شانکر مرکبات (علایم – مدیریت و کنترل)

شانکر مرکبات (Xanthomonas citri subsp.citri)

شانکر باکتریایی مرکبات توسط باکتری Xanthomonas citri subsp.citri ایجاد می شود. برگ ، سرشاخه و میوه اکثر ارقام مرکبات و گونه های مهم تجاری مرکبات توسط باکتری عامل بیماری آلوده می شوند. گریپ فروت، لیموترش و پرتقال های زودرس نسبت به بیماری حساس هستند. پرتقال های ناول ، هاملین و لمونها نسبتأ حساس و ارقام میان رس مانند والنسیا ، تانگورها ، تانجلوها دارای حساسیت کمتر و تانجرینها نسبت به بیماری متحمل می باشند. خسارت مستقیم شانکر مرکبات مربوط به کاهش کیفیت، کاهش بازار پسندی و ریزش میوه های آلوده می باشد. به علاوه ردیابی و حذف درختان آلوده در مناطقی که بیماری به تازگی وارد آنجا شده و گسترش نیافته است و استفاده از ترکیبات مسی در کاهش خسارت میوه، هزینه های زیادی را متوجه باغدار می کند. در ایران این بیماری اولین بار در سال ۱۳۶۸ توسط علیزاده و رحیمیان از منطقه کهنوج استان کرمان از روی لیموترش گزارش شد. وقوع فرم آسیایی شانکر برای اولین بار در ایران توسط مستوفی زاده و رحیمیان گزارش گردید. این بیماری در مرکبات مناطق جنوبی کشور از جمله هرمزگان ، جیرفت ، کرمان ، سیستان و بلوچستان و فارس ، بوشهر و اخیرا در کهکلویه و بویراحمد گزارش و باعث بروز مشکلاتی برای باغداران شده است.

علایم بیماری شانکر باکتریایی مرکبات

در تمام بخش های هوایی درخت شامل برگ ، میوه و سرشاخه ها علایم بیماری دیده می شود. میوه های آلوده هیچ اثر منفی روی انسان ندارند.

علایم بیماری شانکر در برگ

علایم بیماری ۲ تا ۵ هفته پس از آلودگی مشاهده می شود. در ابتدا لکه های تیره که گاهی اوقات با هاله ای زرد رنگ همراه است، در سطح زیری برگ مشاهده می شود، سپس با توسعه لکه ها، جوش های با دهانه باز شبیه آتشفشان در هر دو سطح برگ تشکیل می شود. اندازه لکه ها در مراحل پیشرفته بیماری به قطر بیش از یک سانتی متر رسیده و کروی شکل هستند. پس از مدتی لکه ها یا جوشها چوب پنبه ای شده و با حاشیه های برجسته، مرکز فرورفته و هاله ای زرد رنگ در اطراف آنها می باشند. زخم ها یا لکه های ناشی از آفت مینوز برگ مرکبات و خسارت های مکانیکی دارای حاشیه تیره می باشند. شکل و اندازه لکه ها متغیر بوده و بستگی به نفوذ باکتریها در سطح بافت برگ دارد. حساسیت برگها با حضور مینوز برگ مرکبات بیشتر می شود. دالانهای ایجاد شده به وسیله لاروهای پروانه مینوز مرکبات موجب تسهیل در آلودگی توسط باکتری می شود. تعداد و اندازه لکه ها روی برگ های خسارت دیده توسط مینوز چند برابر برگ های الوده بدون علایم خسارت مینوز می باشد.

علایم بیماری شانکر در میوه

علایم روی میوه ها شبیه به برگ میباشند. لکه های روی میوه به دلیل این که پوست میوه برای مدت طولانی به باکتری حساس است، دارای اندازه های مختلف می باشند. همچنین ممکن است چندین بار یک میوه آلوده شود و لکه هایی با اندازه های متعدد روی میوه دیده شوند. بیشتر لکه ها و زخم ها در بخش خارجی سایه انداز درخت که بیشتر در معرض باران و باد قرار می گیرند، دیده می شوند. در مراحل پیشرفته بیماری ، لکه های روی میوه چوب پنبه ای و تیره رنگ می شوند. شانکر باکتریایی مرکبات کیفیت داخلی میوه را تغییر نمی دهد.

