مدیریت بیماریهای ویروسی گندم و جو

چکیده

در ایران ویروسهای کوتولگی زرد جو، کوتولگی زرد غلات، کوتولگی گندم، موزاییک رگه ای گندم، موزاییک ایرانی ذرت و موزاییک زرد نواری جو به ترتیب اهمیت و پراکنش به عنوان مهم ترین بیمارگرهای ویروسی گندم و جو شناسایی و گزارش شده اند . این ویروس ها در طبیعت با ناقلین طبیعی (شته ها ، زنجرکها و کنه ها ) منتقل می شوند و زیست شناسی و همه گیری آنها وابسته به ناقلین است. میزان وقوع و خسارت بیماری های ویروسی گندم و جو به عواملی نظیر برهمکنش ناقل ویروس، حساسیت میزبان، زمان آلودگی و شرایط محیطی بستگی دارد. بوته هایی که در مرحله گیاه چه آلوده میشوند هرگز به خوشه نمیروند و گاهی مرگ بوته (در گندم) مشاهده می شود . در گندم و جو زمستانه تاریخ کشت در پاییز مؤثرتر ین عامل در بروز   بیماری های ویروسی دارای ناقل طبیعی و شدت آنها است، به طوریکه میزان خسارت در تاریخ کشتهای زودهنگام (قبل از نیمه مهرماه) تا %100 نیز مشاهده میشود. ناقلین این بیمارگرها در شرایط اقلیمی شهرکرد تا اواخر دهه دوم مهر فعالند، به تدریج با کاهش دمای محیط فعالیت آنها کاهش و متوقف میشود. تنظیم تاریخ کشت در پاییز، بر اساس زیست شناسی و فعالیت ناقلین و ضدعفونی بذر، با حشره کشهای جذبی، به منظور فرار از آلودگی در مرحله گیاه چه در مدیریت این بیماریها بسیار مؤثر است. لذا کشت گندم و جو از اواسط مهر تا دهه اول آبان و ضدعفونی بذر با حشره کش های جذبی به منظور مدیریت بیماریهای ویروسی گندم و جو برای مناطق سردسیر و معتدل توصیه می شود.

مقدمه

بیش از 50 ویروس گیاهی از انواع غلات در دنیا گزارش شده است، اما تنها تعداد کمی از آنها خسارت اقتصادی میزنند و اهمیت دارند . در ایران و سایر کشورها اهمیت بیماریهای ویروسی دارای ناقل طبیعی بیشتر از سایر ویروسهاست . در این دستورالعمل مهمترین ویروسهای گندم و جو در ایران به شرح ذیل معرفی و روشهای مدیریت بیماریهای ویروسی گندم و جو  ارائه میشود.

کوتولگی زرد جو و غلات :

بیماری کوتولگی زرد مهمترین و عمومی ترین بیماری ویروسی غلات است . عوامل متعددی در میزان خسارت و اهمیت اقتصادی بیماری نقش دارند که میتوان به رقم، زمان آلودگی، سروتیپ های ویروس، تعداد حشره ناقل و شرایط محیطی اشاره کرد . بین وقوع بیماری کوتولگی زرد و کاهش عملکرد در گندم رابطه ای خطی وجود دارد . به طوریکه %1 افزایش در میزان وقوع بیماری منجر به کاهش عملکرد به میزان 20-50 کیلوگرم در هکتار در گندم است . بیماری کوتولگی زرد تقریباً در همه جای ایران پراکنده است اما در مناطق سردسیر اهمیت ویژه ای دارد و خسارت آن بالاست، میزان آلودگی از کمتر از یک درصد تا %100 بسته به تاریخ کشت در مزارع مشاهده میشود . میزبانهای زراعی این و یروسها شامل جو، ذرت، یولاف، برنج، چاودار، گندم نان، گندم دوروم، تریتیکاله و قیاق است. علائم بیماری بسته به زمان آلودگی و میزبان متفاوت است . اگر بوته در مرحله گیاه چه آلوده شود کم رشد و کوتوله باقی میماند . کاهش پنجه دهی، کاهش رشد ریشه و تغییر رنگ برگ از علائم بیماری است . در گندم زردی همراه با بنفش شدن برگ و در جو زردی برگ مشاهده میشود . در مناطق سردسیر اگر بوته گندم در پاییز آلوده شود مرگ زمستانه بوته (winterkilling) به خاطر برهم کنش ویروسهای عامل بیماری با یخبندان زمستانه رخ میدهد . بیماری کوتولگی زرد توسط دو گونه Barley yellow dwarf virus (BYDV) و Cereal yellow dwarf virus (CYDV) با چند سویه به ویژه BYDV- PAV و CYDV- RPV ایجاد می شود. تاکنون از ایران سروتیپ های  BYDV-PAV، BYDV-MAV، BYDV-RMV، BYDV-SGV  و CYDV-RPV گزارش شده اند. ویروسهای عامل کوتولگی زرد با بیش از 25 گونه شته منتقل می شوند که مهمترین آنها Rhopalosiphum padi، Rhopalosiphum maidis، Schizaphis graminum، Sitobion avenae و Metopolophium dirhodum میباشند . مهمترین گونه ناقل این ویروس ها در دنیا R. padi است، در ایران نیز اینگونه به عنوان ناقل اصلی این ویروسها شناخته شد. هر سویهBYDV و CYDV با حداقل هفت گونه شته با کارایی مختلف منتقل می شود و کارایی گونه های شته در انتقال سروتیپ ها متفاوت است. سروتیپهای BYDV و CYDV به صورت پایا و چرخشی با شته ها منتقل می شوند. جمعیت شته ها از اواخر شهریور افزایش نشان می دهد و در اواسط مهر به حداکثر میرسد، با شروع یخبندان برخی گونه ها به طوقه و ریشه گندم و جو پناه برده و در بهار نیز تا اواسط خرداد در مزارع گندم و جو فعالند.

