مدیریت علفهای هرز مرکبات

اصول مدیریت علفهای هرز مرکبات

علف های هرز گیاهانی هستند که به طور ناخواسته در مزارع و باغها می رویند و در تولید محصولات کشاورزی همواره به عنوان یک مشکل اساسی مطرح بوده اند. رقابت علف هرز با درختان، غالب موجب کاهش رشد درخت، سطح برگ، پتانسیل آب، بازده محصول و کیفیت آن می شود. علف های هرز هم چنین درجه حرارت خاک و هوا را کاهش داده و خطر آسیب سرمایی به مرکبات را در طول فصول سرما افزایش می دهند. اکثر علف های هرز رقابت موفقی با درختان بالغ برای فضا ندارند، ولی تولید محصول را با رقابت در مواد غذایی و آب کاهش می دهند. بیشترین تراکم نسبی گونه های علف هرز باغهای مرکبات مربوط به مرغ – پنجه مرغی – دم روباهی – علف باغی – آکالیفا – علف نقره ای بوده و تراکم نسبی گونه های علف هرز باریک برگ به مراتب بیشتر از گونه های علف هرز پهن برگ است. گونه علف هرز مرغ با بیشترین پراکنش جزء فراوان ترین گونه علف هرز باغهای مرکبات در نواحی مربوطه است. یکی از عملیات مرحله داشت باغهای مرکبات، مدیریت علف های هرز است. در شرایط آب و هوایی شمال کشور به دلیل بارندگی زیاد و بالا بودن رطوبت نسبی و در مناطق جنوبی کشور به دلیل عملیات آبیاری باغها طی سال شرایط برای رشد علف های هرز مساعد است. بنابراین مدیریت و شناسایی علف های هرز در تولید اقتصادی محصول و کنترل آنها ضروری است.

مشخصات گیاهشناسی تعدادی از علفهای هرز مرکبات

مرغ Cynodon dactylon

در باغهای مرکبات شمال و جنوب ایران وجود دارد. مرغ یک علف هرز دایمی بوده و از طریق ریزوم، ساقه خزنده (استولون) و بذر تکثیر می شود. این گیاه نسبت به شرایط خشکی و شوری متحمل است، ولی در صورت قرار گرفتن ریشه ها در معرض آفتاب موجب خشک شدن آنها می شود. گیاه کامل آن به صورت کپه ای متراکم با ساقه های خزنده گسترده و منشعب است که به سرعت سطح وسیعی را اشغال می کند. ساقه های گل دهنده حالت ایستا دارند و از وسط ساقه های خزنده خارج می شوند ارتفاع ساقه ها از ۱۰ تا ۴۵ سانتی متر متغیر است. برگها نیزه ای و دارای غلاف شکاف دارند. به طور کلی برگها کشیده، بلند و نسبتا مسطح هستند. قسمت زیر برگ کرک دار است و در محل اتصال برگ به غلاف به جای زبان کرک های زیادی دیده می شود. تعداد سنبله های این گیاه در حدود ۳ تا ۷ عدد است که در راس ساقه گل دهنده و به شکل پنجه هستند.

بندواش Paspalum dilatatum

گیاه چند ساله از تیره گندمیان است که به وسیله بذر و ریزوم تکثیر می شود. ساقه های باریک و تقریبا بدون دمبرگ دارد و بدلیل وزن نسبتا زیاد گل آذین به حالت افتاده به نظر می رسد. ارتفاع ساقه گیاهان بالغ از ۳۰ تا ۱۲۰ سانتی متر متغیر است. هر شاخه گل دهنده این گیاه دارای بیش از دو سنبله بوده و هر سنبله از تعدادی سنبلچه تشکیل شده است. بندواش دارای بذور تخم مرغی شکل شبیه بذر گوجه فرنگی بوده که پوشیده از کرکهای نرم ظریف است و در دو ردیف به هم فشرده قرار گرفته اند. برگ های بلند این گیاه از محل طوقه خارج می شوند.