علایم بیماری شانکر در سرشاخه ها

علایم بیماری در سرشاخه ها نیز شبیه برگ و میوه، شامل لکه های برجسته در اندازه های مختلف می باشند. شانکر روی شاخه ها ممکن است موجب خشک شدن شاخه ها شود و باکتری های موجود در شانکر شرایط نامساعد را در این مکانها تحمل کرده و در سال آینده به عنوان منابع اولیه آلودگی برگها و سایر اندام ها می شوند. لکه های قدیمی در اثر رشد قارچهای ساپروفیت به رنگ تیره دیده می شوند. شانکر مرکبات موجب مرگ درختان مرکبات نمی شود.

بیماریهای مشابه شانکر مرکبات

علایم شانکر باکتریایی مرکبات ممکن است با بیماریهای زیر اشتباه شود. بنابراین شناسایی علایم افتراقی به تشخیص آن کمک خواهد نمود.

بیماری اسکب مرکبات

این بیماری تاکنون از ایران گزارش نشده است و در لیست بیماریهای مرکبات قرنطینه ای قرار دارد. لکه های روی برگ موجب بدشکلی آن شده و تنها در یک طرف برگ دیده میشوند. در اطراف لکه ها به ندرت هاله زرد رنگ دیده میشود. در میوه ها، به خصوص وقتی که بالغ می شوند، علایم کمتر می شود. برخلاف شانکر، لکه های ناشی از بیماری اسکب در برگهای پرتقال کمتر دیده شود و بیشتر در میوه علایم ظاهر می شود.

بیماری لپروزیس مرکبات

این بیماری تاکنون از ایران گزارش نشده است و در لیست بیماریهای قرنطینه ای قرار دارد. لکه ها روی میوه تیره و فرورفته می باشند در حالی که در شانگر لکه ها برجسته هستند. در برگ ها علایم به صورت لکه های تیره و صاف و بزرگ تر از لکه های شانکر می باشند. در شاخه ها پوسته پوسته شدن اتفاق می افتد در حالی که در بیماری شانکر مرکبات این علایم دیده نمی شود.

چرخه زیستی باکتری عامل بیماری شانکر باکتریایی مرکبات

آلودگی زمانی اتفاق می افتد که باکتری از طریق منافذ طبیعی مانند روزنه ها و یا زخمهای ایجاد شده به وسیله وسایل باغبانی، برخورد شاخه ها به یکدیگر، ذرات شن و سنگریزه و گرد و غبار و حشرات مانند مینوز وارد برگ گیاه شود. هر گونه زخمی، احتمال آلودگی به بیماری شانکر را چند برابر افزایش میدهد. آب مهمترین فاکتور جهت تسهیل در ورود و انتشار عامل بیماری در این مرحله می باشد. افزایش جمعیت و تکثیر باکتریها در لکه های روی برگ ، میوه و سرشاخه زمانی اتفاق می افتد که رطوبت آزاد روی لکه ها وجود داشته باشد و شرایط دمایی مناسب باشد. شانکر باکتریایی مرکبات یک بیماری سیستمیک نیست. بنابراین، باکتریها از لکه های آلوده به صورت تراوش خارج شده و موجب گسترش آلودگی در اندام های جوان می شوند. بافت های بالغ نسبت به آلودگی مقاوم هستند. بادهای همراه باران مهمترین فاکتور در انتشار باکتری عامل بیماری می باشند. تقریبا تمامی شاخه ها و برگها در شش هفته پس از شروع رشد، آلوده می شوند. فقط در حالتی که مینوز برگ مرکبات حضور داشته باشد، آلودگی پس از آن نیز اتفاق می افتد. مهمترین مرحله آلودگی در میوه ها، زمانی است که اندازه قطر میوه بین ۱۲ تا ۴۰ میلی متر برای گریپ فروت و ۶ تا ۳۰ میلی متر برای پرتقال ها باشد. در این مرحله روزنه های سطح میوه باز بوده و میوه نسبت به نفوذ به باکتری حساس است. بعد از ریزش گلبرگها، میوه پرتقال و نارنگی به مدت ۶۰ الی ۹۰ روز حساس میباشد که این عدد برای میوه گریپ فروت ۱۲۰ به ثبت رسیده است. آلودگی منجر به تشکیل جوش های خیلی ریز و غیر برجسته می شود. مناسب ترین دامنه دمایی برای استقرار و ظهور علایم بیماری شانکر باکتریایی مرکبات دمای ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتی گراد می باشد.