کوتولگی گندم:

ویروس کوتولگی گندم (Wheat dwarf virus, WDV) علاوه بر گندم و جو، یولاف و چاودار را نیز آلوده میکند. علائم بیماری کوتولگی همراه با زردی است . تفکیک علائم این بیماری با کوتولگی زرد جو مشکل است . در گندم تولید لکه های سبزرد تا قهوه  ای در برگ ها است که ممکن است به هم پیوسته و تمام برگ را فراگیرند. این ویروس از تیره Geminiviridae و جنس Mastrevirus بوده و با زنجرک سیکادلید Psammotettix  alienus  انتقال می یابد. دوسویه از WDV  شامل سویه گندم (WDV-W) و سویه جو (WDV-B) گزارش شده است. این ویروس از استانهای چهارمحال و بختیاری، فارس، گرگان، کرمان، ایلام، البرز، یزد، کرمانشاه، خراسان رضوی، تهران و اصفهان گزارش شده است . در استان چهارمحال و بختیاری بعد از  ویروسهای کوتولگی زرد جو  و غلات مهمترین ویروس گندم و جو است.

موزاییک رگه ای گندم :

از میان و یروسهایی که در گندم تولید موزاییک می کنند، ویروس موزاییک رگه ای گندم (Wheat streak mosaic virus, WSMV) در سطح جهانی گسترده ترین و شایعترین است. این ویروس از استانهای آذربایجان شرقی و غربی، مازندران، گیلان، زنجان، اصفهان، کردستان، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، کرمان، فارس و کهگیلویه و بویراحمد گزارش شده است. علائم بیماری شامل کاهش رشد، ظهور لکه های موزاییک به صورت رگه ای، خطوط و نوارهای کلروتیک از خفیف تا شدید ، زردی و نکروز، ضعیف شدن و پوک شدن خوشه ها، چروک شدن بذر از علائم بیماری است. علاوه بر این ممکن است لوله شدن برگ ها، به دام افتادن خوشه و برگ های جوان در برگ قبلی نیز که از علائم کنه زدگی است مشاهده گردد . اگر گیاه در اوایل رشد (مرحله پنجه زنی) آلوده شود تقریباً هیچ رشدی نخواهد داشت و حالت چمنی پیدا خواهد کرد . ویروس موزاییک رگه ای گندم در طبیعت با کنه Aceria tulipae Keifer به طور گردشی (پایا) منتقل میشود. در ایران قیاق، ذرت، یولاف و جو و برخی علفهای هرز به عنوان میزبان طبیعی ویروس گزارش شده اند. این ویروس تنها روی گندم خسارت اقتصادی وارد میکند. گندم میزبان ترجیحی کنه و نیز تکثیر ویروس است . مهمترین منبع برای بقاء و تکثیر ویروس گندمهای خودرو است. ذرت و ارزن نیز از میزبانان اهلی حساس هستند و در تکمیل چرخه بیماری و بقای ویروس به عنوان میزبان تابستانی ویروس و کنه است. ویروس موزاییک رگه ای گندم بعد از ویروس کوتولگی زرد جو و کوتولگی گندم مهمترین بیماری ویروسی گندم در مناطق خنک و معتدل ایران است .

