هرس درختان زیتون

هرس درختان زیتون

مقدمه

زیتون از درختان همیشه سبز است، هرس درختان زیتون ، با درختان خزان دار نظیر سیب، گلابی، هلو و … متفاوت است. مفهوم هرس زیتون فراتر از قطع شاخه های درختان است زیرا نتایج هرس این دو نوع درخت باهم متفاوت است و دامنه وسیع تری از عملیات تنک کـردن یا حذف اندام ها به روش معمول را شامل می شود .

هرس یک سری از تدابیر تعریف شده است کـه باید هنرمندانه در فرم دهی و تشکیل تاج تأثیرگذار باشد و  نمو اندام های زایشی و رویشی و رشد فوقانی و تحتانی درخت را تعدیل کند به طوری کـه با انجام هرس عملکـرد و کیفیت میوه به حداکثر رسانده شود.

هرس درختان زیتون از اهمیت ویژه ای برخوردار است به طوریکـه در زیتون وقتی از قیچـی باغبانی برای هرس استفاده می شود قسمتی از شاخه و برگ فعال و بارده نیز حذف می شود. اگـر به ناچـار برای تغذیه کافی تعـدادی از شاخه های بارده، حذف تعـداد دیگری از شاخه های بارآور نیاز باشد در حقیقـت مقـداری محصـول از بین مـی رود پس نباید درخت زیتـون را به حال خود رها کـرد و زمانی طولاتی به آن بی توجه شد تـا ناگزیر برای حفظ مقـداری محصـول مقادیر دیگـری را فدا کرد. بنابراین لازمه انجام هرس زیتون داشتن دانش کافی در خصـوص مورفولوژی و فیزیولوژی درخت و آگاهی از اثـرات متقابل محیط و درخت و همچنین تجربه فنی و علمـی کافی و دید اقتصادی است. هرس درختان زیتون پس از کاشت نهال برای شروع تربیت و در سراسر طول عمـر درخت برای باردهی مستمر و جوانسازی صورت می گیرد. درخت زیتـون از بدو کاشت نیاز به هرس دارد و به هرس کاملا واکنش نشان می دهد. نتیجـه این کـه هر چه هرس درختان زیتون کمتر و ملایم تر باشد بهتر است، فقط با توجه به اینکه میوه ها روی شاخه های سال قبل تشکیل می شوند هرس ملایم باید طوری طراحی شود که همه ساله تعداد کافی شاخه های جوان سال اول حفظ شود تا در سال بعد این شاخه ها بار آورده و محصـول مـورد نظـر را تأمین کنند. در درختان زیتـون میوه به طور طبیعی روی شاخه های سال قبل تولید می شود، بنابراین برای تولید محصول فراوان لازم است همه ساله روی درخت تعـداد کافی شاخه جدید با رشد متوسط تولید شود که سال بعـد میوه ها روی این شاخه ها ظاهر شوند. چوب زیتون نرم است و بسته به رقم شاخه های دارای میوه خمیده می شوند، و درخت به آسانی از جوانه های خوابیده شاخه تولید می کند. بدین ترتیب کـه روی انحنای شاخه میوه دهنده (که در اثر وزن میوه خم شده اند) شاخه های جدید تولید می شوند .

اهداف هرس درختان زیتون

• ایجاد ساختار متعادل تاج و فرم دهی اصلی
• کم کردن رشد رویشی و تقویت فاز زایشی
• ایجاد تنه و شاخه های قوی جهت تحمل بار محصول در زمان باردهی و دوران تولید اقتصادی
• جدید سطح میوه ده درخت و رسیدن به عملکرد بالا از نظر کمی و کیفی
• کاهش تناوب باردهی با ایجاد تعادل در باردهی
• کنترل اندازه درخت جهت سهولت عملیات برداشت، ایجاد سهولت در کنترل آفات و بیماری ها
• جلوگیری از مسن شدن تاج و حذف شاخه های غیربارده و بالا بردن عمر اقتصادی باغ
• تشکیل مجدد تاج بعد از خسارت ناشی از سرمازدگی یا آفات و بیماری های احتمالی
• جوان سازی درختان مسن و رها شده
• ایجاد تعادل در قسمت های هوایی تاج و ریشه درخت
• برقراری تعادل غذایی و ایجاد شرایط مناسب تولید میوه
• قرینه سازی درخت و توزیع کانوپی (تاج) در اطراف درخت به طور یکسان

رابطه هرس با فیزیولوژی درخت زیتون

هرس درختان زیتون در سوخت و ساز آن تغییرات عمـده ای ایجـاد میکند بنابراین شخص هرس کننده باید حداقل اطلاعات در مورد زندگی ( بیولوژی ) درخت داشته باشد که قسمتی از آنها ذیلا به طور اختصار گفته می شود.

