زنبور سیاه مغزخوار پسته

زنبور سیاه مغزخوار پسته

مقدمه

در مرحله لاروی گروههای مختلف راسته بال غشائیان (زنبورهـا)، دو رﮊیـم حشـره خـواری و گیـاه خواری دیده می شود. رﮊیم حشـره خـواری بـه دو صـورت انگلـی و شـکارگری منحصـر بـه زیـر راسـته زنبورهای ساقه دار می باشد که در مرحلـه لاروی از تخـم، لارو، شـفیره و حشـره کامـل حشـرات دیگـر تغذیه می کنند. این زیرراسته که ازنظر مبارزه بیولوﮊیک اهمیت زیادی دارد به دو گروه تقسیم می شود:

گروه زنبورهای نیش دار که ماده ها به جای تخم ریز در انتهای شکم مجهـز بـه نـیش مـی باشـند و برای فلج کردن شکار یا دفاع به کار می رود.

گروه زنبورهای تخم ریزدار، که فعالیـت آنهـا غالبـاﹰ بصـورت انگلـی اسـت و اصـطلاحاﹰ زنبورهـای پارازیت نامیده می شوند. این زنبورها با استفاده از تخمریز مته ای خود، تخم ها را درون بدن میزبان یا درون تخمهای آنها قرارداده و آن هـا را از بـین مـی بـرد. زنبورهـای ایـن گـروه دارای چهـار بـالا خانواده می باشد که بالا خانواده Chalcidoidea به واسطه این کـه زنبورهـای مغزخـوار پسـته درآن قرار دارند، شرح داده می شود:

بالا خانواده Chalcidoidea غنی ترین بالا خانواده از راسته بال غشائیان (زنبورها) می باشد. تـاکنون تعداد زیادی از گونه های این بالاخانواده به عنوان پارازیت از روی آفات مختلف گیـاهی جمـع آوری و شناسایی شده اند. برخی از آنها به عنوان آفت گیاهی مطرح می باشـند. ایـن بـالا خـانواده بیشـترین دامنـه میزبانی را دارد، بطوریکه بیش از ۵۰۰ خانواده از بندپایان و ۵۲ خانواده گیاهی بعنوان میزبان ایـن زنبورهـا محسوب می شوند و در شرایط طبیعی مساعد دارای ارزش خاصی در برقراری و حفظ تعـادل بیولوﮊیـک آفات می باشند. همچنین در برنامه های مدیریت آفات، زنبورهای این بالاخانواده بـه عنـوان یـک دشـمن طبیعی نسبت به آفت کش ها ترجیح داده می شوند. بطوری که گفتـه شـد ایـن زنبـور هـا عمـدتاﹰ فعالیـت حشره خواری داشته و به عنوان عوامل پارازیت شناسایی شده اند. با وجود این بعضی گونـه هـای آنهـا از خانواده Torymidae و Eurytomidae ماننـد زنبـور طلایـی و زنبور سیاه مغزخوار پسته کـه در مرحلـه لاروی دارای رﮊیم گیاهخواری می باشند و در داخل میوه زندگی می کنند. این نشریه بـه شـکل شناسـی، دوره زندگی، نحوه خسارت و روش های کنترل این دو آفت می پردازد. در خصوص زنبورهای مغزخوار پسته، با توجه به اینکه زیسـت شناسـی مراحـل رشـدی آفـت در ارتباط با فنولوﮊی و مراحل رشد و نمو درخت و میوه پسته مـی باشـد. بنـابراین مراحـل فنولـوﮊی پسـته از تورم جوانه ها تا برداشت محصول روی رقم قزوینی (کله بزی) به ۱۰ مرحلـه بـه شـرح زیـر تفکیـک شـد (جلیلوند، ۱۳۸۵ و بصیرت ۱۳۷۹ و .Carane, 1989)

مرحله اول = تورم جوانه ها.

مرحله دوم = ظهور سنبله گل های نر.

مرحله سوم= ظهور خوشه گل های ماده، شروع رویش برگ ها، گرده افشانی.

مرحله چهارم = تشکیل خوشه و میوه پسته، ظهور کامل برگ ها، زوال و ریزش گل های نر.

مرحله پنجم = رشد سریع پسته (میوه پسته رشد نموده ولی مغز هنوز رشد نکرده است).