پیچک صحرایی Convolvulus arvensis

یک علف هرز دایمی بوده و به وسیله بذر و ساقه های خزنده زیرزمینی تکثیر می شود. ریشه های خزنده زیرزمینی این گیاه پس از قرار گرفتن در زمین تا عمق ۳ متری در خاک نفوذ می کند و به این دلیل مبارزه با آن مشکل است. این علف هرز دارای ریشه اصلی راست و ریشه های فرعی و منشعب فراوان است و برای تثبیت شن های روان از آن استفاده می شود. ساقه های آن ۳۰ تا ۱۰۰ سانتی متر طول دارند و ظریف و پیچیده اند. برگها کشیده و بلند است و در قاعده شکل تیرکمانی دارد. گل ها قیفی شکل، گلی رنگ یا سفید هستند. برگ های اولیه قلبی شکل و پهن هستند. بذور پیچک برای مدت طولانی در خاک به صورت غیرفعال باقی مانده و در شرایط مساعد تندش پیدا می کنند. کشت گیاهان رقیب مانند یونجه، استفاده از کاه و کلش و خاک اره، انجام شخم و استفاده از علف کش رانداپ در کنترل این علف هرز مؤثرند.

اویارسلام .Cyperus rotundus L

یک علف هرز دایمی بوده که به تعداد زیادی از محصولات یک ساله و چند ساله و درختان خسارت می زند. تکثیر اویارسلام از طریق بذر و ریزوم است. ساقه های گل دهنده سه گوش و به ارتفاع ۱۰ تا ۶۰ سانتی متر بوده که از وسط برگ های باریک خارج می شوند. برگها سبز پررنگ و دارای سطح فوقانی شیاردار هستند. ساقه خزنده باریک زیرزمینی از قاعده گیاه رشد می کند و غده های سیاه رنگی با شکل های نامنظم یا تقریبا گرد تشکیل می دهد و ساقه هایی به ارتفاع حدود ۲۰ سانتی متر تولید می کنند. گل آذین در انتهای ساقه ظاهر شده و دارای انشعابات متعدد و باریکی به اندازه های مختلف است. هر سنبلچه دارای طولی بین ۱ تا ۳ سانتی متر و به رنگ های قهوه ای تا قهوه ای تیره است. هر سنبلچه از ۱۰ تا ۳۰ گلچه کوچک به هم فشرده تشکیل شده است که بعد از رسیدن، میوه سیاه رنگ سه گوش تولید می کنند. گسترش گیاه از طریق ریزومهای باریک، افقی و سفید است. مناسب ترین زمان کنترل هنگامی است که غده ها تازه سبز شده اند. انجام شخم در اوایل زمستان موجب از بین رفتن غده ها می شود.

قیاق Sorghum halepense

یک علف هرز دایمی از تیره گندمیان در باغ های مرکبات بوده که از طریق بذر و ریزوم تکثیر می شود. بذر این گیاه برای مدت طولانی زنده می ماند. این گیاه دارای ساقه های ماشوره ای و بلند است که در هنگام خشکسالی بدلیل داشتن پیروسیک اسید برای دام ها مسمومیت ایجاد می کند. ارتفاع ساقه ها در شرایط مناسب به ۱.۵ تا ۳ متر می رسد. برگ های آن متناوب، ساده، صاف و به طول ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر و عرض ۱.۵ تا ۲ سانتی متر است. گل آذین به صورت خوشه ای غیر متراکم و سنبلچه ها به صورت مضاعف روی آنها قرار دارند. رنگ آنها ارغوانی و کرک دار است. بذر این گیاه شفاف، نوک تیز و ارغوانی است. ریزوم این گیاه سفید رنگ یا ارغوانی و ضخیم است. این علف هرز به کوددهی به ویژه به ازت عکس العمل شدید نشان می دهد. قطع کردن قیاق برای چند مرحله باعث کاهش رشد ریزوم می شود. شخم مکرر تابستانه معمولا هر دو هفته یکبار باعث کاهش ریزوم تاحدود ۹۹ درصد می شود.

