شناخت و مدیریت پروانه بید کلم یا شب پره پشت الماسی (plutella xylostella)
مقدمه :
خانواده چلیپاییان (Brassicaceae) دارای ۱۰ قبیله ، ۳۵۰ جنس و حدود ۴۰۰۰ گونه است که عموماً نباتات علفی هستند. مهمترین نباتات این خانواده عبارتند از انواع کلم (پیچ ، بروکسل ، قمری ، براوکاس) شلغم ، کلزا ، ازمک ، تره تیزک ، تربچه نقلی ، ترب سیاه ، خردلهای سفید و سیاه ، قدومه ، منداب و انواع شب بو که همگی دارای مصارف متعدد خوراکی ، صنعتی ، زینتی یا دارویی هستند. مهمترین عضو این خانواده کلم (Brassica oleracea) است که حدود بیست واریته مختلف از آن ، با عملکرد حدود ۷۰ میلیون تن در سال ، در سطح زیر کشتی بالغ بر۳/۳ میلیون هکتار در سراسر جهان کشت میشود. سطح زیر کشت کلم در ایران حدود ۱۱ هزار هکتار و عملکرد آن بیش از ۲۷۵ هزار تن در سال است. کلزا یکی دیگر از محصولات مهم این خانواده است که سطح زیر کشت آن در جهان حدود ۲۷ میلیون هکتار است و شب پره پشت الماسی یکی از مهمترین آفات کلزا به شمار می آید.
شب بو (Cheiranthus cheiri L.) یکی از گیاهان زینتی این خانواده است که در سالهای اخیر کشت آن در گلخانههای اصفهان رونق فراوانی یافته است. همراه با توسعه کشت این محصول خسارت آفت بید کلم یا شب پره پشت الماسی نیز بر روی آن به نحو قابل توجهی شدت یافته و این احتمال وجود دارد که با توجه به مساعد بودن شرایط گلخانهها برای تکثیر آفت ، همچنین استفاده بیرویه از سموم شیمیایی (شکل۱) ، که باعث مقاوم شدن آفت به سموم رایج شده است ، آفت در تمام فصول سال بدون وقفه به تولید نسل پرداخته و سایر گیاهان خانواده چلیپاییان بخصوص کلزا و کلم را بصورت طغیانی مورد حمله قرار دهد. شبپره پشت الماسی یا بیدکلم آفتی است با پراکنش جهانی، که در مناطق کم ارتفاع استوایی و نیم استوایی انتشار زیادی دارد.
شکل شناسی آفت بید کلم
حشره کامل : بید کلم ،با نام علمی Plutella xylostella L ،شبپرهای است از خانواده Plutellidae ، طول بدن ۶ تا ۹ میلیمتر و عرض بدن با بالهای باز حدود ۲۰ میلیمتر است. بالها باریک و کشیده و دارای ریشکهای بلندی در حاشیه عقبی میباشند. رنگ عمومی بدن خاکستری تیره ، بالهای جلو قهوهای مایل به زرد بوده و در حاشیه عقبی بالهای جلو نوار سفید موجداری وجود دارد که در هنگام جمع شدن بالها در پشت بدن مجموعاً نقش الماس مانندی را میسازند. به همین دلیل به این حشره، شبپره پشت الماسی نیز گفته میشود. بالهای عقبی باریکتر و به رنگ خاکستری تیره با ریشکهای بلند و متراکم هستند .
تخم : تخمها بیضی شکل و به ابعاد ۰/۲۵ × ۰/۵ میلیمتر و به رنگ سبز مایل به زرد هستند.