• ایجـاد تعـادل غذایی: با کمـک هرس می تـوان بین اندام های موجـود در خاک ( ریشه ) کـه وظیفه جـذب مـواد معدنی را دارند با اندام های هوایی ( برگ و شاخه) کـه وظیفه جـذب کربن هوا و نهایتاً سوخت و ساز و تولید میوه را دارند تعادل ایجـاد کرد تا محصول کافی برداشت شود.
• گرایش های ( فتوتروپیسم ): به علت تمایل و گرایش شاخه ها به سمت نور خورشید در بعضـی مـوارد قرینه شدن شاخه ها به هم می خورد. وظیفه هرس کننده اصـلاح این پدیده و ایجاد شاخه های سالم، قـوی، متعادل و قرینه است.
• رشـد و نمــو پاجوش هـا: در درختــان جــوان بـارده، پاجوش هـا از مــواد غذایـی و رطوبـت بـرای رشـد و نمــو و ایجــاد اندام هـای چوبـی خـود اسـتفاده می کننـد، همچنیـن در تغذیـه کافـی درخـت و تولیـد میـوه مانعــی ایجــاد می کننـد. بـه ایـن پاجوش هـا نبایـد اجــازه رشـد و نمــو داده شـود و بلافاصلـه پــس از ظاهـر شـدن قطـع گردنـد. در درختــان سـالمند و در حـال نابـودی کــم بـارده پاجوش هـا مفیـد هسـتند. در ایـن حـال قوی تریـن، سـالم ترین و مناسـب ترین پاجوش هـا را انتخـاب و نگه داری و بقیـه حـذف می شـوند، ایـن پاجوش هـا پــس از رشـد کافـی تبدیـل بـه درختــان بـارآوری می شـوند و جایگزیـن درخـت سـالمند اصلـی کــه قطـع شـده اسـت می شـوند.
• ارقــام مختلـف زیتــون از نظــر رشـد شـاخه ها متفـاوت هسـتند ( رشـد عمــودی یـا افشـان) بـرای هـر واریتــه بـا در نظــر گرفتــن ایـن خصوصیـات هـرس مناسـب همــان واریتــه بایـد انجــام شـود.

زمان هرس زیتون

هرس درختان زیتون بعــد از برداشـت میوه هـای زیتــون و در دوره اسـتراحت درخـت شـروع می شـود و تــا قبـل از شـروع رشـد و نمــو ادامــه دارد. در مناطقــی کــه دارای زمسـتان سـرد اسـت باید از هـرس در زمسـتان اجتنـاب کــرد زیـرا حجــم بیشـتر تــاج درخـت نقــش حفاظتــی در برابـر خطـر سـرمازدگی ایفـا می کنـد.

پــس از شـروع جریـان شیره نباتــی زمانـی کــه پوسـت به راحتــی از چــوب جــدا می شـود از انجــام هـرس خـودداری شـود زیـرا در ایـن شـرایط زخم هـای ایجــاد شـده در اثــر هـرس به خوبـی ترمیـم نمی شـوند.

ابزارآلات هرس زیتون

جهت انجام هرس درختان زیتون از قیچی های هرس، اره ها، اره زنجیری، دستکش و عینک ایمنی استفاده شود. چاقو فقط برای صاف کردن زخم های حاصله از هرس (ایجاد شده توسط اره) کاربرد دارد.

تکامل ابزارآلات هرس در سال های اخیر سیر تحولی چشمگیری را دارد. به طوریکه ماشین آلات و ابزارهای پیشرفته به بازار عرضه شده است که با استفاده از نیروی باد کار می کنند. با استفاده از قیچی های پنوماتیک به علت سهولت در قطع شاخه ها با صرف کمترین نیرو توسط فرد هرس کار، کارایی بیشتر می شود. قیچی های پنوماتیک نیازمند کمپرسور جهت تأمین هوای فشرده هست.کار با قیچی پنوماتیک نیاز به تمرین و کسب تجربه کافی دارد .

