکاران
- رعایت تناوب زراعی و تلاش برای کنترل آفات، بیماری ها و علف های هرز و بهبود وضعیت حاصلخیزی خاک
- توسعه تولید علوفه به منظور تأمین غذای دام و افزایش تولیدات دامی کشور
- تأمین بخشی از پروتئین مصرفی از طریق کشت حبوبات
- استفاده بهینه از اراضی شالیزاری در تمامی طول سال و افزایش تولیدات کشاورزی
- رعایت تناوب زراعی
- کنترل آفات، بیماری ها و علف های هرز
- کاهش آلودگی محیط زیست در نتیجه کاهش مصرف سموم
- بهبود ساختمان خاک و افزایش فعالیت میکروارگانیسم ها
- اجرای فعالیت های زیربنایی از جمله تجهیز و نوسازی اراضی
مهم تـرین دستاوردهای مطالعـاتی و تحقیقـاتی کاشت، داشت و برداشت برخـی از این گیاهان به شرح زیر می باشد:
لوبیا
لوبیـا گیـاهی دولپــه بـا نــام انگلیـسی Common bean از راسته Rosales، تیـره Legominosae، زیر تیره Papilionidae، قبیله Phaseolae، زیرقبیله Phaseoliae و جنس Phaseolus بوده که از نظر گیاهشناسی یک ساله و علفی است و دارای ساقه بنـد بنـد می باشد. میوه لوبیا غلاف یا نیامی است که شکلی بلنـد و باریک داشته و در بعـضی انـواع کمی خمیده است. منشأ لوبیا از آمریکای مرکزی و جنوبی است که امروزه در کلیه منـاطق گرمسیر و معتدل کشت می شود. لوبیا در بین حبوبات در جهان دارای بیشترین سطح زیرکشت است. کل سطح زیرکشت لوبیا در سال ۲۰۰۷ در جهان ۲۶۹۱۸۰۷۶ هکتـار بوده که عملکرد خشک لوبیا در جهان ۱.۲۵ و متوسط عملکرد در ایران ۱.۹۱ تن در هکتار می باشد. کشت لوبیا در گیلان سهم مهمی در بین حبوبات داشته و بر اساس آمار سازمان جهاد کشاورزی گیلان، بیشترین سطح زیرکشت را با ۷۳۹۰ هکتار در مقایسه با دیگـر حبوبات دارد. دانه حبوبات یک منبع اساسی پـروتئین در تغذیه بشر و حیوانـات می باشد. دانـه حبوبات با داشتن ۱۸-۳۲ درصد پروتئین نقش مهمی در تـامین مواد پروتئینـی مورد نیاز انسان دارد که این مقدار ۲ تا ۳ برابر غلات و ۱۰ تا ۲۰ برابر گیاهان غده ای است. حبوبات علاوه بر تامین پروتئین به علت ویژگی های خاص آن ها که وجود باکتری های تثبیت کننـده نیتروژن هوا در ریشه است سبب حاصـلخیزی خـاک می گردنـد. در کل حبوبات بعـد از غلات دومین منبع غذایی بشر است و در کشور ما نیز بعد از گندم و برنج عمده ترین غـذای مردم راتشکیل می دهد.
شرایط آب و هوایی
- مناسب ترین دما برای رشد این گیاه بین ۱۸ تا ۲۵ درجه سانتی گراد است.
- با شرایط آب و هوایی مناطق استان گیلان به خوبی سازگار می باشد.
خاک
- لوبیا اصولاً در هر خاکی قابل کشت می باشد.
- خاک های شنی رسی که از نفوذ پذیری خوبی برخوردار می باشند برای کشت لوبیا مناسب هستند.
- مناسب ترین pH خاک برای رشد لوبیا سبز ۶ تا ۷ می باشد.
آماده سازی زمین
- برای کاشت لوبیا ابتدا زمین را شخم و سپس دیسک می زنند.
نیاز کودی شامل:
- ۱۰۰ کیلو گرم در هکتار کود اوره
- ۱۵۰ کیلو گرم در هکتار کود فسفر
- ۱۲۰ کیلو گرم در هکتار کود پتاس
در صورت زیاد بودن آلودگی مزرعه به علف های هرز می توان قبل از کاشت از علف کش های مناسب مانند ترفلان( ۲ لیتر در هکتار) استفاده نمود.
