چكيده
گردو يكي از گونه هاي بومي غرب ايران است. كنه ها و حشرات متعددي، سبب تغيير شكل برگهاي آنها مي شود. در اين مطالعه سه گونه كنه اريوفيد شامل
كنه گال زگيلي گردو، (Eriophyes tristriatus (Nalepa
، کنه گال نمدی برگ گردو E erineus Nalepa
و
كنه گال كيسه اي برگ گردو، E. brachytarsus Keifer
جمع آوري و شناسايي شد. در بين آنها گونه E tristriatus غالب منطقه است. در حال حاضر خسارت آنها اقتصادي نمي باشد ولي تغيير شكل برگ توسط آنها بويژه گال زگيلي برگ بسيار قابل توجه مي باشد. اين كنه ها دشمنان
طبيعي متعددي دارند و گونه هاي
(Typhloderomus (Amblyseius Tydeus caryae ،Paraseiueus jirofticus Daneshvar ،Kuzinellus kuzini (Wainestein) ،ketanehi (Dose)
،Anystis baccarum (L.) ،Khanjani &Ueckermann ،
،Orius minutum L. سن شکارگر
(Felt) لارو مگس شکارگر Feltiella acarivora
لارو و بالغ كفشدوزك.Stethorus gilvifrons (M
پوره و بالغين تريپسهاي شكارگر Taeniothrips، .inconesquens Uzel و .Thrips albapilosus Uzel
شكارگر كنه هاي اريوفيد گردو مي باشند كه در بين آنها كنه هاي شكارگر فيتوزئيد و گونه T. caryae گونه هاي غالب منطقه مي باشند و ميزان كارآيي فيتوزئيدها 14 درصد و حداكثر راندمان را در اواخر شهريور دارند.

مقدمه
ايران يكي از رويشگاههاي اصلي گردو ميباشد و از اين منطقه به يونان، ايتاليا (2000 سال قبل) و به جزاير بريتانيا بيش از 500 سال قبل انتقال يافته است . اين گونه در مناطق مذكور به نام گردوي بريتانيايي، گردوي انگليسي و گردوي اروپايي شناخته شده و هم اكنون در پاركها بعنوان گياه زينتي و در باغها بصورت دو منظوره كشت و كار مي شود. با اين حال تأكيد بيشتر حتي در برخي منابع غربي روي نام گردوي ايراني است و ساير نامها از جمله گردوي انگليسي را اشتباه ميدانند. برغم ويژگيهاي منحصر بفرد اين گونه، در گذشته كمتر به آن توجه شده و در اكثر مناطق كشور به اين گياه بعنوان گياه حاشيه اي مي نگرند. شايد يكي از علل اين عدم توجه، طولاني بودن دوران جواني آن باشد (5). در حال حاضر در مناطق گردوكاري شده همدان، حشرات و كنه هاي گياهخوار مختلفي با تغذيه از اندامهاي مختلف گياه، بر عملكرد محصول اثر ميگذارند كه در بين آنها علائم خسارت كنه هاي اريوفيد بسيار قابل توجه مي باشد، زيرا تغذيه آنها سبب تغيير شكل برگ و كاهش سطح كلروفيلي گياه ميشود. بدليل تغيير شكلي كه در برگها ايجاد مي نمايند در غالب نقاط خسارت آن قابل توجه است.
جپسون و همكاران (1975) كنه گال زگيلي برگ گردوي ايران را گزارش كرده اند (14) و در ساير ممالك جهان اطلاعات كمي در مورد آن وجود دارد. خانجاني و رجبي مظهر (1380) چرخه زيستي كنه گال زگيلي برگ گردو را مطالعه و ميزان خسارت كنه زگيلي برگ گردو را تعيين كرده اند . (4). اربابي و همكاران (1374) نيز تغييرات جمعيت كنه هاي اريوفيد گردو و شدت آلودگي آن را در شرايط مختلف اقليمي بررسي و ميزان آلودگي گردوكاريهاي مناطق شمالي را بيش از ساير مناطق اعلام نموده اند (1). كنه هاي اريوفيد به روشهاي مختلف از مكاني به مكان ديگر انتقال مي يابند؛ برخي بوسيله باد از يك درخت به درخت ديگر منتقل ميشوند و يا اينكه به شكل كنه مسافر(Phoresy) توسط مهره داران و بي مهرگان انتقال مي يابند. همچنين، برخي از حشرات از جمله زنبور عسل نيز در انتقال آنها مؤثر هستند (23).