لارو : لاروهای سن اول که تازه از تخم خارج شدهاند ، به رنگ سفید مایل به زرد بوده و ۱ تا ۲ میلیمتر طول دارند (شکل۳). با افزایش سن ، لاروها سبز رنگ میشوند. اما لاروهایی که از گلبرگهای شب بو تغذیه کنند به رنگ قرمز مایل به صورتی درخواهند آمد. بدن لاروها از موهای ریز و پراکنده پوشیده شده است. با افزایش سن لاروی طول آنها به حدود ۱۵ میلیمتر رسیده ، حالت دوکی شکل پیدا کرده و روی بدن آنها نقاط سیاه ریزی ظاهر میشود (شکلهای ۴ و۵).
شفیره : شفیره ، درون پیله شل ونازکی در پشت برگها تشکیل میشود. رنگ شفیره زرد مایل به قهوهای و ۶ میلیمتر طول دارد
چرخه زندگی آفت شب پره پشت الماسی
افشار در سال ۱۳۱۷ زیستشناسی بید کلم را روی کلم بررسی کرد. نگارندگان در سال ۱۳۸۱ همین بررسی را روی شب بو و در شرایط گلخانه انجام دادند. بر اساس این مطالعات ، بالغین روزها زیر برگها مخفی شده و پس از غروب آفتاب شروع به فعالیت میکنند. آنها در این موقع پروازهای کوتاه و سریعی انجام میدهند. حداکثر ارتفاع پرواز آنها یک متر است. هر حشره ماده بطور متوسط ۱۶ روز عمر میکند و در این مدت حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ تخم ، در دستجات ۲ تا ۶ عددی یا انفرادی ، در سطح زیرین برگها و کنار رگبرگها میگذارد (شکل۷). تخمها پس از ۲ تا ۳ روز تفریخ شده و لارهای سن اول که حدود ۲ میلیمتر طول دارند از آنها خارج میشوند (شکل ۳).
لاروها پس از خروج از تخم نسج برگ را سوراخ کرده و بصورت دایره وار شروع به تغذیه مینمایند. با افزایش سن ، لاروها درشتتر شده و تغذیه آنها افزایش مییابد. بطوریکه آنها تمام برگ به جزء رگبرگ اصلی را خورده و تنها اپیدرم و کرکها را باقی میگذارند (شکل۵). دوره لاروی ۱۰-۱۲ روز طول میکشد و در این مدت مرتباً با تنیدن تار خود را به قسمتهای دیگر گیاه رسانده و از برگهای سالم تغذیه میکنند. بیدکلم ۴ سن لاروی دارد. لاروها با کوچکترین تحریکی خود را جمعکرده و از برگ پایین میاندازند . لاروهای کامل یک پیله شل در پشت برگ برای خود می تنند و در آن به شفیره تبدیل میشوند. دوره شفیرگی ۵ تا ۷ روز طول میکشد و پس از آن حشرات بالغ ظاهر میشوند. در طبیعت حشرات بالغ از اوایل تابستان ظاهر می شوند و نقطه اوج جمعیت آنها در شهریور ماه است. پس از برداشت کلم و همزمان با کشت شب بو ، آفت به داخل گلخانه های شب بو منتقل میشود و در آنجا به زاد و ولد میپردازد. خسارت آفت شب پره پشت الماسی روی شببو سبب از بین رفتن برگها و گلها شده و آن را غیرقابل استفاده میکند. با مساعد شدن هوا آفت بید کلم از روی شب بو به سایر گیاهان میزبان مهاجرت کرده و تا زمان کشت کلم بر روی آنها به تجدید نسل می پردازد. طول دوره رشد و نمو آفت به درجه حرارت بستگی دارد، بطوریکه یک دوره کامل زندگی این آفت در حرارت ۳۰ درجه سانتیگراد ۱۲ روز ، در ۲۵ درجه سانتیگراد ۱۶ روز و در ۱۵ درجه سانتیگراد ۳۵ روز تحت شرایط گلخانهای ، ۱۵ تا ۱۷ روز طول میکشد و از آنجاییکه آفت دیاپوز اجباری ندارد، میتواند در طول فصل بدون وقفه به رشد و نمو خود ادامه دهد. این آفت در مناطق سردسیر نمیتواند زمستانهای سخت را تحمل کند اما در مناطق گرمسیر میتواند تا ۱۲ نسل در سال ایجاد کند.
