کنه زرد و پهن ( Polyphagotarsonemus latus )
مقدمه:
كنه هاي تارسونوميد ( Acarina: Tarsonemidae ) با بدني كوچك بعضاً كشيده و بيضوي بوده كه گونه هاي متعلق به 28 جنس اين خانواده اهميت كشاورزي دارند. مهمترين گونه خسارتزاي اين خانواده كنه Polyphagotarsonemus latus Banks است .اين كنه اولين بار در سال 1904 شناسايي و نامگذاري شده و در نقاط مختلف دنيا به اسامي مختلف كنه زرد، كنه پهن، کنه زرد و پهن ، كنه سفيد، كنه سيكلامن و كنه گرمسيري معروف است. كنه زرد و پهن عليرغم ايجاد خسارت روي گياهان، از سوي ديگر ميتوانند به عنوان گرده افشان روي آنها فعاليت كنند.
پراكنش:
اين آفت گونه اي همه جاگير ( Cosmopolite ) بوده و در سرتاسر دنيا به خصوص مناطق گرمسيري انتشار دارد و در بسياري از مناطق سردسير و نيمه گرمسيري يك آفت گلخانه اي محسوب ميشود و تاكنون از كشورهاي ژاپن، چين، تايلند، هند، تركيه، يونان، فرانسه، ايتاليا، آمريكا، آفريقاي جنوبي، برزيل ، آرژانتين، كلمبيا، كوبا، اسرائيل و غيره به عنوان آفت گزارش شده است. منشا اين آفت دقيقاً مشخص نيست اما احتمالا جنوب آسيا ميباشد. در ايران، اين آفت براي اولين بار از جيرفت و از مزارع سيب زميني كشت پاييزه توسط نگارنده مشاهده و پس از تاييد توسط موسسه تحقيقات گياهپزشكي كشور، گزارش گرديده است.
ميزبانان:
Polyphagotarsonemus latus Banks دامنه ميزباني وسيعي دارد و تا كنون بيش از60 خانواده گياهي به عنوان ميزبان آن گزارش شده اند. از ميان ميزبانهاي گياهي خانواده گرامينه يك استثنا محسوب ميشود كه اين كنه از آنها تغذيه نميكند. در بين محصولات كشاورزي كه مورد تغذيه و خسارت مستمر کنه زرد و پهن قرار دارند ميتوان به پنبه، مركبات، انبه، آناناس، گياهان پاسيو، چاي و تنباكو، چغندر قند، لوبيا، خيار، كلم، بادمجان، خربزه، فلفل ، هندوانه، سيب زميني، كرفس و گوجه فرنگي اشاره نمود كه خسارت آن روي فلفل دلمه اي بسيار شديد است. ميزان خسارت روي برخي از گياهان زينتي مانند آزاليا، بگونيا، گل داوودي، ژربرا، داهليا، فوجيا و زينيا داراي جنبه اقتصادي بسيار ميباشد. برخي از علفهاي هرز مانند تاج خروس، سلمه، داتوره و گالينسوگا نيز به عنوان منابع تغذيه اي جايگزين مهم اين كنه، در خلال ماههايي كه محصولات زراعي وجود ندارد اعلام شده و همچنين اين كنه را عاملي در گرده افشاني گياهان زراعي نيز گزارش كرده اند. در شهرستان جيرفت کنه زرد و پهن تاكنون از روي انواع ارقام سيب زميني كشت پاييزه، سبزيجات گلخانه اي نظير خيار، فلفل ، كدو و توت فرنگي و نيز لوبيا و علف هاي هرز خوانواده كنوپودياسوه ( Chenopodiaceae ) شناسايي و گزارش شده است.
شكل شناسي Polyphagotarsonemus latus Banks :
تخم
تخمها بيضوي كشيده و به رنگ مات ميباشند. سطح روي تخمها داراي چندين رديف نقوش نيم دايره اي سفيد رنگ است. تخمها به صورت انفرادي و در سطح زيرين برگهاي جوان گذاشته ميشوند.
لارو
لاروها كوچك، مسطح، بيضوي شكل ، به رنگ سفيد و داراي 6 پا و به طول 0.12 تا 0.18 ميليمتر هستند. شكل ظاهري آنها بسيار شبيه افراد بالغ است.
شفيره ( پوره غيره فعال )
مرحله شفيرگي كه پوره نيز ناميده ميشود، كوتاه بوده 1 تا 2 روز به طول مي انجامد. پورهها نيز شبيه الرو و افراد بالغ هستند. پورهها داراي 4 جفت پا بوده وطول بدن آنها بلندتر از لارو است.