هال و همكاران 1991 (Hall et al) اعلام نموده اند عوامل محيطي در استقرار يا انتقال كنه هاي اريوفيد مؤثر ميباشد كه اين عوامل شامل نور خورشيد، درجه حرارت، رطوبت محيط، باد و عرض جغرافيايي است، بطوريكه در ضلع غربي تراكم آنها كمتر از ضلع شرقي مي باشد (13). از آنجائي كه فعاليت اين كنه ها سبب تغيير شكل اندامهاي مختلف گياه ميشود، بهمين لحاظ در اكثر موارد در انبوهي پايين جمعيت هم، تغييرات برگي براي كشاورزان و باغداران قابل توجه است. اين مسئله در اكثر موارد باعث نگراني باغداران مي شود (11 ،10 ،4 و 12) خوشبختانه تنوع دشمنان طبيعي و جمعيت بالاي برخي از آنها باعث مي شود كه تعادل جمعيتي گونه هاي خسارتزا در حد زيان اقتصادي باشد (3). به لحاظ برجستگي علائم تغذيه آنها و نگراني باغداران منطقه، لازم است گونه هاي اريوفيد گردوي مناطق غربي شناسايي و دشمنان طبيعي آنها تعيين گردد، كه در اين تحقيق به اين امر مهم پرداخته شده است .
مواد و روشها
مطالعه كنه هاي اريوفيد درختان گردو، در طي سالهاي
1382 – 1379
مناطق مختلف گردوكاري در منطقه غرب كشور انجام گرفت. بدين منظور، از برگهاي سطوح
مختلف تاج درختان كهن و نهالهاي گردو كاريهاي استانهاي كردستان و همدان كه داراي علائم خسارت كنه هاي اريوفيد بودند در فصول مختلف سال، هفته اي يك بار نمونه برداري شد. بعلاوه در سه منطقه مختلف گردوكاري استان همدان شامل روستاي شهرستانه از منطقه خرمرود تويسركان، ملهم دره از شهرستان اسدآباد، و دره مراد بيك از شهرستان همدان بعنوان ايستگاههاي ثابت براي نمونه برداري و بررسي وضعيت خسارتي گونه هاي خسارتزا استفاده شد. نمونه ها پس از ثبت مشخصات شامل محل و تاريخ جمع آوري، به آزمايشگاه كنه شناسي دانشكده كشاورزي دانشگاه بوعلي سينا انتقال داده شد. در آزمايشگاه، كنه هاي موجود روي برگها پس از بررسي در زير استرئوميكروسكوپ، جدا و براي نگهداري در الکل 75%
قرار گرفت.
