مبانی پیشگیری از خسارت آفات در گلخانه
پیشگفتار
نیاز روز افزون بشر به محصولات گیاهی موجب تغییر رویکرد او از کشت گسترده به کشت متراکم شده است. یکی از روشهای کشت متراکم، استفاده از گلخانه است که دارای شرایط مناسب تری برای تولید محصولات کشاورزی میباشد . کشت های گلخانه ای به ویژه برای کشور ما که در منطقه کم باران و خشک قرار گرفته از اهمیت بیشتری برخوردار است. این رویکرد سبب افزایش 10 درصدی سالانه سطح گلخانه های سبزی و صیفی طی سالهای اخیر (به عنوان مثال از حدود 5700 هکتار در سال 1390 به 6850 هکتار در سال (1393 شده است .
گلخانه اگرچه محیط مناسبی برای رشد گیاهان میباشد، اما میتواند شرایط مناسبی را نیز برای فعالیت آفات فراهم ساخته و خسارت به مراتب بیشتری، نسبت به شرایط مزرعه، را برای محصولات در پی داشته باشد. لذا ضرورت مبارزه و کنترل آفات در گلخانه ها پر رنگ تر از مزارع میشود. در این مجموعه سعی شده که راهکارهای قابل اجرا، کاربردی و البته کم هزینه ای ارائه شود، تا با اجرا آنها کاهش نسبتا پایدار خسارت آفات را در گلخانه ها شاهد باشیم. از این رو توجه به این مطالب برای گلخانه داران و کارشناسان ناظر مجتمعها و شهرکهای گلخانه ای مفید میباشد.
مقدمه
یکی از راههای به ظاهر آسان و سریع کنترل آفات در گلخانه ( همانند مزارع ) بکار بردن سموم آفت کش میباشد. این در حالیست که از یک طرف ( به دلیل رشد بهتر آفات در گلخانه) نیاز به مبارزه شیمیایی بیشتر میشود، که میتواند به نوبه خود باعث مقاوم شدن آفات به سموم شود. از طرف دیگر به دلیل مصرف تازه خوری اغلب محصولات گلخانه ای مقدار باقیمانده سموم در هنگام مصرف این محصولات بیشتر شده و در نتیجه سلامت مصرف کننده بیشتر تهدید خواهد شد . بنابراین لزوم بکارگیری سایر روشهای کنترل جمعیت آفات در گلخانه بیشتر احساس میشود.
باید در نظر داشت که معمولا تواناییها، تجربه ها و اطلاعات گلخانه داران به مراتب از سایر کشاورزان بیشتر است. با این حال آشنایی آنها با روشهای کنترل غیرشیمیایی آفات، که با صرف هزینه نسبتا کم حاصل میشود، میتواند در حفظ محیط زیست، تولید محصول سالم تر و سلامت جامعه نقش بسزایی داشته باشد. لذا مطالب این نشریه در راستای رسیدن به اهداف فوق تهیه و تدوین شده است.
ساختار گلخانه
بیشتر گلخانه های موجود در ایران دارای سقف قوسی (نیم دایره) بوده که به وسیله یک یا دو لایه پلاستیک شفاف پوشیده میشوند. در حالیکه در دیواره های جانبی و گاهی سقف دریچه هایی برای تهویه هوا نصب شده و در یک (گاهی هر دو) انتها درهای ورود و خروج قرار دارند.
استفاده از ابزار و تکنولوژی مناسب در ساختار و احداث گلخانه ها برای موفقیت یک برنامه کنترل غیرشیمیای آفات بسیار مهم میباشد. محاسبات دقیق در طراحی قسمتهای مختلف (محل در ورودی و دریچه ها) و دقت در نصب بدنه اصلی گلخانه، نه تنها در صرفه جویی انرژی، بلکه در جهت پاکیزه بوده محیط گلخانه و جلوگیری از نفوذ آفات بسیار مفید است . ابعاد گلخانه ها بسته به امکانات و هدف مورد نظر، ممکن است بسیار بزرگ باشد که معمولا با طراحی چندین واحد در کنار هم ایجاد شده و سقف آنها به صورت چند قوسی دیده میشوند .