مرحله ششم = رشد فیزیکی پسته کامل شده و مغز در ابتدای مرحله رشدی می باشد.

مرحله هفتم = شروع رشد مغز.

مرحله هشتم = رشد سریع مغز و بزرگ شدن سریع لپه ها.

مرحله نهم = نرم شدن پوست رویی و جدا شدن از پوسته استخوانی

مرحله دهم = رسیدن پسته.

زنبور سیاه مغزخوار پسته

Eurytoma plotnikovi Nikolskaya (Hymenoptera: Eurytomidae)

شکل شناسی

حشره کامل ماده به طول ۴.۵-۴ میلی متر، رنگ عمومی بدن قهوه ای مایل به قرمز، سرسـیاه رنـگ، قفس سینه و شکم دارای لکه های سـیاه اسـت. پاهـا، رگبالهـا، بنـد اول شـاخک و قسـمتی از بنـد دوم شاخک زرد رنگ است . حشره کامل نر، کوچکتر از ماده و بطول ۴ میلیمتر است. رنـگ عمومی بدن سیاه، دارای پاهای زرد و پـیش ران در قاعـده تقریبـاﹰ سـیاه اسـت. رنـگ شـاخک سـیاه و مفصلهای آن شکل خاصی داشته و در انتها باریک میشوند . تخم بـه رنـگ سـفید، تقریبـا تخم مرغی شکل و کشیده به طول۰.۵و قطر۰.۱۹ میلی متر که در انتها دارای رشته باریکی است . لارو کامل زنبور سیاه مغزخوار پسته بطول ۸-۶ میلی متر، فاقد پا، کرمی شکل و سفید رنگ میباشد. بدن لارو قوسی شکل و دارای ١٣ حلقه که در دو انتها باریک میشود . آرواره لارو به رنگ قهوه ای تیره و دارای دو دندانه است. شفیره این حشره شبیه حشره کامل میباشد که به وسیله لایه شفافی پوشیده شده است. رنگ شفیره در ابتدا سفید براق که به تدریج به رنـگ قهـوه ای مایـل بـه قرمـز درمـیآیـد.

دوره زندگی

زنبور سیاه مغزخوار پسته یک نسل در سال داشته، پاییز و زمستان را به صـورت لارو کامـل داخـل میوه های باقیمانده روی درخت یا کف باغ به حالت دیاپوز می گذراند و درصدی از آن هـا (حـدوداﹰ ۱۰ درصـد) دارای دیـاپوز دو سـاله هسـتند . شـروع شفیرگی با مرحله دوم رشد پسته همزمان بوده و اوج شفیرگی با اوایـل مرحلـه پـنجم رشـد پسـته (حـدوداﹰ اواخر اردیبهشت) تطابق دارد و پایان شفیرگی نیمه اول خرداد ماه می باشد.

ظهور زنبورهای بالغ

دوره خروج حشرات بالغ بر حسب شرایط جـوی سـالانه متغیـر و از سـالی بـه سـال دیگـر انـدکی متفاوت می باشد و معمولاﹰ مقارن با تشکیل میوه های تازه اسـت (اوایـل خردادمـاه در قـزوین). زنبورهـای بالغ با جویدن پوسته های پسته و ایجاد سوراخی به قطر ۱.۲ میلی متر از آن خـارج مـی شـوند. ظهور زنبورها تا اواخر خرداد ماه ادامه دارد که در این زمان پسته از نظر فنولوﮊی در مرحله پـنجم رشـدی قراردارد یعنی رشد فیزیکی پسته کامل شده ولی مغز هنوز رشد نکرده است.

تخم ریزی

ماده های ظاهر شده حدوداﹰ دو هفته پس از ظهور فعالیت خـود را روی میـوه هـای پسـته آغـاز مـی نماید . حشره کامل ماده توسط تخمریز یک عدد تخم روی سـطح داخلـی پوسـت اسـتخوانی میوه و در قسمت نوک میوه قرار می دهند. تخم ها بیضی شکل، سفیدرنگ و صاف بوده و در انتهای آنها یک رشته به طول ۱ میلی متر وجود دارد که درون پوسـته پسـته قـرار گرفتـه اسـت. تخـم گـذاری از نظـر زمانی با مرحله پنجم فنولوﮊی پسته مطابقت داشته واوج آن با اواخر مرحله ششم، وخاتمـه تخـم ریـزی بـا ابتدای مرحله هفتم رشد پسته هم زمان است .