سپس از نمونه كنه هاي گياه خوار و شكارگر پس از شفاف كردن، اسلايد ميكروسكوپي تهيه شد .در منطقه مورد مطالعه، از برگهاي 10 درخت آلوده در هر نوبت (هفته) 10 برگ آلوده برداشت و كنه هاي سرگردان و همچنين كنه هاي داخل گالها از حيث نوع فرم زيستي
(پروتوژين و دئوتوژين ) در زير استرئوميكروسكوپ مورد بررسي قرار گرفت .در مطالعات ميكروسكوپي از میکروسکوپ (كامل تحقيقاتي) فاز كنتراست و استرئوميكروسكوپ
Olympus ( m8 ) مجهز به تجهيزات عكسبرداري استفاده، و از علائم خسارت كنه هاي اريوفيد با دوربين ديجيتال، عكسهاي مورد نياز تهيه شد تصاوير ميكروسكوپ الكتروني كنه هاي اريوفيد گردو، با ميكروسكوپ الكتروني اسكن
Low Temperature
(LTSEM) Scaning Electron Microscope
پرتورياي آفريقاي جنوبي دانشگاه در تابستان 1383، تهيه گرديد
در موقع تهيه تصوير ميكروسكوپ الكتروني اسكن، ابتدا با چسب كربني (دو رويه چسب) كنه را روي پايه چسبانيده، سپس در محفظه نگهدارنده قرار داده، آنگاه نمونه با ولتاژ پايين تصوير برداري شد (زيرا در ولتاژ بالا، بدن كنه هاي اريوفيد سريع چروكيده و غير قابل تشخيص مي شوند) و تصاوير ميكروسكوپي تهيه گرديد. از نمونه هاي ميكروسكوپي جمع آوري شده در اين مطالعه (شامل كنه هاي گياه خوار و شكارگر و تريپسها) پس از تهيه اسلايد ميكروسكوپي و اطاله كردن نمونه هاي حشرات شكارگر نظير كفشدوزك، مگس و سن آنتوكوريده، و همچنين نصب برگهاي آلوده گياهي به كنه هاي اريوفيد روي مقواي سفيد و خشك كردن آنها، در آزمايشگاه كنه شناسي دانشكده كشاورزي دانشگاه بوعلي سينا نگهداري شدند همچنين در اين مطالعه، برگهايي كه در فصول مختلف به آزمايشگاه آورده ميشد از حيث دشمنان طبيعي موجود در برگهاي تغيير شكل يافته مورد بررسي قرار گرفت و نمونه ها بر حسب وضعيت سختي بدن، در محلول شفاف كننده قرار داده شد كه پس از شفاف كردن در لاكتوفنل با استفاده از محلول هوير از آنها اسلايد ميكروسكوپي تهيه شد.
با استفاده از منابع مختلف علمي 15 ،9 ،8 ،7 و 17شناسايي و با نمونه هاي تيپ كلكسيون مرجع كنه هاي بخش بيوسيستماتيك عنكبوت مانندهاي مؤسسه تحقيقات حفاظت گياهان آفريقاي جنوبي مقايسه گرديد. در ضمن از قسمت خارجي دستگاه تناسلي نر سنها و تريپسها پس از شفاف كردن، اسلايد ميكروسكوپي تهيه و براي تعيين كارآيي عامل شكارگر غالب كه كنه هاي فيتوزئيد بود درصد گالهاي تخريب شده شمارش شد .
نتايج مطالعات ميكروسكوپي و ماكروسكوپي تغييرات برگ گردو نشان داد كه از خانواده
Eriophyidae سه گونه كنه اريوفيد از سرده Eriophyes سبب تغيير شكل برگ درختان گردوي غرب ايران مي شود .
: الف- كنه هاي اريوفيد
كنه گال زگيلي برگ گردو
، Eriophyes tristriatus .Nalepa
گالهاي اين كنه ابتدا در كنار رگبرگ اصلي و سپس رگبرگهاي فرعي تشكيل مي شود. رنگ آنها در اوايل تشكيل، زرد و بتدريج تيره و در اواخر فصل به رنگ قرمز قهوه اي در مي آيند. كنه هاي ماده بزرگتر از كنه هاي نر مي باشند. ميكروتوبركولهاي ناحيه تاناسوم در كنه هاي پروتوژين نوك تيز مي باشد در صورتي كه در كنه هاي دئوتوژين صاف هستند.طول بدن در فرم پروتوژين 200 تا 240 میکرون ميكروتوبركولهاي شكمي ناحيه تاناسوم تيزتر از ناحيه پشتي است. در اين كنه موي كتفي (Sc) بلند و جهت آن به سمت عقب بوده ، خط مياني
(Median line) و نيمه مياني(Submedian line) پهن، صفحه پرودورسال مثلثي شكل، در قاعده داراي دو جفت برآمدگي ابرو مانند مي باشد. طول موی
H2
6 برابر
h1
موی f
رشد کرده و مشخص و قاعده آن حفره مانند، حلقه هاي پشتي باريك و براحتي قابل رؤيت است. موي انتهاي پاي جلويي پنجه خيلي بلند؛ بطوريكه طول آن بيش از طول بندهاي پاي اول است. طول پنجه اول 3 برابر طول ساق مي باشد
(شکل 1 )
پيش ران پاهاي جلويي طويل، خط سينه اي بين آنها تا ناحيه پيش ران عقبي كشيده و در آنها دوشاخه شده است. شرح ميكروسكوپ اسكن اين گونه براي اولين بار صورت گرفته است. جپسون و همكاران (1975) با ترسيم برخي صفات افتراقي بدن افراد پروتوژين اظهار داشتند كه ناخن شانه اي داراي انشعابات جانبي سه رديفه، موهاي كتفي داراي غده بسيار برجسته و موي جنسي ساده مي باشد .نالپا در سال 1891 اين گونه را از روي گردوي ايراني جمع آوري و آن را تحت عنوان كنه گال زگيلي برگ گردوي ايراني نامگذاري و توصيف كوده است. دامنه انتشار آن كشورهاي آسيايي بويژه ايران و اروپا می باشد (14 ) .