احداث گلخانه های بزرگ اگرچه دارای محاسن بسیاری (از جمله صرفه جویی در هزینه های احداث و انرژی مصرفی) است. اما ابعاد بسیار بزرگ گلخانه، به لحاظ امکان آلودگی به آفات، ایده آل نمیباشد. لذا بهتر است این گونه مجتمعها به صورت چند گلخانه مجزا (هر گلخانه شامل چندین واحد متصل به هم) احداث و مجموعه آنها توسط یک راه رو به هم ارتباط پیدا کنند . در این شرایط نه تنها محاسن گفته شده در بالا برای مجموع گلخانه حفظ میشود بلکه احتمال گسترش آلودگی به آفات نیز کاهش می یابد.
ورودی گلخانه:
یکی از راههای هجوم آفات به درون گلخانه درها ( مبادی ورودی ) میباشد. با ایجاد یک فضای ورودی و نصب دو در ( که با هزینه نسبتا کمی قابل اجرا است ) میتوان تا حد زیادی از ورود آفات به گلخانه و ایجاد خسارت جلوگیری نمود. این فضا باید طوری طراحی شود که هر دو در به طور همزمان (برای ورود یا خروج) باز نشوند. به عنوان مثال اگر یکی از درها در سمت راست و دیگری در سمت چپ نصب شود، احتمال باز ماندن هر دو در به طور همزمان کاهش می یابد
درها میتوانند کشویی یا لولایی انتخاب شوند، که برای گلخانه های معمولی در لولایی، بدلیل هزینه کمتر و باز و بسته شدن راحت تر، مناسب می باشد. در این حالت جهت باز شدن درها نیز در کاهش احتمال ورود آفت موثر خواهد بود، بطوریکه اگر در بیرونی به طرف داخل باز شود، جریان هوا از داخل به خارج دالان ایجاد شده و احتمال ورود آفات کاهش مییابد. در همین راستا با ایجاد یک فشار هوا در این محوطه (مانند نصب فن دمنده) یک جریان هوا از داخل به خارج ایجاد شده و احتمال ورود آفات هنگام باز شدن در ورودی کاهش مییابد.
البته برخی از گلخانه داران از این فضا به عنوان محل بسته بندی محصولات جمع آوری شده، نگهداری و آماده سازی نهاده ها و مانند آنها استفاده میکنند .در این حالت بهتر است که این فضا بزرگ تر و درهای مناسب تری در نظر گرفته شود.
نصب توریهای ضد حشره:
در شرایط مناسب طبیعی بسیاری از آفات محیط پیرامونی گلخانه، روی سایر گیاهان میزبان فعالیت میکنند. لذا امکان نفوذ آنها از طریق دریچه های تهویه ، همواره گیاهان کاشته شده را تهدید میکند. این آفات به محض پیدا کردن راه نفوذ وارد گلخانه شده و ایجاد خسارت میکنند. بطوریکه گاهی هجوم بسیار گسترده آفات از مزارع اطراف به داخل گلخانه (بخصوص در پایان فصل زراعی و اوایل کشت گیاهان در گلخانه) خسارت جبران ناپذیری را به بار می آورد.
امروزه برای جلوگیری از ورود آفات به درون گلخانه ها از توریهای ضد حشره استفاده میکنند. این توریها در محل دریچه های تهویه، محل نصب هواکشهای و هر منفذ دیگر نصب میشوند . البته برای استفاده از توریها باید دانست که چه آفاتی برای محصول کاشته شده اهمیت دارد. توریهای معمولی فقط از ورود آفات با اندازه بزرگ جلوگیری میکنند ، در حالیکه برای جلوگیری از ورود آفات کوچکتر باید از توری هایی با روزنه های ریزتر استفاده نمود. بطوریکه برخی از توریهای ضد حشره، با روزنه های بسیار ریز (ابعاد 150 میکرون، یا مش شماره (100 وجود دارد که میتواند مانع از نفوذ آفات بسیار ریز (حتی تریپسها) نیز شوند.