بالغ
كنه هاي ماده بالغ به اندازه حدود 0.1 ميليمتر با بدني بيضوي شكل ، متورم و زرد رنگ و داراي 4 جفت پا مي باشند كه 2 جفت جلويي فاصله زيادي تا پاهاي عقبي دارند. پاهها كوتاه بوده و جفت چهارم آنها چه در ماده ها و چه در نرها در راه رفتن بكار نميروند و بدون ناخن و امپوديوم بوده و در انتها مجهز به دو موي شلاقي ميباشند. ماده ها در سطح پشتي يك نوار طولي سفيد رنگ دارند كه نرها فاقد اين ويژگي هستند . كنه هاي نر نصف اندازه ماده ها و در دو انتها باريك بوده و پاهاي چهارم بدون موهاي شلاقي و در انتها مجهز به يك ناخن قلاب مانند بوده و نسبت به ماده ها داراي پاهاي بلندتري هستند.
خسارت کنه زرد و پهن :
خسارت ايجاد شده توسط کنه زرد و پهن در ميزبانان مختلف متفاوت است. اين آفت با تغذيه از شيره گياهي سلولها و تزريق توكسينها به داخل گياه، باعث بروز علائم خاصي ميشود كه عبارتند از اينكه سطح زيرين برگهاي آلوده به آفت ابتدا براق و سپس برنزه شده، حاشيه برگها به طرف پايين پيچيده، اندازه آنها كوچك و نيز ضخيم و كركدار ميشوند. جوانه ها نارس شده، شاخه هاي جوان پيچيده، فاصله گره ها روي ساقه كاهش يافته، شاخه هاي گل دهنده پژمرده شده، ميوه ها بدشكل و ضخيم ميشوند و ميزان محصول تا حد قابل ملاحظه اي كاهش مي يابد. به طوركلي وجود تنها تعداد كمي کنه زرد و پهن ممكن است خسارت ايجاد كند. خسارت كنه ممكن است در فاصله اي دورتر از محل تغذيه ظاهر شود و همچنين ممكن است اين علائم چندين هفته پس از حذف كنه ها به وسيله كنه كشها، برروي گياه باقي بماند، كه اين خصوصويت مويد وجود توكسينهاي تزريق شده توسط كنه است. مدركي دال بر اينكه اين كنه ناقل ويروسهاي گياهي است وجود ندارد، اما خسارت ايجاد شده توسط آن ممكن است با خسارت ناشي از علفكشها و ويروس اشتباه شود. نحوه ايجاد خسارت و علائم حاص از آن روي ارقام مختلف سيب زميني كشت پاييزه در منطقه جيرفت مورد مطالعه قرار گرفته است. خسارت آفت با حضور كنه در سطح زيرين برگها و تغذيه از آنها شروع ميشود. در اثر شدت تغذيه برگها به تدريج براق و پيچ خورده ميشوند. با افزايش جمعيت كنه بافت برگهاي آلوده زبر و خشنتر و رنگ آنها نيز تغيير ميكند. اين تغيير رنگ در برگهاي سيب زميني رقم آريندا بيشتر از ساير ارقام نمود مي يابد. به طوريكه سبب توقف رشد شاخه هاي جوان شده و با كاهش فاصله ميان گره ها همراه مي شود.
از ديگر علائم تغذيه كنه پيچيدگي حاشيه برگهاي جوان و رگبرگ مياني مي باشد. برگها در رقم آريندا پس از برنزه شدن به رنگ قهوه اي متمايل مي شوند. اين علائم در دو رقم پريمور و دياموند به صورت براق شدن سطح زيرين برگها به همراه پيچيدگي مختصر حاشيه آنها به سمت پايين مشاهده مي شود .
روي خيار نيز تغذيه اين آفت منجر به متوقف شدن رشد رويشي و زايشي بوته ها، كوچك شدن، ريز شدن، تيرگي و پيچيدگي لبه برگها و همچنين برنزه شدن سطح زيري برگها ميشود. در صورت شدت خسارت، جوانه انتهايي بوته ها كاملا از بين رفته و بوته ثمر نخواهد داد. بوته هاي آلوده و سالم از روي ارتفاع و رنگ برگها به راحتي تشخيص داده ميشوند.
روی فلفل خسارت این آفت به صورت پیچیدگی و لوله شدن برگهای جوانه انتهایی، بدشکلی برگها و همچنین ایجاد زخم و تغییر شکل طبیعی میوه ها دیده می شود.