دستورالعمل مدیریت تلفیقی مبارزه با آفت Plutella xylostella L
الف) پیش آگاهی و تخمین جمعیت آفت :
از نظر اقدامات به زراعی باید به خاطر داشت که در فصول خشک ، خسارت آفت شدید است اما بارندگی سبب شسته شدن آنها از روی برگها شده و جمعیت را کاهش میدهد. به همین دلیل در بعضی کشورهای دارای فصل خشک ، کشت گیاهان چلیپائیان توصیه نمیشود. معمولاً تعداد سوراخهای موجود در برگها شاخص خوبی برای میزان آلودگی نیست بلکه باید کل گیاه بررسی شود و لاروهای موجود در روی گیاه ، حتی لاروهای کوچک در زیر برگها شمارش شوند. برای آنکه تخمین صحیحی از جمعیت لارو بدست آید حداقل باید لاروهای موجود در ۲۵۰ بوته در یک هکتار شمارش شوند. آستانه زیان اقتصادی آفت در زمانی که بوته های کلم در سن ۱ تا ۴ هفتگی هستند یک تا دو لارو ؛ و در سن ۵ تا ۱۰ هفتگی بوته ها ، ۵ لارو در هر بوته است.
ب) روشهای مبارزه با آفت :
- تنظیم تاریخ کاشت : همیشه باید بخاطر داشت که بهترین زمان کاشت در هر منطقه زمانی است که جمعیت آفت در حداقل خود باشد. بنابراین بهتر است با نمونه برداری مداوم نقاط حداکثر وحداقل جمعیت آفت بید کلم را بدست آورده و زمان مناسب کاشت را که مصادف با حداقل جمعیت آفت است تعیین نمود. بهتر است که در یک منطقه چندین تاریخ کاشت نداشته باشیم زیرا مزارع قدیمیتر میتوانند منبع آلودگی کشتهای جدیدتر باشند. بهتر است مزارع جدید در خلاف جهت بادهای غالب کشت شود تا حرکت شبپرهها به مزارع جدید کمتر شود.
- آبیاری : از آنجایی که آفت به رطوبت حساس است ، آبیاری بارانی برای کنترل آفت و کاهش جمعیت آن مناسبتر از آبیاری نشتی است. آبیاری بارانی علاوه بر آنکه تعداد لارو در مزرعه را کم میکند در صورتی که موقع غروب آفتاب استفاده شود ، حشرات بالغ را که در این موقع فعالیت بیشتری دارند ، زمینگیر میکند.
- بهداشت زراعی : در بعضی مواقع آلودگی با انتقال نشاء های آلوده شروع میشود. بنابراین بستر بذر باید از مزارع قدیمی فاصله داشته باشد و قبل از انتقال نشاءها به مزرعه از عدم آلودگی آنها به تخم و لارو بید کلم ، مطمئن باشیم.
- حذف بقایای گیاهی از مزرعه : در زمان برداشت محصول قطع گیاهان و در صورت امکان حذف همه مواد گیاهی باقی مانده در زمین ، مهم است. زیرا که آفت میتواند روی بقایای گیاهی زنده بماند و به کشت جدید منتقل گردد. خارج کردن مواد گیاهی از مزرعه و معدوم کردن آنها یا چرای دام میتواند سبب از بین رفتن کانون آلودگی در مزرعه شود.
- کاشت گیاهان تله : در بعضی مناطق کشاورزان از روش کاشت تؤام کلم با سایر دانههای روغنی یا علفهای هرز چلیپائیان نظیر خردل استفاده میکنند. خردل برای بیدکلم جذابیت بیشتری نسبت به خود کلم دارد. به این منظور به ازای هر ۱۵ ردیف کلم یک یا چند ردیف خردل کشت شده و بطور مرتب آنها را تحت نظر قرار میدهند. این نوع گیاهان در داخل مزرعه باید بیشتر از خود کلم بازدید شده و قبل از اینکه آفت بتواند به محصول اصلی منتقل شود روی گیاه تله با آن مبارزه شود.