البته با نصب توریها جریان هوا کم و تهویه گلخانه دچار مشکل می گردد. برای رفع این مشکل باید ابعاد دریچه ها را بزرگتر در نظر گرفت، بطوریکه سطح دریچه با توری (با منافذ ریز) سه برابر سطح دریچه بدون توری باشد. در مورد فنها و پدها (که تغییر در ابعاد آنها مشکل است)، تعبیه یک محفظه بر روی آنها و نصب توری در اطراف آن میتواند در سهولت جریان هوا موثر باشد. استفاده از توری ضد حشره در برخی از کشورها که دمای هوا برای کشت در طول سال مساعد است (مانند اسپانیا و مراکش) بجای پوشش پلاستیکی برای تمام سطح دیواره ها (و حتی تمام سطح) گلخانه ها نیز استفاده می گردد. استفاده از این نوع پوشش در مناطق جنوبی ایران ( جیرفت یا چابهار) نیز قابل بررسی و توصیه میباشد. باید در نظر داشت که توریهای نصب شده باید بطور منظم مورد بازدید قرار گرفته و در صورت وجود درز و شکاف نسبت به ترمیم آن اقدام کرد. در مقابل بسته شدن منافذ توریها به وسیله گرد و خاک که مانع از تهویه مناسب میشود نیز نباید از نظر دور باشد. این مشکل به ویژه بعد از وزش باد در فصل گرم و خشک (که اغلب با گرد و خاک همراه است )، بیشتر ایجاد می گردد. لذا بهتر است هر چند روز یکبار (بسته به شرایط محیطی) اقدام به شستشوی توریها کرد تا تهویه هوا با سهولت صورت پذیرد. برای این کار شستشو باید با فشار آب از داخل گلخانه صورت گیرد. به علاوه فنها نیز باید خاموش باشند زیرا مکش ایجاد شده توسط فنها ممکن است سبب چسبیدن گرد و خاک خیس خورده به توری شده و منافذ آنها را به کلی مسدود سازد.
تهویه گلخانه:
عدم توزیع یکنواخت دما در سطح گلخانه نه تنها سبب رشد نامتناسب گیاهان میشود، بلکه شرایط را برای رشد جمعیت آفات فراهم میسازد. به عنوان مثال فعالیت و رشد و نمو کنه ها در دماهای بالا بیشتر میشود. در مقابل سفیدبالکها و شته ها دماهای نسبتا پائین را ترجیح میدهند. از آنجائیکه در گلخانه های با ارتفاع کم، دما بطور یکنواخت در سطح گلخانه پخش نمیشود، از یک طرف جمعیت کنه ها (حتی در فصول سرد) در اطراف منبع گرمایشی چشمگیر و حتی مشکل ساز میشود و از طرف دیگر شدت آلودگی به آفاتی مانند سفیدبالک در سایر قسمتهای گلخانه، که دورتر از منبع گرما هستند، بیشتر خواهد بود. لذا در نظر گرفتن ارتفاع مناسب و نصب سیستم مناسب گرمایشی در یکنواخت کردن شرایط محیطی گلخانه بسیار موثر است .
این شرایط در فصول گرم نیز باید با نصب سیستم مناسب خنک کننده ها (از جمله سیستم فن و پد) رعایت شود .
ارتفاع مناسب گلخانه ها از یک طرف نور را به میزان کافی در دسترس گیاهان قرار می دهد و از طرف دیگر تهویه بهتر هوا در تمام محیط گلخانه را بطور یکنواخت تر فراهم می سازد. لذا با در نظر گرفتن ارتفاع مناسب و در نتیجه شرایط یکنواخت تر محیطی در گلخانه، نه تنها شرایط رشدی بهتری برای گیاهان فراهم می گردد، بلکه امکان موفقیت آمیز بودن برنامه های کنترل غیرشیمیایی آفات نیز بیشتر خواهد شد. اگرچه در انتخاب ارتفاع مناسب باید شرایط محیطی، از جمله بادگیر بودن منطقه و سایر شرایط اقلیمی (به خصوص در فصل سرما) را نیز در نظر گرفت.