نکات بهداشتی و فنی در هرس درختان زیتون

۱ـ محـل بریدگــی حاصــل شـده از قطـع شـاخه روی درخـت، محـل مناسـب بـرای رشـد و پــرورش باکتری هـا، قارچ هـا و هجــوم آفـات و امــراض اسـت، بنابرایـن حتمــاً بایـد بـا چسـب پیونـد پوشـانده شـوند.

۲ـ در هرس درختان مشکوک به آلودگی حتماً باید وسایل هرس را ضدعفونی، سپس اقدام به هرس زیتون های بعدی کرد، با این عمل از گسترش آلودگی و مبتلا شدن درختان سالم جلوگیری می شود ( ضدعفونی با محلول های ضدعفونی کننده موجود در بازار ).

۳ـ در شـاخه هایی کــه قطـع آن هـا بـا اره اجتناب ناپذیـر اسـت بـه دلیـل اینکــه زخم هـای مضرس(دندانـه دار) روی درخـت باقــی می مانـد حتمــاً بایـد پــس از مسـطح کــردن سـطح بـرش خـورده بـا چاقــوی تیـز، اقــدام بـه پوشـش آن بـا چسـب پیونـد کــرد، تــا ضمــن جلوگیـری از خشکی محـل زخـم، مانعــی در مقابـل ورود عوامل آفـت و بیماری ایجــاد کنیـم، در نتیجــه بهبـود و ترمیـم زخـم سـریعتر و سـالم تر صــورت می گیـرد.

۴ـ تیغــه قیچــی به طـرف شـاخه ای کــه قطـع می شـود، نباشـد تــا زخـم ایجــاد شـده توسـط تکیـه گاه قیچــی، روی درخـت نمانـد.

۵ـ از باقــی گذاشـتن تکــه شـاخه بـر روی شـاخه هـرس شـده مطابق شـکل زیر خـودداری شود .

۶- برش به صـورت پشت به جوانه و به صـورت مـورب زده شود. در برش مـورب تجمع و نفوذ آب در محل زخم نخواهیم داشت

۷- مراحل برش شاخه های قطور با اره: برش شاخه های قطور با اره باید طبق شکل زیرمرحله ای باشد. در مرحله اول ابتـدا از زیر شاخه تا یک چهارم قطر شاخه پیش روی کـرده و محل قطع در این حال باید ۳۰ سانتی متر از تنه اصلی فاصله داشته باشد. در مرحله دوم برش را ۲ الی ۳ سانتی متر از روی برش محل اول صـورت می گیرد در مرحله آخر برش نهایی را به صـورت مـورب از محل یقـه به صـورت زائده ای کـه به جا می ماند انجـام می دهیم. زیرا با این نوع برش از پارگی پوست تنه در اثر سنگینی وزن شاخه و آسیب دیدگی تنه جلوگیری به عمـل می آید .

مشخصه های مهم نهال آماده کاشت زیتون

• ارتفاع نهال ۶۰ الی ۸۰ سانتی متر و قطر نهال حداقل ۶ میلیمتر
• تک شاخه ای بوده و شاخه به صورت خشبی
• دارای ریشه سالم و کافی و برگ شاداب
• عاری از هرگونه آفات و بیماریها و علایم آلودگی ویروسی

انواع هرس در زیتون

1. هرس در مرحله نونهالی
2. هرس فرم دهی
3. هرس باردهی
4. هرس جوان سازی

هرس در مرحله نونهالی

در مرحله نونهالی که ۲ الی ۴ سال طول می کشد گیاه دارای رشد زیاد است و میوه ای تولید نمی شود. در این مرحله هرس بسیار کم فقط به منظور فرم دهی انجام می شود. هدف از فرم دادن درخت زیتون همانند سایر درختان میوه، ایجاد اسکلت مناسب برای درخت جهت نگه داری اندام های گیاه و محصول در طول سال های باردهی است.

عملیات هرس در مرحله نونهالی

• حذف پاجوش ها و ترک ها
• متعادل نمودن نمو قسمت های فوقانی تاج
• جلوگیری از روی هم افتادن شاخه ها
• کاهش رقابت بین شاخه های جانبی و محور اصلی
• تحریک ایجاد شاخه های جانبی در نقاط خاص روی تنه اصلی و حذف شاخه هایی که به شکل نهایی درخت لطمه می زنند.
• تمامی شاخه هایی که به غیر از شاخه های انتخاب شده رشد می کنند، بایستی حذف شوند.
• پس از کاشت نهال تمامی شاخه های جانبی که در زیر ارتفاع حدود ۸۰ سانتی متری رشد کرده باشند باید، حذف شوند. البته در مناطق با وجود تابش شدید آفتاب ارتفاع کمتر (حدود ۴۰ سانتیمتر) در نظر گرفته می شود. در سال دوم حدود ۵ شاخه در جهات مختلف انتخاب میکنیم (با حفظ لیدر مرکزی) که در آینده اسکلت اصلی درخت را تشکیل می دهد.
• در مناطق با تابش آفتاب زیاد به دلیل جلوگیری از سوزش تنه، تنه اصلی کوتاه تر در نظر گرفته می شود.