تفریخ تخم و ظهور لاروها

ظهور لارو ها، ۳ تا ۷ روز بعد از تخمریزی می باشد و پس از ظهور مدتی روی سطح داخلی پسـته سرگردان می مانند (حدود ۳۰ روز) و دارای یک دوره تغذیه ای طولانی هستند. با توجه به این که در این دوره مغز هنوز رشد نکرده، به نظرمـی رسـد مکانیسـم دقیقـی وجـود دارد کـه از تغذیـه لارو هـای سـن ۱ جلوگیری می کند. با شروع رشد مغز، تغذیه لاروها شروع شده و سراسـر پـاییز و زمسـتان را داخـل میـوه روی درخت یا کف باغ می گذراند. در اوایل بهار همزمان با مرحله دوم رشدی پسته تدریجا شفیره مـی-شوند .

خسارت زنبور سیاه مغزخوار پسته

لارو ابتدا پوسته بذر را سوراخ کرده و از لپه ها تغذیه نموده و سپس از پوسته بذر و قسمتهای مختلف آن تغذیه میکند . با کامل شدن رشد مغز و رسیدن میوه های پسته، رشد لاروها نیز کامل میشود. در اواخر زمستان دوباره شـروع بـه فعالیـت کـرده و باقیمانـده مغـز و پوسـته مغـز را کـاملاﹰ خورده و در نهایت بجز فضولات چیزی ازمغز پسته باقی نمی گذارند . میوه های مـورد حملـه چروک خورده و به تدریج خشک می شود و به علـت اسـتحکام دم میـوه از درخـت جـدا نشـده و موقـع برداشت و تکان دادن درخت روی درخت باقی می مانند .

اهمیت اقتصادی و مقایسه زنبورهای طلایی و سیاه مغزخوارپسته

ایــن دو حشــره به همراه پسیل پسته از مهم ترین آفات درختان پسته در منــاطق مختلــف دنیــا مــی باشــند . بعضی از مشخصات مقایسه ای این دو زنبور در جدول ۲ آمده است. بخصوص در باغ های سـنتی قـزوین این آفات گاهی تا۸۰% محصول را از بین برده و اغلب مواقع با یکدیگر دیـده مـی شـوند. جمعیـت زنبـور طلایی با وجود آن که دارای ۲ نسل می باشد از زنبور سیاه کمتر است و احتمالاﹰ بدین علت می باشـد کـه اغلب ماده های زنبور طلایی در نسل تابستانه دیرتر ظاهر می شوند و چون در این موقع پوسـت اسـتخوانی میوه پسته سخت شده، زنبورها موفق به تخم ریزی نشده و تلف می گردند. به همین دلیل میـزان خسـارت زنبور سیاه بیشتر از زنبورطلایی می باشد. البته در سالهای اخیر در بعضی مناطق مثل بـویین زهـرا خسـارت زنبور طلایی بیشتر میباشد .

مدیریت مبارزه با زنبور مغزخوار پسته:

اعمال مدیریت صحیح در باغ ها و مراحل فرآوری پسـته تـأثیر قطعـی در کنتـرل ایـن آفـات دارد. بنابراین پیشنهاد می گردد:

1. در زمان برداشت محصول، میوههای پسته بطور کامل از درختان چیده شوند.
2. پسته هایی که احتمال آلودگی در آنها وجود دارد برای مراحل فرآوری بـه منـاطق غیرآلـوده حمـل نشود.
3. ضایعات پسته در ترمینالهای فرآوری و در سطح باغ ها یا فضای باز انباشـته نشـود، زیـرا دانـه هـای آلوده به این آفات معمولاﹰ در ضایعات فرآوری پسته وجود دارد. بنابراین ضرورت دارد این ضایعات به طریق مناسب معدوم گردد.
4. با توجه به اینکه خسارت زنبور طلایی مغزخوار پسته در نسل اول که با تغذیه لارو این آفـت از جنـین پسته، باعث لکه دار شدن و سیاه شدن و خشک شدن میوه پسته می گردد و در ادامه لارو هایی که بعد از رشد اولیه مغز به لپه ها حمله می کنند رشد خود را کامل می کنند و به حشره کامـل تبـدیل مـی شـوند و باعث ایجاد نسل بعدی می گردند. بنابراین برداشت زود هنگام و جمع آوری و معدوم کـردن پسـته هـای آفت زده روی درخت در این مرحله و قبل از خروج حشرات کامل تابستانه باعـث کـاهش جمعیـت ایـن آفت و همچنین باعث کاهش خسارت نسل دوم این آفت می گردد.
5. با توجه به بیولوﮊیاین دو آفت و اینکه مدت طولانی از زندگی آنها بصورت لارو درون میوه هـای آلوده و باقیمانده در روی درختان پسته و ریخته شده در کـف بـاغ سـپری مـیگـردد. بنـابراین مبـارزه شیمیایی با مرحله لاروی آفت، امکانپذیر نیست. همچنین مبارزه شیمیایی با حشرات کامل این آفت با موفقیت کامل همراه نمـیباشـد .
6. جمع آوری میوه های باقی مانده روی درخت و کف باغ درطول پاییز و زمستان، و سـوزاندن آنهـا بـه طوری که عملیات جمع آوری وسوزانیدن میوه های آلوده حداکثر تا اواخر اسفند خاتمه یابد. ایـن روش مبارزه فوق العاده موثر است به شرط آن که کلیه میوه های بـاقی مانـده در بـاغ، جمـع آوری و مبـارزه در یک منطقه به صورت همگانی انجـام شـود .
7. معمولاﹰ زمستان های خیلی سرد که برودت هوا به ۲۰- درجه سانتیگراد و پایین تـر مـی رسـد، مـرگ و میر لاروها خیلی زیادتر شده و میزان تلفات تا۷۰% نیز مـی رسـد، بـه نظـر مـی رسـد فاکتورهـای فیزیکـی محیط، پس از شکسته شدن دیاپوز و شروع فعالیت مجدد لاروها، نقش عمده ای در تلفات آن ها دارد.

بنابراین اساسیترین راه برای کنترل دو آفت زنبور سیاه مغزخوار پسته و زنبور طلایی مغزخوار پسته مدیریت مناسـب مبـارزه مـی باشـد. بـدین نحـو کـه موارد فوق رعایت شود و همچنین در صورتی که در بهار جمعیت بالای از این آفات مشاهده شـد مبـارزه شیمیایی بر علیه آفات دیگر پسته را طوری تنظیم نمود که روی حشرات کامل این زنبور ها نیز موثر باشد. برای مثال تجربه نگارندگان نشان داده است که حشره کش کونفیدور روی پسیل معمولی پسته ثبت شـده است روی حشرات کامل این آفات موثر است.

منابع

1. اسماعیلی، مرتضی. ۰۷۳۱. آفات مهم درختان میوه ، مرکز نشر سپهر. ۸۷۵ صفحه.
2. بصیرت، مهـدی. ١٣٧٧. فنولـوﮊی زنبـور سـیاه مغزخـوار پسـته Eurytoma (Hym.: Eurytomidae) plotnikovi Nikolskaya نسبت به میزبان و درجه حرارت در استان اصفهان. پایان نامه کارشناسـی ارش، دانشکده کشاورزی، دانشگاه صنعتی اصفهان. ١٢٣ صفحه.
3. بصیرت، مهدی و حسین سید الاسلامی. ١٣٧٩. زیستشناسی زنبور سیاه مغزخوار پسته (Eurytoma plotnikovi Nikolskaya) در استان اصفهان. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان . جلد چهارم، شماره اول، صفحات۸۴۱-۷۳۱.
4. تقی زاده ، فیروز و محمـد صـفوی. ١٣٣٩. آفـات پسـته ایـران و طـرز مبـارزه بـا آنهـا. نشـریه اداره کـل بررسیآفات نباتی وزارت کشاورزی، صفحات ۵۶-۶۵.
5. جلیلوند، ناصر. ۵۸۳۱. بررسی بیولوﮊی، خسارت و شناسایی دشمنان طبیعی زنبور طلایی مغزخوار پسته (Megastigmus pistaciae) در منطقه قزوین. گزارش نهایی موسسه تحقیقات پسته کشور. ۲۳صفحه.
6. رجبــی، غلامرضــا. ١٣٣٨. زنبورهــای پســته. پایــان نامــه تحصــیلی دوره کارشناســی ارشــد. دانشــکده کشاورزی کرج، دانشگاه تهران. ٣۵ صفحه.