کاشت
- زمان کاشت ۱۰ مرداد تا ۱۰ شهریور
- در استان گیلان به صورت دستی و ردیفی کشت می گردد.
- عمق کاشت در زمین های رسی ۵ سانتی متر ودر زمین های شنی ۱۰ سانتی متـر در نظـر گرفته می شود.
- مقدار بذر در کشت مکانیزه ۸۰ کیلو گرم و در کشت سنتی ۱۲۰ کیلو گرم است.
علف های هرز، آفات و بیماری ها
- از مهم ترین علف های هرز لوبیا می توان خردل وحشی، تاج ریزی و …. را نام برد.
- سله شکنی و مبارزه با علف های هرز بوسیله کولتیواتـور و وجین کردن از جمله اقداماتی است که در مرحله داشت صورت می گیرد.
- آفات مهم لوبیا سبز، سوسک مکزیکی، شپشک لوبیا، سوسک برگ خـوار، حلزون و کرم طوقه بر می باشند که با سموم مالاتیون، آزینفوس متیل، متـالانجی و طعمه مسموم می توان با آن ها مبارزه کرد.
- از بیماری های مهم لوبیا سبز، سوختگی قـارچی، زنـگ، نماتـد، آنتراکتـوز و بیماری موزائیک را می توان نام برد.
برداشت
- زمان برداشت اوایل آبان تا اوایل آذر
- برداشت لوبیا زمانی انجام می گیرد که ۸۰ درصد غلاف ها تغییر رنگ داده و زرد شده باشند.
- برداشت لوبیا در استان گیلان به صورت دستی انجام می گیرد.
- عملکرد ۲۵۰۰ الی ۳۰۰۰ کیلوگرم در هکتار
باقلا
باقلا با نام علمی (Vicia faba L.) از خانواده بقولات است. با توجه به رونـد رو به رشد جمعیت کشور و عملکرد بالای گیاه باقلا، کشت آن در اراضی شالیزاری می تواند به عنوان یکی از منابع مهم غذایی جهت تـامین تغذیه جامعـه مناسب باشد. بذور رسیده و خــشک حبوبـات دارای ارزش غــذایی زیـاد و قابلیـت نگهـداری خــوبی هـستند و یکی از مهم ترین منابع غذایی سرشار از پروتئین( ۲۴ تا ۳۲ درصد) می باشند. کشت گیاه باقلا در تناوب با برنج در اراضی شالیزاری سبب افزایش بهره وری زمین و ایجاد شرایط پایدار برای تولید برنج می گردد. حبوبات به دلیل قابلیت همزیستی با باکتری های تثبیت کننـده نیتروژن، برقراری تعادل عناصر معدنی خاک در اکوسیستم های زراعـی، کاهش جمعیت علف های هرز و بالا بردن حاصلخیزی کیفی خاک حائز اهمیت می باشند. این گیاهان در مقایسه با دیگر گیاهان زراعی به ورودی نیتروژن کمتری نیاز داشته وتثبیت نیتـروژن ناشی از کشت آن، در دسترس محصولات بعدی نیز قرار می گیرد.
خاک
- باقلا در تمام خاک ها می تواند رشد کنـد و محـصول بدهد، اما در خـاک های نـسبتاً سنگین غنی(رسی شنی) بهترین بازده را دارد.
- باقلا قادر به تحمل ماندابی نبوده و pH مناسب آن حدود ۶ الی ۷ است.
آماه سازی زمین
- تهیه بستر مناسب بذر عامل مهمی در عملکرد بالای آن است.
- پس از گاورو شدن زمین بایستی اقدام به یک شخم نـسبتاً عمیق کرد، سپس زمین را دیسک و کودهای پایه را به زیر خاک برد.
نیاز کودی
- با توجه به توانایی باقلا در تثبیت نیتروژن، مقـدار ۱۲۰ کیلوگرم اوره در هکتـار توصـیه می گردد که نیمی از آن در زمان کاشت و بقیه به صـورت سرک، ۴۵ تـا ۵۰ روز پـس از کاشت استفاده می شود.
- افزودن ۱۵۰ کیلوگرم فسفات آمونیوم ضروری بوده که باید قبل از کاشت و در فاصـله دو دیسک وارد خاک کرد.
- مقدار سولفات پتاسیم مورد نیاز ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار است.
کاشت
- زمان کاشت اوخر مهر تا اواخر آبان
- به صورت دستی کشت می گردد.
