بیماری گل سبز کنجد (فیلودی کنجد)

بیماری گل سبز کنجد یا بیماری فیلودی کنجد (Phylody)

یکی از مسایل و مشکلات مهم زراعت کنجد در اکثر مناطق به خصوص نواحی گرمسیری کشور بیماری گل سبزی یا فیلودی کنجد است که می تواند موجب کاهش شدید عملکرد کنجد شود. این بیماری در سالهای اخیر خسارت جبران ناپذیری را متوجه زارعین نموده است و یکی از عوامل اصلی کاهش سطح زیر کشت این محصول می باشد. با توجه به گسترش زیاد بیماری در استان یزد و کاهش شدید عملکرد کنجد در اثر این بیماری لازم است نسبت به ارایه راهکارهای پیشگیری از وقوع بیماری و کاهش خسارت ناشی از آن اهتمام لازم به عمل آید. در همین راستا در این نشریه پس از آشنایی با بیماری گل سبز کنجد با راهکارهای کنترل بیماری آشنا خواهیم شد.

این بیماری اولین بار در سال ۱۹۴۴ توسط پاگ و دهیار در ورامین مشاهده و سپس مصطفوی (مصطفوی، ۱۳۴۸) مطالعاتی درباره آن انجام داده است و اکنون در خوزستان ، بوشهر ، ورامین ، فارس ، کرمان ، اصفهان ، یزد و مغان وجود دارد (صالحی و ایزدپناه، ۱۳۷۰، ۱۳۷۲).

عامل بیماری گل سبز کنجد

عامل بیماری یک فیتوپلاسما (Phytoplasma) می باشد که در برش عرضی از بخش های آلوده و رنگ آمیزی دینس و بررسی با میکروسکوپ نوری، به صورت نقاط آبی تیره رنگ در سلول های آوندهای آبکش مشاهده می شود. برای تشخیص دقیق تر می توان از میکروسکوپ الکترونی استفاده نمود. در گزارشی از عمان یک فیتوپلاسما از گروه ۱۶SrII به عنوان عامل فیلودی گزارش شده است . فیتوپلاسماها پروکاریوت های فاقد دیواره سلولی و غیر قابل کشت می باشند و تا بحال به عنوان عامل همراه با صدها بیماری در بسیاری از گونه های گیاهان شناسایی شده اند. این بیماریها عوامل محدود کننده تولید بسیاری از محصولات کشاورزی می باشند و در گیاهان باعث بروز علایمی همچون ریز برگی ، زردی ، کوتولگی ، گل سبزی ، برگسانی و جاروک شده و در نهایت منجر به مرگ گیاه می شوند. فیتوپلاسماها محدود به اوند آبکش گیاهان می باشند.

علائم بیماری فیلودی کنجد

آلودگی بوته های کنجد در مراحل اولیه رشدی منجر به کاهش فاصله میانگره ها ، کاهش اندازه برگ ، کوتولگی و سبزردی میشود. گاهی اوقات تعدادی گل های ناقص تشکیل میشود که تولید کپسول های کوچک حاوی بذور دژنره میکند. علایم بیماری در مراحل بعدی رشد عبارتند از گل سبزی (Virescence) ، برگسانی ( Phyllody) ، رشد جوانه های داخل گل ( Floral proliferation) ، رشد بیش از اندازه جوانه های جانبی ساقه و در نتیجه حالت جارویی در انتهای ساقه (Witches broom) و عقیمی گیاه. شکاف خوردن طولی کپسولهایی که قبل از آلودگی تشکیل شده بودند و سبز شدن بذور داخل آنها و وجود ترشحات سیاهرنگ روی برگ و شاخه از علایم دیگر بیماری می باشد.