موزاییک ایرانی ذرت:

ویروس موزاییک ایرانی ذرت Maize Iranian mosaic virus ( MIMV ) در استان های فارس، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد ، کرمانشاه کردستان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، همدان، قزوین و کرمان وجود دارد. در برخی از مناطق ایران خسارت اقتصادی می زند و علاوه بر ذرت غلات دیگر نیز مانند گندم، جو، برنج، سودان گراس، دژگال و برخی علف های هرز گرامینه را آلوده می کند. علائم آن در گندم نیز به صورت خطوط و نوارهای سبزرد و زرد در برگ ها است. کاهش شدید رشد یکی از علائم بیماری است . در طبیعت این ویروس توسط زنجرک های Unkanodes tanasijevici و Laodelphax striatellus انتقال مییابد و رابطه ویروس و ناقلین آن از نوع پایای تکثیری است .

موزاییک زرد نواری جو :

ویروس موزاییک زرد نواری جو Barley yellow striate mosaic virus ( BYSMV ) در برخی مناطق ایران ازجمله استان فارس اهمیت دارد. در گندم در شرایط خنک، اولین علائم آلودگی در اوایل اردیبهشت و زمان شروع رشد ساقه هوائی به صورت روشن شدن برگ انتهائی ظاهر می شود. در معاینه نزدیکتر ممکن است خطوط یا نوارهای کوتاه سبزرد در برگ دیده شود . به تدریج علائم موزاییکی تشدید شده و برگهای جدید نیز این علائم را نشان خواهند داد .برگ پرچم ممکن است کاملاً زرد شود یا نوارهای زرد در آن به وجود آید . خوشه ها کوچک مانده و ممکن است به طور کامل یا بخشی عقیم شوند و به رنگ سفید درمی آیند . غیر از گندم و ارزن دم روباهی برخی گیاهان دیگر تیره غلات نیز به این ویروس مبتلا میشوند که از میان آنها میتوان چاودار، ارزن خوشه ای، قیاق و جو را نام برد . ناقل این ویروس زنجرک Laodelphax striatellus است. رابطه ویروس با ناقل از نوع تکثیری است و انتقال عمودی ویروس (از طریق تخم حشره به نسل های بعد) نیز امکان پذیر است. پراکنش این ویروس در اغلب مناطق ایران ازجمله فارس، اصفهان، کهگیلویه و بویر احمد، زنجان، خراسان رضوی، چهارمحال و بختیاری و کرمان به اثبات رسیده است .

دستورالعمل مدیریت بیماریهای ویروسی گندم و جو

1. اقتصادیترین روش کنترل بیماریهای غلات استفاده از ارقام مقاوم است . تاکنون هیچ رقم از گندم و جو به عنوان مقاوم به همه بیماریهای ویروسی به ویژه به گروه ویروسهای کوتولگی زرد جو و غلات گزارش نشده است، اما رقم کراس عدل به عنوان رقم کاملاً مقاوم به ویروس موزاییک رگه ای گندم است.
2. ضدعفونی بذر با حشره کشهای جذبی مانند ایمیداکلوپرید (گاچو) و تیامتوکسام (کروزیر) با نسبت یک در هزار ، در کاهش بیماریهای ویروسی گندم و جو و افزایش عملکرد دانه بسیار مؤثر است. میزان 100 گرم (میلیلیتر) از یکی از سموم مذکور در 10 لیتر آب حل شود و 100 کیلوگرم بذر گندم یا جو را با این محلول تیمار گردد و پس از خشک شدن بذر کشت شود.
3. تاریخ های مناسب کشت گندم و جو زمستانه به منظور پرهیز از آلودگی گیاه در مرحله گیاه چه به بیمارگرهای ویروسی دارای ناقل طبیعی برای این سه اقلیم به شرح جدول 1 میتوان توصیه کرد، به طوریکه قابل استفاده مناطق هم اقلیم (بر اساس اقلیم بندی ایران با روش دکتر کریمی ) در ایران باشد . لازم است توصیه های تاریخ کشت در مناطق هم اقلیم (پیشنهادی در جدول 1 ) در قالب آزمایش های ترویجی در شرایط مزرعه در استان های هم اقلیم انجام شود.

نگارنده : ناصر امانی فر