روی درختان مركبات، بررسیهای انجام شده نشان میدهد كه لیموترش، تاهیتی-لایم، سایگون ساتزوما و گریپ فروت نسبت به این آفت بیشترین حساسیت را داشته و پرتقالهای رقم پاین اپل، واشنگتن، دنسی تانجرین و كلمانتین دارای حساسيت اندكی میباشند. این كنه روی درختان مركبات به میوه ها حمله كرده علائم خسارت آن شبیه خسارت كنه نقره ای مركبات میباشد و در صورتیكه جمعیت بالا باشد ارزش اقتصادی محصول تا صد درصد كاهش می یابد. كنه مزبور میوه های كوچک را ترجیح داده و روی قسمتهایی از ميوه كه كمتر در معرض آفتاب مي باشند فعالیت میكند.
زيست شناسي:
در بررسيهاي زيست شناسي کنه زرد و پهن، 1 مرحله زيستي متمايز وجود دارد كه عبارتند از: تخم، لارو، پوره غير فعال و بالغ . زمستان گذراني اين آفت به صورت كنه ماده در سطح زيرين برگها و پوسته جوانه ها مي باشد. مطالعات انجام شده در مركز تحقيقات كشاورزي جيرفت نشان ميدهد كه رشد و نمو اين كنه تا حد بسيار زيادي به شرايط محيطي به خصوص درجه حرارت بستگي دارد. حداقل درجه حرارت رشد و نمو اين كنه 5.4 درجه سانتيگراد مي-باشد و شرايط اپتيمم رشد و نمو اين كنه دماي 18 – 25 درجه سلسيوس و رطوبت نسبي 65 – 80 درصد ميباشد كه در اين شرايط دوره رشد و نمو اين كنه از تخم تا مرحله بلوغ حدود 5 – 2.75 روز طول ميكشد. چهار مرحله رشدي اين كنه تحت شرايط اپتيمم ( دمای 25 ± 1 ° C و رطوبت نسبی 10 ± 70 درصد ) و روي برگهاي سيب زميني رقم آريندا به ترتيب 1.4 – 1.2 ، 1.2 – 1 ، 1.7 – 1.3 و 10.4 – 7.2 روز طول ميكشند. دوره پيش از تخمگذاري 1.3 روز و دوره تخمگذاري حدود 6.5 روز ميباشد كه در اين مدت هر كنه ماده تا 31 عدد تخم ميگذارد. تخمها در ميزبانهاي مختلف در سطح زيرين برگها گذاشته مي-شوند. نسبت جنسي افراد اين كنه حدود 1 به 3.5 بوده و هر ماده تنها يكبار جفتگيري كرده و تا آخر عمر تخمگذاري ميكند. كنه هاي نر بالغ، افراد ماده نابالغ را بلند كرده و ضمن حمل جفتگيري مينمايند . بعلاوه اين كنه داراي توليد مثل بكرزايي نرزايي ( Arrhenotoky ) نيز ميباشد.
به طور كلي يك نسل از اين كنه از مرحله تخم تا تخم بعدي در شرايط دماي 1 ± 25 درجه سلسيوس و رطوبت 10 ± 70 درصد، حدود 5 روز به طول مي انجامد و ماده ها پس از شروع تخمگذاري در هر روز به طور متوسط 4.8 عدد تخم ميگذارند. پراكنش اين كنه بوسيله باد، حشرات ( به ويژه سفيد بالك )، و انسان صورت ميگيرد. افراد بالغ سفيد بالك پنبه ( Bemisia tabaci Gennadius ) ، پوره هاي كنه مزبور را با خود حمل ميكنند. حدود 4 – 5 پوره و تعداد زيادي افراد بالغ، كه معمولا 99 درصد آنها ماده اند، خود را به ساق و پنجه پاي سفيد بالك ميچسبانند و همراه با آن منتقل ميشوند. حدود 30 درصد سفيد بالكها ( هر دو جنس ) كنه ها را حمل ميكنند. تغييرات جمعيت کنه زرد و پهن بر روي ارقام غالب سيب زميني در منطقه جيرفت همراه با ميزان خسارت كنه روي هر رقم به مدت دو سال مورد مطالعه قرار گرفت. نتابج نشان داد ارقام آريندا و دياموند بيشترين و ارقام اگريا و كنكورد كمترين ميانگين جمعيت كنه را داشتند. بيشترين ميزان خسارت كنه نيز براي همان ارقام آريندا و دياموند ثبت گرديد. اين مطالعات همچنين نشان داد كه شروع فعاليت آفت از حاشيه مزارع بوده و در صورت مناسب بودن شرايط محيطي، در مدت زمان بسيار اندكي جمعيت به حالت طغياني رسيده و تمام مزرعه را در بر ميگيرد.