انتشار باکتری

انتشار باکتری در مسافت های کوتاه از طریق باد و باران از درختی به درخت دیگر صورت می گیرد. شدت بیماری در جهتی که بادهای همراه با باران باشد به مراتب بیشتر است. گسترش در مسافت های طولانی تر از طریق مواد گیاهی آلوده، انسان، ماشین آلات، ادوات کشاورزی مانند وسایل هرس و برداشت، تراکتور و لباس های آلوده صورت می گیرد. بقای باکتری از سالی به سال دیگر در زخمهای شانکر مرکبات در میوه ، شاخه و برگها صورت می گیرد. در حضور آب، باکتریها از این لکه ها خارج و چرخه آلودگی دوباره شروع میشود. باکتریها در برگ ، سرشاخه و میوه های دارای علایم که روی زمین ریخته اند تا زمانی که تجزیه کامل نشوند، زنده می مانند.

کنترل بیماری شانکر باکتریایی مرکبات

دو راهبرد برای کنترل شانکر مرکبات وجود دارد:

حذف و امحای درختان آلوده در مناطقی که تعداد محدودی از درختان بیمار می باشند یا آلودگی برای اولین بار گزارش می شود.

راهبرد دوم مدیریت تلفیقی شانکر به منظور کاهش خسارت بیماری در مناطقی که بیماری در سطح وسیعی گسترش یافته است.

به کارگیری این دو راهبرد بستگی به قوانین کشورها دارد. در کشور برزیل حدود ۵۰ سال، راه کار توقف بیماری یا امحاء انجام می شود. در حالی که در آمریکا به دلیل حساسیت شدید گریپ فروت و وجود سویه های شدید باکتری، امحای درختان لغو گردیده است و مدیریت تلفیقی انجام میشود.

روشهای مهم پیشگیری و کاهش خسارت بیماری

استفاده از نهال سالم : نهال سالم، اصیل و گواهی شده از نهالستان های دارای مجوز جهت احداث باغهای سالم استفاده شود. انتقال بیماری به مناطق دور دست و یا از استانی به استان دیگر به راحتی از این طریق امکانپذیر می باشد. استفاده از نهال سالم و عاری از بیماری در باغ های جدید در بهبود کنترل بیماری مؤثر می باشد.

ردیابی : یک روش ضروری جهت حفظ باغها در برابر بیماری شانکر می باشد. ردیابی بایستی به صورت دوره ای در باغها انجام شود. زیرا با تشخیص زودتر بیماری، شانس موفقیت در کنترل آن نیز بیشتر خواهد بود. تعداد و نحوه بازدید درختان بر اساس وضعیت بیماری در منطقه می باشد.

ضدعفونی : ضدعفونی وسایل هرس ، ادوات باغبانی و کشاورزی ، ماشین آلات ، وسایل برداشت و لباس ، کفش و دستهای کارگران ، جعبه های حمل و نقل در باغهای آلوده جهت جلوگیری از ورود باکتری به سایر مناطق غیر آلوده الزامی است. برای این کار معمولا از هیپوکلریت سدیم (وایتکس ۱۰ درصد خانگی) و ترکیبات آمونیومی استفاده میشود.

حذف درختان : بر اساس قوانین برخی از کشورها حذف درختان دارای علایم صورت می گیرد. پس از حذف ، درختان در محل سوزانده می شوند تا باکتری به سایر نقاط منتقل نشود. حذف درختان در صورتی مؤثر خواهد بود که بیماری شانکر در مسافت کمتر از دو کیلومتر گزارش نشده باشد. اگر فاصله یک باغ آلوده تا یک باغ سالم کمتر از دو کیلومتر باشد، احتمال آنکه باکتری از طریق باد و باران بتواند از باغ آلوده به باغ سالم منتشر شود بسیار بالاست. اگر کانون های آلوده بزرگ باشند، بایستی تعداد بیشتری از درختان حذف و سوزانده شوند. در مناطقی که عاری از بیماری شانکر بوده و احتمال آلودگی از طریق باد از مناطق همجوار وجود ندارد بایستی درختان به صورت ماهانه بازدید و به محض مشاهده آلودگی، درختان بیمار حذف شوند.