- کشت مخلوط : در بعضی نواحی توصیه شده است که کرتهای کوچکی از کلم در بین محصولات دیگر ، نظیر هویج ، که به بید کلم حساس نیستند کشت شود. ایده کشت مخلوط بر این اساس است که پروانههای آفت شب پره پشت الماسی وقتی که محصولات غیر حساس هم وجود داشته باشند در یافتن میزبان دچار مشکل بیشتری میشوند.
- مبارزه شیمیایی : به منظور جلوگیری از مقاوم شدن آفت به حشرهکشها توصیه میشود از روش غربال کردن آفت کشها ، استفاده شود. در این روش بهترین سمومی که در یک گروه قرار دارند انتخاب و بصورت چرخشی مورد استفاده قرار میگیرند. برای افزایش سطح پوشش و ماندگاری سم بر روی برگهای کلم (که دارای مقادیر زیادی موم هستند) باید از مواد چسبنده و پخش کننده نظیر انواع پارافین ، مویان و مایع ظرفشوئی استفاده شود. البته این مواد در سطح جهان بصورت تجاری و با اسامی مختلف نیز تولید و عرضه میگردد. بیشتر لاروها در سطح زیرین برگ زندگی میکنند به همین دلیل پوشش کافی سم در سطح زیرین برگ بسیار مهم است. استفاده از نازلهای هیدرولیکی در سمپاشهای پشتی یا سمپاشهای تراکتوری برای سمپاشی مناسبتر است. همچنین استفاده از سمپاشهای الکترواستاتیک ، که با استفاده از جریان الکتریسیته قطرات سم را بصورت پودر درمی آورد ، سبب ایجاد پوشش مناسب و کاهش مصرف سم میشود. از آنجائیکه بیشترین فعالیت حشرات بالغ هنگام غروب آفتاب مشاهده میشود ، بهترین زمان برای سمپاشی نیز همین موقع است.
- مبارزه بیولوژیک : استفاده از حشرهکشهای میکروبی نظیر باکتری باسیلوس و ویروسهای پلیهدرال برای کنترل آفت موثر است. همچنین گونههایی از زنبورهای پارازیتوئید ، بخصوص زنبور Diadegma که سنین مختلف لاروی و شفیره آفت را پارازیته میکند ، در کاهش جمعیت آفت بطور طبیعی نقش مؤثری ایفا میکند .
- استفاده از فرمونهای جنسی : اخیراً فرمونهای جنسی این حشره تولید و به بازار عرضه شده است. از این فرمونها میتوان برای اهداف ذیل استفاده نمود:
الف) ردیابی : با استفاده از این فرمونها میتوان مناطق آلوده به آفت ، تاریخ ظهور و نقاط اوج پرواز حشرات بالغ را تعیین کرد و زمانهای سمپاشی را مشخص نمود.به این منظور نصب ۵ تله فرمونی در هر هکتار مزرعه کافی است.
ب) شکار انبوه : در این مورد با شکار تعداد زیادی از حشرات نر و کاهش جمعیت آنها ، میزان جفتگیری و تخمریزی آفت نیزکاهش مییابد. به این منظور تله های فرمونی را در نقاط مختلف مزرعه و به تعداد ۱۰۰ عدد در هر هکتار نصب میکنند. تله ها را بطور مرتب تخلیه و فرمونهای مربوطه را نیز طبق دستورالعمل کارخانه سازنده در زمان مقرر تعویض مینمایند. این روش را اصطلاحاً شکار انبوه مینامند.