. اين كنه در تمام مناطق غربي ايران انتشار دارد. فعاليت تغذيه اي آفت كه سبب تغيير شكل برگ مي شود اقتصادي بنظر مي رسد ولي بررسيهاي انجام شده نشان داده است كه اين تغيير شكل تنها 18 درصد سطح سبز برگها را در بر مي گيرد و اين تغيير شكل، خسارت اقتصادي بدنبال ندارد (4 و 16). نمونه هاي متعددي از اين كنه در طول فصل زراعي سالهاي 1379 تا 1382 از باغات منطقه جمع آوري شد.
كنه گال نمدي برگ گردو Eriophyes erineus Keifer
اين كنه كه به كنه گال نمدي برگ گردو معروف است. تغيير شكل برگي اين كنه در روي برگهاي آلوده خيلي مشخص مي باشد. برگ تغيير شكل يافته، سطح برگ بصورت متورم و برآمده مي شود. برگهاي آلوده در سطح زيرين نسبتاً فرورفته و پوشيده از موهاي زرد بوده و كنه ها در داخل اين موها فعال مي باشند. اين كنه كرمي شكل بوده و اندازه آن 240-225 ميكرون، گالهاي نمدي در مجاورت رگبرگ اصلي و فضاي بين دو رگبرگ فرعي را كاملاً اشغال مي كند. جهت موي پشتي كتفي (Sc) به سمت جلو و كوتاه، حلقه پشتي پهن، موي انتهايي پنجه كوتاه،موی
f
کوتاه و بدون غده قاعده ای
موی
H2
دو برابر طول موی
H1
است .
بدليل چروكيدگي بدن بويژه ناحيه گناتوزوما، صفات ناحيه پرودورسوم خيلي واضح نمي باشد (شكل 2). ناخن شانه اي داراي انشعابات سه شاخه در طرفين جانبي، صفحه پشتي در قسمت جلو صاف وليدر قسمت عقبي داراي دو برآمدگي كوتاه است . ميكروتوبركولها طويل، صفحه جنسي افراد ماده صاف و موي جنسي در قاعده داراي توبركول و در انتها گرد مي باشد. فرم دئوتوژين اين كنه در اواخر تابستان نزديك ريزش برگها، براي زمستانگذراني به سمت جوانه هاي انتهايي رفته و در زير فلسهاي جوانه هاي برگي زمستانگذراني مي كند (17). جپسون و همكاران (1975) با ارائه تصاويري از صفحه پشتي، پاي اول و ميكروتوبركولها اعلام داشتند كه صفحه پشتي در قسمت جلو تقريباً صاف و داراي دو خط خيلي كمرنگ است (14). خصوصيات افتراقي اشكال ميكروسكوپ الكتروني با شرح اوليه گونه مطابقت داشت .