نکتـه مهم: هرس درختان زیتون به صورت شدید در طول سال های اولیه بر روی رشد گیاه اثـری بازدارنده دارد و شروع زمـان باردهی را به تأخیر می اندازد و حجـم محصـول را نیز کاهش می دهد، بنابراین باید هرس زیتون را در این زمـان به حداقل برسانیم.

هرس فرم دهی

فرم های معمول تربیت نهال های جوان

جامی

• شاخه های فرعی در جهات و ارتفاع مختلفی از تنه انتخاب می شوند .
• کلیه شاخه های خارج از فرم حذف می شوند.
• تمامی پاجوش ها و ترک ها در قسمت های پایینی حذف می شوند.
• در مناطقی که تابش آفتاب کم است، توصیه می شوند.

محور مرکزی

• هدایت درخت به صورت تک تنه.
• حذف پاجوش و ترک ها در قسمت های پایینی.
• حذف کلیه شاخه های خارج از فرم.
• در اکثر مناطق زیتون کاری از این روش استفاده می شود.

کروی

• تربیت تاج به صورت بسته با انبوهی از شاخ و برگ.
• در مناطقــی کــه تابـش آفتــاب زیـاد اسـت کاربـرد دارد و میـوه در قسـمت داخلـی تــاج تشـکیل می شـود.

هرس در دورهی باردهی و تولید

در ایـن دوره رشـد رویشـی بـه مقــدار کافـی وجــود دارد، امــا مقــدار آن کمتــر از دوره نونهالـی اسـت. در طـول دوره بلـوغ درختــان از نسـبت بـرگ بـه چــوب بیشـتری برخـوردار انـد، لـذا هـرس بایـد طـوری انجــام گیـرد کــه باعــث نفـوذ بیشـتر نـور بـه داخـل تــاج شـود تــا کیفیـت میوه هـا بهتــر و برداشـت نیـز آسـان تر شـود. در طـول ایـن مرحلـه از زندگــی درخـت، هـرس بایـد بتوانـد دوره باردهـی درخـت را حتی الامــکان طولانـی سـازد.

نکته : در صــورت بی دقتــی در امــر هرس درختان زیتون یـا عــدم هرس زیتون ، سـال آوری تشـدید می شـود و کمیـت و کیفیـت محصــول کاهـش می یابـد.

نکاتی چند در خصوص تغییر فرم درختان زیتون چند تنه به یک تنه :

درختان جوانی که رشد زیادی نکردند ( کمتر از ۲ تا ۳ سال سن )

یکی از بلندترین و قویترین تنه ها انتخاب و بقیه حذف میگردند . تنه انتخاب شده محکم به قیم بسته میشود تا زمانیکه درخت بتواند روی پای خود بایستد . در صورتیکه رشد نهال به حد مطلوب رسید عملیات هرس فرم دهی به روشهایی که تا کنون اشاره گردید اجرا میگردد.

درختان مسن و بارده

بـرای جلوگیـری از کاهـش محصــول بایـد از انجــام هـرس شـدید بـر روی درختــان مسـن و بـارده خـودداری شـود.

مراحل هرس:

• قوی ترین و عمودترین شاخه انتخاب می شود.
• شاخه های نزدیک به تنه حذف می شود.
• پس از سه الی چهار سال هرس متوالی تنه درخت شکل می گیرد.

هرس جوان سازی

ایــن نــوع هــرس روی درختـــان پیــری کـــه باردهــی آنهــا زیــاد مطلــوب نیســت صـــورت می گیــرد. لــذا باغـــداران توجـــه لازم ندارنــد و محصـــول خوبــی هــم از آن هــا برداشــت نمی شــود . هزینــه برداشــت محصـــول ایــن درختـــان بــه دلیــل بلنــد بــودن شــاخه ها و خــارج از دســترس بــودن میــوه تولیــدی بیشــتر از درختـــان جـــوان اســت. بــا پیــر شــدن درخــت نســبت بیــن مـــواد غذایــی جـــذب شــده از ریشــه درخــت و مـــواد غذایــی تولیــد شــده در بــرگ درختـــان بــه هــم خــورده کـــه نتیجـــه آن کاهــش عملکـــرد درختـــان و شــدیدتر شــدن تنــاوب باردهــی در زیتـــون (درخــت زیتـــون اصـــولا جـــزو درختـــان دارای تنــاوب در باردهــی اســت) اســت.