پ) اخلال در جفتگیری : در این حالت با کار گذاشتن ۱۰۰۰ عدد فرمون جنسی در هر هکتار ، محیط از فرمون اشباع شده ، بنابراین حشرات نر قادر نیستند فرمون حشرات ماده را از فرمونهای مصنوعی تمیز داده و عملاً جفتگیری و تخمریزی انجام نمیشود.
چند نکته مهم :
بیدکلم یا شب پره پشت الماسی یک آفت جهانی است که در مناطق استوائی و نیمه استوائی انتشار زیادی دارد و در سراسر دنیا به کلم و سایر گیاهان خانواده چلیپائیان خسارت میزند.
این آفت قادر است در مزرعه و گلخانه به میزبانهای خود حمله کند . از آنجائیکه دیاپوز اجباری ندارد ، میتواند در طول سال بی وقفه به تولید نسل بپردازد.
هر حشره ماده در طی ۱۶ روز عمر خود ۱۵۰ تا ۲۰۰ تخم میگذارد.
لاروها میتوانند یک برگ را بطور کامل بخورند و تنها رگبرگهای آن را باقی بگذارند.
استفاده بیرویه از سموم باعث شده است این آفت به تعداد زیادی از سموم شیمیائی مقاوم شود. تنها استفاده از سم در مبارزه با این آفت مؤثر نیست. باید از روشهای دیگر مبارزه مانند : تنظیم تاریخ کاشت ، بهداشت زراعی ، استفاده از روش آبیاری بارانی ، حذف بقایای گیاهی ، کاشت گیاهان تله ، کشت مخلوط کلم با سایر محصولات زراعی ، مبارزه بیولوژیک و فرمونهای جنسی نیز استفاده کرد.
زمانیکه بوتههای کلم در سن ۱-۴ هفتگی هستند ،چنانچه ۱-۲ لارو روی هر بوته وجود داشته باشد ، باید اقدام به سمپاشی نمود. بهترین وقت سمپاشی، غروب آفتاب است. زیرا در طی روز شب پرهها زیر برگها مخفی میشوند و هنگام غروب شروع به پروازکرده و جفتگیری و تخمریزی میکنند.
منابع مورد استفاده :
افشار، جلال ۱۳۱۷. آفات صیفی ، سبزیجات ، نباتات صنعتی و علوفه ایران و دفع آنها. نشریه اداره کل کشاورزی ، تهران. ۱۲۴ صفحه.
باقری، محمدرضا و محمدرضا نعمتاللهی۱۳۸۰. شیوع آفت شبپره پشت الماسی در گلخانههای شببوی اصفهان و بررسی بیولوژی آن. نخستین سمینار علمی کاربردی گل زینتی ایران. ص۱۲-۱۳.
بهداد ، ابراهیم ۱۳۶۸. آفات گیاهان زراعی ایران . چاپ نشاط اصفهان.۶۱۸ صفحه.
Balachowsky, A.S. 1966. Entomologic appliquee a l’agriculture. Tome II. Lepidoptera. Premier Vol. 1057 PP.
Mitchell, R.; HU, G.; Okine, J. and McLaughlin. J. 1997. Mating disruption of Diamondback moth (Lepidoptera: Plutellidae) and cabbage looper (Lepidoptera: Noctuidae) in cabbage using a blend of pheromones emitted from the same dispenser.
Pawar, D and Lawanda, K. 1995. Effects of mustard as a trap crop for diamondback moth on cabbage. Journal of Maharashtra Agricultural Universities, 20: 2,185-186.
Rivnay. E. 1962. Field crop pest in the Near East. Den Hong. 450 PP.
FAO Statistical Database.2005. Available at http//w.w.w.faostat.org.
توضیحات
- تهیه کنندگان :
مهندس محمدرضا باقری و مهندس محمدرضا نعمتاللهی
(اعضای هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبییعی اصفهان) - تهیه شده در : واحد برنامه ریزی رسانههای ترویجی