نالپا در سال 1891 اين گونه را از روي گردوي ايراني جمع آوري و آن را تحت عنوان كنه گال زگيلي برگ گردوي ايراني نامگذاري و توصيف كرد. دامنه انتشار آن كشورهاي آسيايي بويژه ايران و اروپا مي باشد جپسون و همكاران، .(1975 )
در اين مطالعه، اين كنه از گردوكاريهاي همدان بويژه جاهايي كه ميكروكليماي مرطوب داشت، در طول ماههاي تابستان
1381-1379
از گردو كاريهاي كنار رودخانه سيروان (جاده مسير سنندج ـ مريوان) و از باغات اطراف گنجنامه در سال 1380 جمع آوري شد ..در حال حاضر خسارت اين كنه اقتصادي نيست. در اكثر باغات گردوي استانهاي همدان و كردستان با تراكم جمعيت پايين ديده مي شود ولي در حال حاضر در اين استانها در مقايسه با كنه گال زگيلي، جمعيت آن بسيار پايين مي باشد (2 ) .
كنه گال كيسه اي برگ گردو، Eriophyes brachytarsus Keifer
اين كنه با تغذيه از برگها سبب تغيير شكل برگها و تشكيل تاولهاي كيسه مانند مي شود
شكل گالها در سطح پشتي بصورت نيمدايره بوده و رنگ آنها در اوايل فصل زراعي سبز تا سبز متمايل به زرد و در اواسط تا اواخر فصل به رنگ قهوه اي تا قرمز تيره در مي آيد. اغلب گالها در روي رگبرگ فرعي تشكيل مي شود. ابعاد آنها 6-3 ميلي متر است. اين كنه نيز كرمي شكل بوده و اندازه كنه هاي پروتوژين 220-195 ميكرون، رنگ افراد نر و ماده پروتوژين زرد تا زرد روشن ولي افراد دئوتوژين قرمز هستند. جهت موي كتفي (Sc) در اين كنه به سمت عقب و اندازه آن كوتاه و طول آن نصف طول موي شانه اي
E. teristriatus
است. خطوط مياني و نيمه مياني فقط در قسمت “قاعده پرودورسوم” قابل رؤيت است. خط نيمه جانبي نيز نامشخص مي باشد. حلقه هاي پشتي مشخص،فاقد موی
F
و موی دمی
H2
چهار برابر
H1
میباشد .
صفحه پرودورسوم تقريباً صاف، كوتاه تر از طول پاي اول، ساق پاهاي جلويي داراي يك موي پشتي بلند است. ناخن شانه اي دو رديفه و در هر رديف داراي سه شاخه جانبي، طرح روي صفحه پشتي نامشخص، صفحه جنسي افراد ماده صاف، موي جنسي فاقد توبركول مي باشد . ميكروتوبركول افراد نر و ماده پروتوژين نوك تيز ولي در فرم دئوتوژين صاف تا حدودي گردمی باشد (غکس 3) .صفات مورد مطالعه در ميكروسكوپ الكتروني با شرح اوليه گونه بوسيله كيفر و همكاران (1982) مورد مقايسه قرار گرفت. شرح ميكروسكوپ الكتروني آن با شرح و توصيف اوليه مطابقت داشت .اين كنه نسلهاي متعددي را در سال ايجاد مي كند و زمستان را بصورت فرم دئوتوژين در زير فلسهاي جوانه هاي برگي بسر مي برد. در بهار موقعي كه برگهاي گردو باز مي شود در روي برگهاي تازه باز شده مستقر و در روي آن فعاليت خود را شروع و تا اواخر فصل در روي گردو فعال مي باشد از اين كنه 5 نمونه برگي آلوده در شهريور 1380 از روستاي ملحم دره اسدآباد، 11 نمونه برگي آلوده در مرداد 1379
از روستاي اشتران از شهرستان تويسركان و 4 نمونه برگي آلوده در مرداد 1380 از تويسركان جمع آوري شد ولي در هيچ كدام از مناطق ياد شده، خسارت آن اقتصادي نبود و نمونه ها بصورت موردي جمع آوري گرديد .
ب- دشمنان طبيعي كنه گال زگيلي برگ گردو در غرب ايران
بندپايان متعددي از ردههاي مختلف از روي كنه هاي اريوفيد گردو جمع آوري و شناسايي شد كه داراي نقش و تأثير متفاوتي بوده و در اكثر موارد باعث كنترل قابل توجهي از جمعيت كنه هاي اريوفيد مي شدند. آنها عمدتاً از زير رده كنه ها و رده حشرات هستند كه بترتيب اهميت به آنها اشاره ميشود .