نکاتی در خصوص هرس جوان سازی

• دوباره جوان سازی درختان چندساله

• دوباره جوان سازی درختان بلند

الف – انتخاب ۲ یا ۳ شاخه اصلی و تعیین فاصله بین شاخه ها

ب – طی ۴ الی ۵ سال تاج درخت دوباره جوان سازی شود.

• دوباره جوان سازی درختان تربیت شده

الف – قطع کامل یکی از شاخه ها در یک جهت

ب – خروج شاخه ها از زیر محل برش

ج – حذف الباقی شاخه ها بعد از شروع باردهی شاخهه ای جدید حاصله

د – خروج شاخه های جدید از زیر محل برش

ذ – که سرانجام نتیجه آن تربیت درخت جوان خواهد بود

مزایای جوان سازی درختان

• افزایش کیفیت میوه
• درشت شدن میوه
• کاهش هزینه برداشت، زیرا کارگران می توانند در واحد زمان حجم بیشتر از محصول را برداشت کنند.
• افزایش کیفیت روغن میوه ( زیرا در صورت ارتفاع بلند درخت، میوه چیده شده با شدت بیشتری به زمین برخورد و شدت لهیدگی در آن بالاتر است ).
• نفوذ نور کافی به تاج درخت
• افزایش عملکرد محصول و اقتصادی بودن محصول تولیدی
• کاهش هزینه مبارزه با آفت و بیماری ها به دلیل کوتاه شدن تاج درخت ( محلول سمی کمتری در درختان با تاج کوتاه مصرف می شود ).

نتیجه گیری

لازم به ذکر است همیشه در زیر پوست درختـان میوه، جوانه های خفته ای وجـود دارند کـه در صـورت نیاز و تحریک می تواند تولید شاخه های جایگزین کنند. انجام هرس درختان زیتون به شکل سنگین سبب بیدار شدن جوانه های خفتـه می شود. از آنجایی کـه سطح قطع شده تنه درخت در معـرض آلودگـی به آفات و بیماری های قارچی قرار دارد، باید توسط چسب هرس یا چسب چـوب آغشته به یک ترکیب قارچکش پوشانده شود. معمـولا در باغـات سنتی و قدیمی درختـان به طور متراکم کشت شده و چون زیتون درختی شدیداً نور دوست و مایل به رشد عمـودی و قد کشیدن است، با یکدیگـر رقابت می کنند تا نور بیشتری جذب کنند. به خاطر داشته باشید کـه در چنین باغاتـی درختان منتخب نباید از نور آفتـاب محروم بمانند زیرا در این صـورت شاخه های جدید تولیدشده رشد مناسبی ندارند و باردهی درخت هرس شده به تأخیر می افتد.

در بهار جهت سرعت بخشیدن به رشد شاخ و برگ های درختان هرس شده از کودهای ازتـه ( اوره ، سولفات آمونیم ) و آبیاری منظـم استفاده می شود. در زمستان سال بعد شاخ و برگ زیادی بر روی درخت ایجاد می شود کـه باید از مجموع آن ها چهار شاخه بزرگتر را در چهار جهت مختلف ( شمال، جنوب، غـرب، شرق ) انتخاب و مابقـی را حذف نمود. باردهی درختـان هرس شده به این روش ۳ تا ۵ سال بعد شروع می شود. طی این مدت باید با هرس شاخه های اضافه از شلوغ شدن تـاج درخت جلوگیری کرد. با شروع باردهی، درختانی به صـورت تـک تنه و با بهترین تاج خواهید داشت کـه عملکرد خوبی برای شما به ارمغـان خواهند آورد. یکـی از تفاوت هایی درختان جوان سازی شده با درختانی که این عمل در آنها انجام نشده است عملکرد است که هرساله افزایش می یابد.

نویسندگان :  مجتبی اسکندری و حمید عطالر

مطالعه پستهای زیر نیز در همین رابطه به شما عزیزان پیشنهاد میگردد

تولید نهال زیتون

آموزش هرس ( قسمت اول )

آموزش هرس ( قسمت دوم )