کنترل مینوز برگ مرکبات : مینوز برگ مرکبات موجب ایجاد دالانهایی در برگ شده که باعث تسهیل در گسترش باکتری و آلودگی می شود. جهت کنترل مینوز مرکبات می توان از سموم مجاز و مناسب استفاده کرد.

قرنطینه : جهت اجتناب از انتقال مواد گیاهی و نهال آلوده از مناطق آلوده به مناطق سالم و عاری از بیماری ضروری می باشد.

کاشت درختان بادشکن : باد شکنها نقش مؤثری در کاهش گسترش و به خصوص شدت آلودگی بیماری شانکر مرکبات در مناطق آلوده دارند. از هر لکه آلوده به شانکر در شرایط مرطوب میلیون ها باکتری به صورت ترشحاتی به سطح برگ منتقل و موجب گسترش باکتریها در سطوح برگ می شوند. باکتری عامل شانکر مرکبات روش فعالی را برای نفوذ به داخل بافت های گیاهی ندارد. نفوذ باکتری از طریق زخمها و منافذ انجام میشود و باد به همراه باران در آلودگی و گسترش بیماری بسیار مهم است. برای نفوذ باکتری به روزنه های برگ و میوه، بادهای با سرعت ۳۰ تا ۳۲ کیلومتر بر ساعت مورد نیاز هستند. هر متر بادشکن به اندازه ۵ تا ۱۰ برابر مسافت اثر باد را کاهش میدهد. این بادشکنها جهت کاهش سرعت باد به زیر ۳۲ کیلومتر می باشند تا آلودگی اتفاق نیفتد.

استفاده از ترکیبات مسی : ترکیبات مسی جهت کاهش آلودگی مخصوصا میوه بسیار مؤثر می باشند. در برگها اثر این ترکیبات نسبت به میوه کمتر است. کاربرد ترکیبات مسی جهت حفاظت برگهای جوان به آلودگی مؤثر می باشد اما با رشد سریع برگ، این خاصیت نیز از بین خواهد رفت. میوه ها کندتر از برگ رشد کرده و با ترکیبات مسی می توان از آلودگی پیشگیری نمود. مصرف بیش از حد ترکیبات مسی ممکن است در ظهور سویه های مقاوم به مس نقش داشته باشد. همچنین، غلظت های پایین ترکیبات مسی موجب حفظ باکتری در محیط می شوند. زمان استفاده از ترکیبات مسی و تعداد دفعات استفاده بستگی به زمان وقوع آلودگی دارد. تعداد دفعات ممکن است پنج بار با فاصله ۲۱ روز از یکدیگر باشد. در پرتقال ها نوبت اول محلول پاشی زمانی است که اندازه میوه ۶ تا ۳۰ میلی متر است و در ادامه با فاصله ۲۱ روز یک بار این عمل تکرار می شود. در صورت حذف درختان آلوده، محلول پاشی ترکیبات مسی به شعاع ۳۰ متری اطراف آنها جهت کاهش خطر آلودگی جدید مؤثر است. ترکیبات مسی به طور کامل موجب حذف باکتری و بیماری نخواهند شد. باکتری کشهای مسی شامل اکسی کلرور مس ، هیدروکسید مس و اکسید مس میباشند. کاربرد ترکیبات مسی مانند اکسی کلرور مس و بردو فیکس موجب کاهش بروز شانکر، در درختان خواهد شد. محلول پاشی ترکیبات مسی زمانی مؤثر خواهد بود که از زمان شروع فعالیت باکتری از فصل بهار در چند نوبت با فاصله هر ماه انجام شود. استفاده از بادشکن به همراه تیمار قارچ کش های مسی در کاهش خسارت شانکر بسیار مؤثر می باشد. برداشت لیموترش از طریق ضربه زدن موجب ایجاد زخم و خسارت بیشتر بیماری می شود.