مبارزه:
به منظور تعيين آستانه اقتصادي ( ET ) کنه زرد و پهن روي فلفل ، در هندوستان مطالعات مزرعه اي متعددي انجام شده است. در اين بررسيها ميزان محصول، نسبت سود به هزينه و سطوح آستانه اقتصادي تعيين گرديد. نتايج نشان دادند كه آستانه اقتصادي اين كنه روي فلفل برابر با يك عدد كنه در هر برگ مي باشد.
به منظور مبارزه با اين آفت، تحقيقات متعددي در نقاط مختلف دنيا روي محصولاتي نظير كنف، فلفل ، پنبه و لوبيا انجام شده است. در اين مطالعات كارايي آفتكشهاي مختلف نظير كلرفناپاير، تريازفوس، فوزالون، آميتراز، پروتيوفوس، فورمتانات، منوكروتوفوس، آبامكتين و متيوكارب در كنترل جمعيت اين آفت تاييد شده است. از سوي ديگر مشخص شده است كه برخي تركيبات نظير سايپرمترين، دي كلرووس و فلووالينيت منجر به طغيان مجدد آفت ميشوند.
در ارتباط با كنترل شيميايي اين آفت در جيرفت طي تحقيقي كنه كشهاي پروپارژيت با دو غلظت 1 و 0.75 در هزار، برموپروپيلات با غلظتهاي 1 و 0.75 در هزار و هگزاتيازوكس با دو غلظت 0.5 و 0.3 در هزار با تكرار در سه فاصله زماني 7، 10 و 15 روز مورد ارزيابي قرار گرفتند. نتايج نشان دادند كه در بين سه كنه كش مورد آزمايش، برموپروپيلات با تكرار 7 و 10 روز داراي بهترين كارايي و هگزاتيازوكس داراي كمترين تاثير ميباشند. در ادامه نظر به لزوم مصرف آفتكشها جهت كنترل جمعيت اين آفت و به منظور بهينه سازي عمليات سمپاشي و ارائه روشهايي با بيشترين ميزان تاثير توام با كمترين ميزان مصرف سم، مطالعه اي بر روي روشهاي مختلف سمپاشي انجام شد. به اين منظور 4 سم پاش لانس دار معمولي، ميكرونر پشتي، اتومايزر و الكترواستاتيك و دو غلظت از كنه كش برموپروپيلات در اين مطالعه مورد ارزيابي قرار گرفتند. نتايج نشان دادند كه سم پاش الكترواستاتيك به دليل قرار دادن قطرات سم در سطح زيرين برگها كه محل اصلي فعاليت آفت ميباشد و نيز كاهش مصرف محلول سم به 40 ليتر در هكتار، بهترين روش بوده و بعد از آن سمپاش اتومايزر كه به دليل جريان شديد هوا در هنگام سمپاشي، محلول به داخل پوشش گياه ميزبان نفوذ ميكند، در رتبه بعدي قرار ميگيرد. از سوي ديگر سمپاش ميكرونر با وجود كاهش محلول مصرفي سم به ميزان 60 ليتر در هكتار و ايجاد قطرات يكنواخت و نيز سم پاش لانس دار معمولي، كمترين كارايي را در برابر کنه زرد و پهن داشته اند. به اين ترتيب بر اساس مطالعات انجام شده كاربرد كنه كشهاي برموپروپيلات و يا پروپارژيت با تكرار 7 و 10 روز و با استفاده از سمپاش الكترواستاتيك و يا اتومايزر پشتي جهت كنترل بهينه اين آفت توصيه ميشود. علاوه بر اين، كنه كش هاي ديگر نظير باروك، سن مايت و آبامكتين نيز براي كنترل اين آفت قابل توصيه مي باشند. نكات مهم در كنترل اين آفت عبارتند از اقدام به موقوع قبل از توسعه آفت در سطح مزرعه يا گلخانه، سمپاشي در سطح زيرين برگها و تناوب در مصرف كنه كشها براي جلوگيري از بروز مقاومت در آفت.
نویسنده : پیمان نامور
همچنین مطالعه پستهای زیر نیز پیشنهاد میگردد