- مقدار بذرمصرفی برای هرهکتار بسته به منطقه و اقلیم فرق کرده و معمولاً ۱۵۰ تـا ۲۰۰ کیلوگرم درهکتارمی باشد.
برداشت
- زمان برداشت اواسط اردیبهشت تا اوایل خرداد
- زمان برداشت پس از زرد شدن برگ ها و تغییر رنگ غلاف ها از رنگ سبز به قهوه ای
- در زمان برداشت رطوبت باقلا باید حدود ۱۶ درصد باشد.
عملکرد
عملکرد غلاف ده تا پانزده تن در هکتار
تریتیکاله
تریتیکاله (Triticosecale Wittmack ) اولین غله ساخت دست بشر است که در سال ۱۸۷۶ بدست آمده است. این گیاه حاصل تلاقی گندم (Triticum spp) و چـاودار (Secale cereale) می باشد. تریتیکاله از یک سو واجد ویژگی های مطلوب چـاودار از جمله رشد سریع، مقاومت به سرما و قابلیت تولید در زمین های فقیر و کم بازده و از سوی دیگر، دارای ویژگی های برتـر کیفی و زراعـی گنـدم می باشد. در آغـاز، هدف از تولید تریتیکاله جهت تغذیه انسان بوده ولی به علت پایین بودن کیفیت نانوایی آرد آن در مقایسه با گندم، اکنون بیشتر به عنوان یک گیاه علوفه ای کشت می گـردد. کاشت تریتیکاله در مناطق گوناگون دنیا طی چند دهه اخیر بیانگر تطابق و سازگاری آن در محدوده وسیعی از شرایط اقلیمی متفاوت می باشد. تریتیکاله پتانسیل سازگاری بالایی به محـدوده وسیعی از شرایط آب و هوایی دارد و به خوبی تحت شرایط دیم در سراسر جهان رشد می کنـد ولی تحت شرایط آبیاری و حاصلخیزی خاک رشد بهتری دارد. اگرچـه واکنش تریتیکاله در سازگاری به محدوده وسیعی از شرایط آب و هوایی مشابه والد مادری خـود گنـدم است، بسیاری از ارقام تریتیکاله متحمل به خاک های اسیدی و آلومینیومی در مناطقی که تـنش های غیر زیستی مثل خشکی، دمای بالا، سطوح pH بالا، شوری، سمیت یا کمبود عناصـر بسیار شایع (متداول) است، مشابه والد خود چاودار هستند. این گیاه تحمل بسیار زیادی به شوری دارد و بعضی از واریته ها می توانند در مراحل اولیه رشد در تحمل به شوری با گنـدم و جو رقابت کننـد. تریتیکاله در تحمل خـاک های اسیدی از گنـدم بهتـر عمل کرده و سازگاری بیشتری دارد. در آزمایشات مقایسه ای مشخص شد که پتانـسیل عملکرد ماده خشک تریتیکاله، مشابه یا بیشتر از دیگر غلات دانه ریز است، به طوری که نتـایج تحقیقـات به عمل آمده روی تریتیکاله نشان داد که این گیاه از نظر میزان علوفه سبز، کاه و دانه با جو قابل قیاس است، در شرایط مناسب محیطی، این گیاه نسبت به سایر غـلات دارای پتانـسیل بالاتری بوده و به عنوان یک غله پیش رو می تواند جهت استفاده دو منظـوره (علوفه و دانـه) مدنظر باشد.
کاشت
- ۳۰ مهر الی ۳۰ آبان
- امکان کاشت به عنوان کشت سوم پس از برداشت محصولاتی مانند راتون، پاچ باقلا و سورگوم علوفه ای
- میزان بذر مصرفی ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار
- فواصل ردیف ۲۰ سانتی متر
- عمق مطلوب کاشت ۲ تا ۴ سانتی متر
نیاز کودی
- اوره ۳۰۰ کیلوگرم در هکتار
- فسفات آمونیوم ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار
- سولفات پتاسیم ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار
برداشت
- از اهداف اصلی کشت تریتیکاله در اراضی شالیزاری، استفاده از آن به صورت قـصیل و تغذیه دام است. لذا طی چند چین (اواخرآذر، اوایل اسفند و اوایل اردیبهشت) و قبل از سفت شدن دانه و در مرحله شیری، برداشت آن انجام می شود.