زیست شناسی

عامل بیماری گل سبز کنجد یک فیتوپلاسما (Phytoplasma) می باشد که با میکروسکوپ الکترونی در سلول های آوندهای آبکش مشاهده می شود. فیتوپلاسمای عامل بیماری به وسیله آب آبیاری ، ادوات کشاورزی ، تماس با دست و بذر قابل انتقال نیست و تنها راه انتقال به وسیله حشره ناقل می باشد. حشره ناقل با حداقل ده دقیقه تغذیه از گیاهان آلوده عامل بیماری را کسب می نماید و پس از حدود دو هفته قابلیت انتقال عامل بیماری به گیاه سالم را به دست می آورد. زنجرک آلوده به عامل بیماری حداقل با نیم ساعت تغذیه از گیاه سالم قادر به انتقال عامل بیماری به آن می باشد. عامل بیماری توسط تخم حشره ناقل منتقل نمی گردد. طبق بررسی های انجام شده در ایران، کلزا ( B . napus ) ، تره تیزک (Lepidium sativum) ، پروانش (Catharanthus roseus) ، کاهوی وحشی (Lactuca sp) ، خرفه (Portulaca oleracea) جزو میزبان های عامل این بیماری بوده اند. عامل فیلودی کنجد به آسانی از طریق پیوند زدن از کنجد آلوده به کنجد سالم منتقل می شود. از بین زنجره های موجود در مزرعه کنجد ، تنها Neoalitrus haematoceps (شکل ۱۲) بیماری را منتقل می کند (صالحی و همکاران ۱۳۷۲). در گزارش دیگری تاکنون در کشور ما دو گونه زنجرک با نامهای Orosius albicinctus (شکل ۵) و Circulifer haematoceps (شکل ۶) به عنوان ناقلین طبیعی عامل بیماری گل سبزی کنجد گزارش شده اند.

پیشگیری و کنترل بیماری گل سبز کنجد :

در صورت آلودگی بوته های کنجد به بیماری گل سبزی کنجد امکان معالجه آنها وجود ندارد و تاکنون رقم مقاومی نسبت به این بیماری شناسایی نشده است البته ارقام زودرس و بی کرک و چند شاخه ، در مقابل بیماری متحمل هستند (دهقانی و همکاران ،۱۳۸۸). بنابراین روشهای مدیریت مبارزه با این بیماری مبتنی بر پیشگیری از وقوع آلودگی و کاهش خسارت بیماری می باشد. بر این اساس تاخیر در تاریخ کاشت در حال حاضر به عنوان مهمترین روش پیشگیری از وقوع بیماری و کاهش خسارت آن توصیه میشود. در آزمایشات انجام شده در خوزستان بهترین تاریخ کاشت از نظر عملکرد بالای محصول و پایین بودن میزان آلودگی در تاریخ ۶ مرداد به همراه سمپاشی بامتاسیستوکس آر بوده است. اگرچه از نظر عملکرد اختلاف معنی داری بین سمپاشی و عدم سمپاشی وجود نداشته است ولی سمپاشی میزان آلودگی را کاهش داده است. تاخیر ۱۵ روزه در تاریخ کاشت در رضوانشهر صدوق در استان یزد میزان آلودگی را بدون انجام سمپاشی تا ۴۸ درصد کاهش داده است. تاخیر در تاریخ کاشت به ۲ دلیل بیماری را کاهش می دهد. دلیل اول موثر بودن تاخیر در تاریخ کاشت ، کاهش جمعیت و کاهش جابجایی زنجرک ناقل و دلیل دوم این است که در هوای گرمتر گیاهچه ها خیلی سریعتر رشد کرده و به سرعت از دوره حساسیت خارج می شوند. در اوایل بهار بدلیل خنک بودن هوا این دوره طولانی می باشد. بنابراین در هر منطقه بایستی تاریخ کاشت را تا آن زمان به تاخیر انداخت که شرایط آب و هوایی تاثیر نامطلوبی بر رشد و عملکرد گیاه نداشته باشد. در مناطق گرمسیری مثل خوزستان به دلیل مصادف نشدن مراحل رشدی گیاه با سرمای زمستان امکان تاخیر بیشتری در تاریخ کاشت وجود دارد ولی این میزان تاخیر در تاریخ کاشت در اکثر مناطق استان یزد که کنجد در اواخر مهر برداشت می شود مقدور نیست. همچنین استفاده از حشره کش های سیستمیک برای از بین بردن ناقل بیماری فیلودی کنجد در کنترل بیماری موثر است. مصرف یک بار حشره کش های سیستمیک نظیر متاسیستوکس با دز یک درهزار قبل از به گل رفتن توصیه شده است.