سوروف Echinochloa crus-galli

یک علف هرز تابستانه در باغهای مرکبات است که از طریق بذر تکثیر می شود. ارتفاع ساقه از ۱۵ تا ۱۲۰ سانتی متر است و در باغ گیاه کامل به صورت کپه ای متراکم است. ساقه صاف و بدون کرک، زبر و زمخت بوده و از قاعده یا طوقه منشعب می شود. برگهای سوروف پهن و دارای حاشیه زبر و سفت است. سنبلچه ها به طول ۶ سانتی متر، تخم مرغی شکل و دارای پوشه های نامساوی نوک دار، ریشک دار و پوشیده از خارهای راست و کوتاه است. بذر براق، لخت و قهوه ای رنگ است که یک طرف آن بسیار محدب و طرف دیگر آن مسطح است. یک بوته سوروف قادر به تولید ۴۰۰۰ عدد بذر است.

بید گیاه .Agropyron repens L

گیاهی چند ساله از تیره گندمیان که در اقلیم های سرد و مرطوب در سطح وسیعی گسترده است و در مناطق گرمسیر کمتر دیده می شود. تکثیر این گیاه به وسیله ریزوم و بذر است. ساقه های خزنده زیرزمینی در سطح خاک قرار می گیرند و تولید ساقه های انشعاب دار می کنند. گیاه تولید شده از بذر بید گیاه ضعیف و دارای برگ های ظریف است. ساقه های خزنده زیرزمینی بید گیاه در عمق ۵ تا ۲۰ سانتی متری خاک قرار دارد و ممکن است به طول ۹۰ تا ۲۵۰ سانتی متر برسد. برگها دارای گوشوارک نرم، مسطح و پر از خطوط برجسته اند. سطح زیرین برگ های بید گیاه پوشیده از کرکهای ظریف و نرم است. انتهای بذر کشیده و نوک تیز است. ریزومهای این گیاه رشد زیادی کرده و به صورت توده متراکمی در زیر سطح خاک وجود دارد. ریزوم ها به مدت چندین سال در خاک دوام می آورند.

آقطی Sambucus ebulus

گیاهی است علفی و چند ساله به ارتفاع ۱ تا ۱.۵ متر از خانواده کاپریفولیاسه که از طریق جنسی و غیر جنسی تکثیر می شود. برگ دارای دمبرگ و پهنک آن دارای تقسیمات شانه ای عمیق با ۹-۵ تقسیم بر گچه ای دراز، پهن و نیزه ای و در حاشیه دندانه دار اره ای است. گل آذین از نوع دیهیم بوده و تولید گل های سفید رنگ می کند. میوه ها بصورت سته، کروی و کوچک است و در هنگام رسیدن سیاه رنگ می شوند.

درمنه Artemisia herba-alba

گیاهی یک ساله یا چند ساله از تیره مینا است. به وسیله بذر تکثیر می یابد. گل آذین خوشه ای است و دانه های ریز و سبکی دارد.

سرخس عقابی Pteridium aquilinum

گیاهی است چند ساله که از طریق ریزوم تکثیر می شود. برگها طویل بوده و سطح زیرین آنها دارای کرکهای مجعد متراکم است. برگها گسترده و خزان پذیر بوده و دارای دمبرگ ضخیم و کم و بیش ایستاده است.

توق Xanthium strumarium

گیاهی است یک ساله از تیره مینا با ساقه های خشبی راست و منشعب به ارتفاع ۶۰ تا ۱۲۰ سانتی متر که بر روی ساقه ها و دمبرگ های آن نقاط برجسته به رنگ ارغوانی مایل به سیاه وجود دارد. برگهای توق قلبی شکل و سه گوش با دمبرگ های طویل که به صورت متناوب بر روی ساقه قرار دارند. گل ها کوچک و انواع نر و ماده به صورت مجزا در محل اتصال دمبرگ به ساقه قرار دارند. میوه های خاردار آن از کنار برگ خارج می شوند. وجود میوه های خاردار وجه مشخص توق است. این میوه ها تخم مرغی شکل بطول ۲ تا ۳ سانتی متر بوده، در هنگام تماس با پوست بدن انسان و حیوان ایجاد خارش می کند.