نصب تله های رنگی:
حشرات کامل معمولا برگهای جوان را برای تخمریزی ترجیح می دهند، بطوریکه لاروها خارج شده از تخم، قادر به تغذیه از این قسمتها باشند ، که معمولا دارای کیفیت غذایی بالایی هستند. حشرات معمولا برای رسیدن به این قسمتها از نورها و رنگها بهره میبرند، که این رفتار در حشرات باعث تهیه تله های رنگی چسبنده شده . بطوریکه حشرات به دلیل تشابه رنگ تله های زرد رنگ با قسمتهای جوان گیاهان، به سمت آنها جلب و در دام می افتند. اگرچه برخی از آفات به سایر رنگها نیز جلب میشوند مثلا تله های آبی رنگ، تریپس غربی گل را بیشتر شکار میکنند .
این نوع تله ها اغلب برای پایش جمعیت آفات و مشخص کردن روند کنترل آن مورد استفاده قرار می گیرند. تله ها باید بطور هفتگی مورد بازبینی قرار گرفته و در صورت نیاز، تعویض شوند تا روند جمعیت آفات مورد نظر بهتر مشخص گردد. به علاوه گاهی نحوه نصب تله در جلب بهتر آفات مهم است. مثلا مگسهای مینوز بیشتر در تله هایی که بطور افقی نصب شوند، گرفتار میشوند. در حالیکه افقی و یا عمودی بودن تله در جذب سفیدبالکها کمتر تاثیر دارد.
با این حال گاهی اعتماد صد در صد به این روش برای ارزیابی جمعیت آفات مناسب نیست، زیرا ممکن است جمعیت آفات بصورت لکه ای و دور از محل نصب تله ها وجود داشته باشد و در نتیجه شدت خسارت آنها دور از چشم بماند. امروزه با نصب تله های نواری در گلخانه ها سعی در کاهش جمعیت آفت می کنند . با این حال باید در نظر داشت که استفاده این گونه از تله ها، به دام انداختن تعداد بیشتری از عوامل مفید (مانند زنبورهای پارازیتوئید) را به دنبال خواهد داشت، که جنبه منفی نصب گسترده تله های رنگی در گلخانه میباشد.
رفت و آمد به درون گلخانه:
اغلب تعداد کارگران در گلخانه های بزرگ کافی بوده و محل کار معینی برای هر کدام از آنها در نظر گرفته میشود. اما در گلخانه های کوچک تر که کارگر کافی برای تقسیم کار در اختیار نیست، کارها را باید طوری برنامه ریزی کرد تا احتمال نقل و انتقال آفات به حداقل برسد. در این راستا کارگران ابتدا باید کارهای مربوط به واحدهای تمیز را انجام داده و سپس وارد واحدهای آلوده شوند، تا احتمال گسترش آلودگی به حداقل ممکن برسد. با این حال گاهی مجبور هستیم ابتدا کارهای مربوط به گلخانه ی آلوده را انجام دهیم (مثلا برای برداشت محصول در ابتدای روز). در این شرایط بهتر است بعد از اتمام کارها در قسمت فوق، وقت استراحت در نظر گرفته شود تا در فاصله زمانی ایجاد شده، احتمال انتقال آفات به درون گلخانه های سالم کاهش یابد.
نکته دیگری که باید هنگام ورود و خروج کارگران و سایر افراد رعایت شود رنگ لباس و پوشش آنهاست. این افراد بهتر است از پوشیدن لباس هایی که برای حشرات آفات جلب کننده هستند (رنگهای زرد، آبی و حتی سبز کمرنگ) خوداری کنند. زیرا این نوع پوشش می تواند سبب جلب آفات و انتقال آنها از گلخانه های آلوده به گلخانه های پاکیزه شوند .