- برداشت به صورت دانه خشک در اواخر اردیبهشت
- عملکرد علوفه خشک آن ۱۰ الی ۱۳ تن در هکتار و عملکرد علوفه تـر آن ۴۰ الی ۵۰ تن در هکتار
- عملکرد دانه ۳ الی ۴ تن در هکتار
شبدر لاکی
شبدر لاکی(Trifolium incrantum L) یا شبدر کریمسون، گیاهی یکساله و دارای فرم ایستاده است که بیشتر رشد آن در اوایل بهار صورت می گیرد و از این جهت می تواند منبع علوفه ای خوبی در اوایل بهار باشد. صفر گیاهی آن صفر درجه سانتیگراد و دمای رشد حداکثر آن ۳۰ درجه سانتیگراد گزارش شده است. شبدر لاکی در خـاک های زهکشی شده سازگاری خـوبی داشته و به علت زودرس بودن به عنـوان کود سبز نیز می تواند مورد کشت قرار گیرد. رشد بهینـه و تـشکیل گـره های تثبیت کننـده نیتـروژن در ریشه شبدر لاکی در اسیدیته ۷.۵-۵.۵ رخ می دهد. جوانه زنی شبدر لاکی به دلیل بزرگ تـر بودن بذور آن در مقایسه با دیگر گونـه های شبدر با سرعت بیشتری صـورت می گیرد. شبدر لاکی به محدوده وسیعی از خاک ها و اسیدیته سازگاری دارد. این گیاه در بسیاری از نقاط دنیا در کشت دوگانـه با ذرت به صـورت مخلوط کشت می شود. در منـاطقی با بارندگی بین ۱۱۰۰-۵۰۰ میلی متر، به علت سازگاری این رقـم به انـواع خـاک و رشد زمستانه بیشتر آن نسبت به شبدر ایرانی، کشت آن توسعه یافته است. بین گونـه های شبدر، شبدر لاکی و شبدر قرمز بیشترین عملکرد علوفه خشک را تولید می نماینـد. در چنـد سال اخیر کشت شبدر لاکی به دلیل پتانسیل تولید علوفه مناسب آن مورد توجه قـرار گرفتـه است. یکی از راه های اصولی جهت رفع کمبود علوفه، افزایش تنـوع گونـه های شبدر در مناطق شبدرخیز کشور است. در راستای این سیاست، مطالعات وسیعی جهت سازگاری ومدیریت زراعی گونه های دیگر شبدر همچون شبدر لاکی آغاز شده است.
خاک مورد کشت
- در خاک های نسبتاً اسیدی رشد خوبی دارد اما شرایط قلیایی را هم تحمل می کند.
- کشت شبدر لاکی در خاک های سبک وسنگین موفقیت آمیز است.
- بهترین رشد را در خاک های حاصلخیز وزهکشی شده دارد.
مقاومت به تنش
شبدر لاکی نسبت به سرما مقاوم تر از شبدر برسیم و ایرانـی است و همچنین مقـاوم به شرایط غرقـابی، حساس به خشکی و متحمل به شرایط قلیایی است.
کاشت
قابلیت کشت سوم پس از برداشت محصولاتی مانند راتون، پاچ باقلا و سورگوم علوفه ای
عمق کاشت
عمق کاشت با توجه با ریز بودن بذر نباید بیشتر از ۱-۲ سانتیمتر باشد.
میزان بذر مصرفی
- میزان بذر مصرفی با توجه به هدف کاشت، نوع خاک، تاریخ کاشت، نحـوه تهیه بستر بذر و قوه نامیه متغیر است.
- برای ایجاد یک مزرعه خوب مقدار ۲۵ الی ۳۰ کیلوگرم بذر در هکتار توصیه می شود.
نحوه مصرف
به صورت علوفه تر (چرای مستقیم در مزارع و مراتع)، علوفه خشک و کود سبز.
برداشت
- بهترین زمان برداشت، از اواسط فروردین که گیاه در اوایل گلدهی ( ۵-۱۰ درصـد) بوده و بیشترین کیفیت علوفه را داراست.
- اگر برداشت تا مرحله گلدهی کامل به تأخیر افتد محصول آن افزایش یافته ولی ارزش غذایی آن کاهش می یابد.
- در یک چین میتوان ۴۵ تن علوفه تر و۸-۱۰ تن علوفه خشک برداشت نمود.