تاج خروس .Amaranthus retroflexus L

یکی از شایع ترین علفهای هرز مرکبات در باغات می باشد. گیاهی است یک ساله از تیره آمارانتاسه که بوسیله بذر تکثیر می شود. ارتفاع ساقه های آن به ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی متر می رسد. قسمت های پایین ساقه های این گیاه دارای نوار قرمز بوده که تا انتهای ریشه اصلی ادامه دارد. برگهای آن دراز، کشیده، تخم مرغی شکل و دارای حاشیه صاف و به رنگ سبز روشن است.  گل های کوچک و سبز رنگ این گیاه به طور فشرده در خوشه انتهایی ظاهر میشوند و دارای فلسهای نوک تیز و سخت هستند. بطور کلی تاج خروس تعداد زیادی بذر بسیار ریز و براق تولید می کند و رنگ آنها در گونه های مختلف، متفاوت است. این گیاه پس از خشک شدن از زمین کنده شده و با وزش باد می غلتد و دانه های خود را در همه جا پخش می کند.

گزنه Urtica dioica

گیاهی دائمی است. به وسیله بذر و ساقه های خزنده زیرزمینی تکثیر می شود. گلها نامرئی و گل آذین خوشه ای است.

گاو پنبه Abutilon theophrasti

از دیگر علفهای هرز مرکبات که بسیار در باغات مرکبات شایع می باشد علف هرز گاوپنبه می باشد . گاوپنبه گیاهی است یک ساله با ساقه های افراشته، منشعب و پوشیده از کرکهای نرم، به ارتفاع ۶۰ تا ۲۰۰ سانتی متر بوده و از طریق بذر تکثیر می شود. برگها پهن و قلبی شکل با انتهای تیز که به صورت متناوب بر روی ساقه قرار گرفته اند. گل های این گیاه زرد رنگ بوده و به صورت منفرد روی ساقه قرار دارند. قدرت جوانه زنی بذرهای آن برای مدت طولانی در خاک حفظ می شود و به همین دلیل ریشه کنی آن بسیار مشکل است.

گندمک Stellaria media

گیاهی یک ساله از تیره میخک بوده و از طریق بذر و ساقه خزنده تکثیر می شود. گندمک دارای ساقه های رونده بوده که در محل گره تولید ریشه می کند. ساقه ها دارای شاخه های متعدد با کرک های برجسته است و عموما بر روی زمین خزیده، بندرت به حالت ایستا مشاهده می شود. برگها کشیده، تخم مرغی شکل با راس باریک، متقابل و دارای حاشیه صاف هستند. برگ های زیرین دارای دمبرگ ولی بالایی فاقد آن هستند. برگ ها و دمبرگ ها دارای کرک اند. گل های آن کوچک، سفیدرنگ و گلبرگ های آن به صورت دوتایی متصل به هم بوده و از کاسبرگ کوچک ترند. گل آذین به صورت انشعاب دو شاخه (گرزن دو سویه) است. گندمک اغلب در تمام مدت سال گل می دهد. این گیاه خاکهای حاصلخیز و هوموس دار را ترجیح می دهد و پراکنش آن در آب و هوای خشک و مرطوب زیاد است.