گاهی گروههای دانش آموزی و دانشجویی برای بازدید از گلخانه ها مراجعه میکنند در این صورت علاوه بر دقت لازم از طرف گلخانه دار (رعایت اصول گفته شده در بالا )، باید توضیحات لازم مبنی بر رعایت نکات بهداشتی، برای جلوگیری از ورود آفات به درون گلخانه، برای آنها ارائه شود.
سرانجام رعایت جنبه های فوق برای کارشناسان ناظر که معمولا مجبور هستند از چندین گلخانه در یک روز بازدید نمایند مورد تاکید مضاعف میباشد.
رعایت نکات بهداشتی:
- بهتر است فضایی به عنوان عاری از گیاه در اطراف گلخانه (به عرض 3 الی 10 متر) در نظر گرفته شود. این فضا به ویژه برای جلوی درب ورودی بسیار مفیدتر میباشد. این کار را میتوان با شن ریزی انجام داد تا نیاز به استفاده از علف کش نباشد
- علفهای هرز درون گلخانه را باید وجین و سپس درون کیسه های مناسب ریخته و از گلخانه خارج کرد. زیرا ممکن است در اثر استفاده از علف کش برای حذف آنها، آفات از روی آنها به گیاهان اصلی منتقل شوند.
- در پایان فصل باید بقایای گیاهی بدقت جمع آوری و حذف شوند تا از انتقال آفات به محصول بعدی جلوگیری گردد.
- توصیه میشود که محیط گلخانه حداقل یک هفته قبل از کشت جدید کاملا خالی و عاری از هر نوع گیاه باشد. در این حالت میتوان امیدوار بود که مراحل نابالغ آفات از محیط گلخانه حذف و حشرات بالغ باقی مانده در اثر گرسنگی از بین رفته باشند
- در فصل تابستان بستن در و پنچره گلخانه های خالی از کشت، سبب بالا رفتن دما و در نتیجه مرگ و میر در آفات باقی مانده از کشت قبل میشود.
- تمام گیاهان در نظر گرفته شده برای کشت در گلخانه باید قبل از انتقال به درون گلخانه، بدقت مورد بررسی قرار گرفته و از عاری بودن آنها به آلودگی اطمینان حاصل شود.
- بهتر است محلی به عنوان محل پایش در نظرگرفته شود و گیاهان و نهاده ها قبل از استقرار در گلخانه در آن محل قرار داده شده و بعد از اطمینان از سلامت و عاری بودن از آلودگی در محل اصلی قرار داده شوند. در غیر این صورت بهتر است محل گیاهان جدید مشخص گردد تا آلودگی احتمالی تحت نظر باشد
- یاداشت نوع آفت و تراکم آن نیز میتواند برای برنامه ریزی کارها موثر باشد، مثلا اغلب تراکم و تنوع آفات با پیشرفت مرحله رشدی گیاه بیشتر میشود. لذا آشنایی با روند ظهور و ایجاد خسارت آفات در مدیرت آنها بسیار مهم است.
نگارنده : محمد جواد ارده
همچنین شما میتوانید با مراجعه به پستهای زیر مطالب مفیدی در مورد گلخانه بدست آورید
راهنمای استفاده از حشرات مفید علیه آفات گلخانه
رایج ترین بیماریهای گلخانه را بشناسید
استفاده از حشرات مفید علیه افات گلخانه ( قسمت اول )
استفاده از حشرات مفید علیه افات گلخانه ( قسمت دوم )
استفاده از حشرات مفید علیه افات گلخانه ( قسمت سوم )
استفاده از حشرات مفید علیه افات گلخانه ( قسمت چهارم )
ارزیابی تله های مختلف رنگی در جلب و صید سفید بالک
توصبه های فنی مراحل احداث گلخانه
گلخانه خورشیدی راه بهینه سازی مصرف سوخت