مطالعه مقاله البرز ۱ رقم جدید شبدر لاکی نیز جهت تکمیل اطلاعات کاشت محصول دوم پس از برداشت برنج پیشنهاد میگردد
شبدر برسیم
شبدر برسیم (Trifolium alexandrium L) یکی از گیاهان با پتانسیل نسبتا مناسب جهت تثبیت نیتروژن محسوب شده که از لحاظ تامین نیاز غذایی دام، کود سبز و پوشش گیاهی دارای اهمیتی ویژه ای می باشد. در دهه های اخیر کشت شبدر برسیم به علت رشد سریع، تعداد چین برداری بالا و تولید علوفه تازه با کمیت و کیفیت بسیار مناسب، مورد توجه قرار گرفته است. شبدر برسیم برای تغذیه دام از شبدر کریمسون و یونجه مناسب تـر بوده و در دام ایجاد نفخ نمی نماید. میزان پروتئین خام علوفه آن ۲۸ الی ۳۰ درصد می باشد. کشت این شبدر سبب تثبیت ۱۰۰-۲۰۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار می گردد. برای افزایش تولید برگ و سیستم ریشه ای مناسب ،کشت زودتـر شبدر توصـیه می گـردد. مطالعـات بسیاری در زمینه کشت بقولات علوفه ای در نقـاط مختلف دنیا و همچنـین داخـل کشور انجام شده است وگزارشات متنوعی در زمینه اثر مثبت آن بر گیاه کشت شده در تنـاوب وجود دارد. نتایج مطالعات کشت شبدر بر تولید برنج در شالیزارهای منطقه گیلان نشان داد که اثر آن بر افزایش عملکرد برنج قابل ملاحظـه بوده، به نحـوی که موجب ۳۱ درصـد افزایش عملکرد نسبت به تیمارشاهد گردیده است.ارزش اقتصادی کشت شبدر برسیم نیز بیانگر آن است که تولید شبدر در هر هکتار حدود ۵۵ تن علوفه تر می باشد که این مقـدار تقریباً برابر با ۱۳۵۰ کیلوگرم پروتئین خالص که معادل ۲۲۵۰ کیلوگرم پـودر ماهی،۸۹۰۰ کیلوگرم جو می باشد.
اهمیت
شبدر برسیم به علت دارا بودن خصوصیاتی چون سرعت رشد بالا، تعداد چین برداری زیاد، تولید علوفه زیاد در اوایل فصل، امکان مصرف به صورت تر، خـشک وسیلو، تثبیت ازت و حاصلخیزی خاک مورد توجه قرار گرفته است.
کاشت
- تاریخ کاشت بعد از برداشت برنج در شهریور
- میزان بذر به روش کشت به گونـه شبدر،حاصـلخیزی خاک، شرایط محیطـی و عمق کاشت بستگی دارد.
- میزان بذر ۲۵ کیلوگرم (در عملیات بدون خـاک ورزی ۳۰ تـا ۳۵ کیلوگرم) و برای تولید بذر ۱۵ تا ۲۰ کیلوگرم
- عمق کاشت ۱-۲ سانتی متر
- روش کاشت ردیفی
- فواصل کاشت ۲۰-۴۰ سانتی متر
تاریخ سبز شدن
- زمان سبز شدن در صورت وجود هوای گرم ورطوبت کافی ۴ الی ۵ روز بعد ازکشت
- در صورت عدم رطوبت کافی ۲ تا ۳ بار آبیاری برای جوانـه زنـی و سبزشدن بایستی انجام گیرد.
نیاز کودی
- ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار اوره که یک سوم به عنوان استارتر در شروع کاشت و دو سوم به صورت سرک پس از هر چین
- ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار فسفات آمونیوم
- ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار سولفات پتاسیم
- استفاده از علف کش ترفلان قبل از کاشت و گالانت بعد از کاشت.
برداشت
۲ تا ۳ ماه بعد از کاشت به مرحله برداشت می رسد. زمان برداشت اوایل آذر، اوایل اسفند و اواسط تا اواخر فروردین) ۳-۴ چین).
عملکرد
عملکرد علوفه ۴۰ الی ۵۰ تن در هکتار و عملکرد علوفه خشک ۸ الی ۱۰ تن در هکتار
مطالعه پست شبدر برسیم نیز جهت تکمیل اطلاعات کاشت محصول دوم پس از برداشت برنج پیشنهاد میگردد.