فرفیون . Euphorbia helioscopia L

گیاهی یک ساله از تیره فرفیون است که از طریق بذر تکثیر می شود. دارای ساقه های ضخیم و راست به رنگ ارغوانی که بصورت ایستا یا اندکی خوابیده است و ارتفاع آن به ۵ تا ۴۰ سانتی متر می رسد. از خصوصیات مهم این گیاه داشتن شیرابه سفید و بدمزه در ساقه و رگبرگهای آن است. این گونه در بیشتر مناطق ایران پراکنده است. برگ ها متناوب، با دمبرگ کوتاه که حاشیه انتهایی آنها دندانه های ریز و متراکم دارد. گل آذین آن از نوع سیاتوم بوده که همانند چتری با پنج انشعاب کوتاه و کرک دار، ابتدا سه قسمتی و سپس به صورت دو قسمتی مشاهده می شود. میوه از نوع کپسول با سطح صاف بوده که بذرهای تخم مرغی شکل یا گرد و قهوه ای رنگی را در خود جای می دهد.

تاجریزی .Solanum nigrum L

از علفهای هرز مرکبات شایع در باغات مرکبات است . گیاهی یک ساله از تیره سیب زمینی که از طریق بذر تکثیر می شود. ساقه ها صاف یا پوشیده از کرکهای نرم بوده و به ارتفاع ۲۰ تا ۸۰ سانتی متر می رسند. برگهای آن تخم مرغی شکل کشیده با حاشیه نسبتا صاف تا موجدار بوده که رگبرگهای آن کاملا مشخص و به رنگ سبز تیره است. گل های تاج ریزی مثل گوجه فرنگی و سیب زمینی از گلبرگ های سفید و اندام های جنسی زرد رنگ در مرکز جام گل تشکیل شده است که مستقیم از محل انشعابهای ساقه منشاء می گیرند. میوه از نوع سته بوده که به صورت دسته های کروی شکل در انتهای ساقه ها وجود دارند. میوه های سبز و گرد پس از مدتی سیاه رنگ می شوند.

هفت بند معمولی .Polygonum peraicaria L

این گیاه از شایع ترین علفهای هرز مرکبات در باغات می باشد . گیاهی یک ساله از تیره هفت بند که از طریق بذر تکثیر می شود. ساقه های این گیاه به صورت ایستا یا خزنده به طول ۳۰ تا ۱۰۰ سانتی متر است. ساقه ها ممکن است در قسمت تحتانی گره ها تولید ریشه های فرعی نمایند. برگ ها باریک و نیزه ای شکل به صورت متناوب روی ساقه قرار دارند و سطح رویی آنها معمولا دارای لکه های سیاه رنگ، بنفش یا صورتی رنگ است که به شکل عدد هفت مشاهده می شود. در قاعده برگ اغلب غلافی می روید که ساقه را در بر می گیرد. گل آذین این گیاه از محور برگهای بالایی خارج می شود و شبیه سنبله است. گلهای کوچک صورتی یا قرمز رنگ آن به صورت خوشه های فشرده انتهایی و جانبی به صورت افراشته دیده می شود. رنگ بذرها سیاه و معمولا در روشنایی قادر به جوانه زدن نیستند. علف های جنس پلی گونوم با تولید ماده سمی، روی پوست حیوانات باعث ایجاد خارش، تورم پوستی و کاهش وزن آنها می شود.

سس Cuscuta monogyna

علف هرز سس گیاهی است یک ساله و انگلی که از طریق بذر تکثیر می شود. این گیاه ریشه و برگ ندارد و ساقه ریسه مانند آن پس از اینکه خودرا به میزبان رسانید، دور آن می پیچد و با ایجاد مکینه هایی به آنها چسبیده و تغذیه می نماید. رشته های سس پس از اتصال به میزبان و تغذیه از آن به سرعت رشد کرده و گسترش می یابد. بذر این گیاه خاکستری رنگ، گرد و با سطحی ناصاف و حدود سه میلی متر است. این بذرها در بهار در دمای ۱۵ تا ۱۹ درجه سانتی گراد جوانه می زنند و برای جوانه زنی نیاز به حضور میزبان ندارند. در صورت عدم کنترل، سس می تواند درخت یا شاخه ها را کاملا خشک نماید. بریدن و کوتاه کردن شاخه ها یا تنه جوش های نزدیک به زمین، جلوگیری از ورود دام و استفاده از محلول ۱٪ پاراکوات روی علف های هرز در سطح زمین معمولا دو بار در کنترل سس مؤثرند.