. كنه هاي شكارگر: 5 كنه شكارگر از سه خانواده مختلف بشرح زير جمع آوري و شناسايي گرديد
• خانواده Phytoseiidae:
كنه هاي فيتوزئيد شامل
Kuzinellus kuzini (Wainestein
Typhloderomus (Amblyseius) ketanehi (Dose)
Paraseiueus jirofiticus Daneshvar
جمع آوري و شناسايي شد. اين كنه ها مهمترين عوامل كنترل كننده طبيعي كنه هاي اريوفيد بويژه كنه گال زگيلي برگ گردو محسوب شده و كارآيي نسبتاً خوبي دارند و از ابتداي فصل تا انتهاي فصل در طبيعت فعالند. بيولوژي آنها با بيولوژي آفت كاملاً هماهنگي دارد زيرا علاوه بر تغذيه از مراحل مختلف زيستي آفت در طول فصل زراعي در فصل زمستان نيز از كنه هاي زمستانگذران تغذيه مي كند و سبب كاهش جمعيت كنه هاي اريوفيد مي شود. چون محل زمستانگذراني كنه هاي شكارگر همانند كنه هاي اريوفيد، زير فلسهاي جوانه برگي و شاتونهاي نر مي باشد و اين شكارگرها در طول دوره زمستان نيز از كنه هاي پناه گرفته در زير فلس هاي جوانه برگي تغذيه و سبب كاهش جمعيت دتوژنهاي زمستان گذران مي شوند. اين شكارگرها در تمام مناطق گردوكاري غرب كشور شامل تويسركان، نهاوند، همدان، مريوان و سنندج جمع آوري شد. آنها در طول فصل زراعي از ابتداي باز شدن برگهاي درختان گردو تا ريزش برگ، به فعاليت شكارگري مي پردازند و حداكثر جمعيت آنها در اواخر مرداد و اوايل شهريور مشاهده مي شود. بيش از 300 نمونه ميكروسكوپي از اين كنه تهيه شد .
:Tydeidae خانواده
Tydeus caryae کنه شکارگر
Khanjani & Ueckermann
از روي كنه اريوفيد گردو از منطقه همدان جمع آوري و مورد بررسي قرار گرفت
( 15 ) .
در اواخر فصل جمعيت اين شكارگر نيز در روي گالها بسيار بالا مي باشد؛ بطوريكه مي تواند
جمعيت قابل توجهي از كنه گالي را از بين ببرند. بنظر ميرسد اين شكارگر قادر است در پاييز درصد قابل توجهي از فرم پرتوژين و دئوتوژين سرگردان روي برگ را كنترل نمايد
(15)..
در حال حاضر جمعيت آن در باغات گردوي منطقه بسيار بالا است. از اين شكارگر نيز بيش از 200 اسلايد ميكروسكوپي تهيه شد. از اين تعداد 154 نمونه در دانشگاه بوعلي سينا و 5 نمونه در موزه تاريخ طبيعي لوند سوئد،
و 50 نمونه در كلكسيون كنه هاي بخش بيوسيستماتيك عنكبوت مانندهاي مؤسسه تحقيقات حفاظت گياهان آفريقاي جنوبي نگهداري مي شود .
خانواده Anystidae:
كنه شكارگر anystis bacccarum ( Ll.)
در مراحل مختلف زيستي خود شامل لارو، سنين پوره و بالغ از كنه هاي گياهخوار تغذيه مي كند. در اين مطالعه، تغذيه اين كنه در اواخر فصل پاييز سال 1380 از كنه هاي موجود در روي برگهاي خزان دار مشاهده شد. بيش از 100 نمونه ميكروسكوپي از اين كنه تهيه و در آزمايشگاه كنه شناسي دانشگاه بوعلي سينا نگهداري مي شود
حشرات شكارگر: از رده حشرات نيز از 4 راسته مختلف نمونه هايي به شرح زير جمع آوري و شناسايي گرديد