مبارزه با علفهای هرز مرکبات

به روش های زیر با علفهای هرز مرکبات دائمی و یکساله مبارزه می شود:

• مبارزه مکانیکی
• روتیواتور زدن
• علف تراشی
• وجین دستی
• شخم زدن بین خطوط کاشت در پاییز و زمستان
• کشت شبدر بین خطوط به خصوص در باغهای جوان

مبارزه شیمیایی

جهت کنترل علفهای هرز مرکبات دایمی هنگامی که پوشش گیاهی به ارتفاع رشدی مناسب قبل از گلدهی رسیده باشد توصیه می شود از علف کش های مناسب و رایج در منطقه بر اساس توصیه کارشناس استفاده شود. در علفهای هرز مرکبات یکساله وقتی پوشش گیاهی به ارتفاع ۳۰-۲۰ سانتی متری رسیده باشد، استفاده از علف کش های مناسب و رایج در منطقه در فصل بهار و پاییز توصیه می شود. نوع سم علف کش و مقدار آن جهت مبارزه شیمیایی در هر منطقه بر اساس نظر کارشناسان توصیه می شود. در طرح آزمایشی که جهت براورد تاثیر سموم علفکش بر روی علفهای هرز مرکبات در باغات انجام گرفت نتایج زیر حاصل گشت:

تیمارهای آزمایش عبارت بودند از: ۱ ، ۲ و ۳ کاربرد علفکش دورینول به ترتیب بمیزان ۶ ، ۸ و ۱۰ لیتر در هکتار بصورت مخلوط با خاک ۴- کاربرد علفکش ترفلان بمیزان ۲.۵ لیتر در هکتار بصورت مخلوط با خاک ۵ ، ۶ ، ۷ و ۸- کاربرد علفکش ایلیکو به ترتیب ۶ ، ۸ ، ۱۰ و ۱۲ لیتر در هکتار بصورت رویشی ۹ و ۱۰- کاربرد علفکش وید مستر به ترتیب ۱ و ۱.۵ لیتر در هکتار بصورت پس رویشی ۱۱- کاربرد علفکش راندآپ بمیزان ۱.۵ لیتر در هکتار + ۸ کیلوگر سولفات آمونیوم در هکتار بصورت پس رویشی ۱۲- کاربرد علفکش گراماکسون بمیزان ۳ لیتر در هکتار بصورت پس رویشی ۱۳- شاهد بدون علفکش. جهت ارزیابی اثر علفکش های پیش رویشی, علف های هرز زمستانه به تفکیک گونه در زمان گلدهی با دو کادر ۰.۵ * ۰.۵ متری از هر کرت و برای ارزیابی اثر علفکش های پس رویشی علف های هرز تابستانه به تفکیک گونه در زمان گلدهی از همین سطح شمارش شده و سپس وزن خشک آنها محاسبه گردید. ارزیابی نظری از میزان کنترل علفهای هرز طبق استاندارد EWRS دو و چهار هفته پس از سمپاشی انجام گرفت. اعداد خام حاصل از آزمایش پس از تبدیل داده با استفاده از نرم افزار آماری SAS تجزیه واریانس گردیدند. مقایسه میانگین ها با استفاده از آزمون دانکن و در سطح احتمال ۵ درصد انجام گرفت. در مجموع نتایج این تحقیق نشان داد که: بین تیمارهای مختلف علفکش جدید مورد آزمایش در باغات مرکبات, علفکش دورینول در مقادیر ۸ و ۱۰ لیتر در هکتار و نیز علفکش ایلیکو در میزان های ۱۰ و ۱۲ لیتر د رهکتار جهت کاهش تعداد و وزن خشک علف هرز و در نتیجه افزایش عملکرد باغات مرکبات مناسبتر بوده و کاربرد آنها توصیه می گردد.