شپشک ریشه گندم
Porphyrophora tritici Bodenhimer
Syn. Margaroides tritici
(Hom. Margarodidae )
شکل شناسی Porphyrophora tritici
شکل بدن حشره ماده کامل شپشک ریشه گندم ، بیضی شکل و نسبتا مسطح و به رنگ قرمز ارغوانی تیره می باشد. اندازه متوسط آن 3.09 * 4.96 میلیمتر است. در قسمت قفس سینه سه جفت پا وجود دارد که رنگ آن اندکی تیره تر از بدن می باشد. پاهای جلویی کننده و قوی تر از پاهای میانی و عقبی بوده و فاصـله آنهـا از هـم کمتـر است. حشره بالغ ماده می تواند توسط پاهای جفت اول خاک را کنده و داخل آن حرکت کنند یا اینکه خاک را سوراخ کرده و به محیط خارج راه یابند. موهای زرد طلایی رنـگ تمـامی سـطح پشت و شکمی بدن را می پوشانند. در روی سر دو چشم ساده میانی در پشت شاخکها مـشاهده می شود. تخم ها بیضی شکل و به رنگ قرمز عنابی است و لکه های سفیدی در سطح آن پراکنـده می باشد. تخم ها بصورت توده ای در لابلای ترشحات پنبه ای در زیر خاک و بـین ریـشه هـای افشان قرار می گیرند. پوره سن یک آفت کشیده و بیضی شکل و به رنگ قرمز ارغوانی بـوده و چـین خـورده بنظر می رسد. پوره سن یک خرطوم بسیار نازک و درازی دارد که توسـط آن از شـیره گیـاهی تغذیه می کند. در مرحله پورگی سن 2 بدن متورم شده و به شکل سیست در می آیـد کـه پـا و شاخک را از دست می دهد.
این سیست ها تنها با خرطوم بسیار بلندشان با گیاه میزبان در ارتباط هستند. رنگ عمومی پوره سن 2 قرمز ارغوانی و غشاء آن خیلی سست بوده که با اندک فشاری ترکیده و مـایع درون آن خارج می گردد. سیست ها دارای ترشحاتی هستند که در مجاورت هوا تیره رنگ شده و آنها را به همدیگر متصل می کند. نوزاد سن 3 حشره نر شبیه حشرات بالغ ماده بوده و فقط اندکی کوچک تر است . شفیره های حشره نر به اندازه 1.15 – 2.55 میلیمتر است و به رنگ قرمز ارغوانی دیده میشود . شاخک ها در محل اتصال به سر خیلی نزدیک به هم قرار دارند . شفیره چشم های مرکب درشت دارد که رنگ آنها روشن است و در محل اتصال شاخک ها به سر دیده میشوند . بال ها در پشت قفس سینه به طور مشخص دیده میشوند. حشره بالغ نر بالدار شپشک ریشه گندم به طور متوسط 2.45 میلیمتر طول و عرض آن با بالهای باز به 6.33 میلیمتر میرسد . رنگ عمومی بدن ارغوانی است . چشم های مرکب حشره از مجموع چشمهای ساده برجسته با متن ارغوانی و حاشیه سیاه رنگ تشکیل یافته است .
مناطق انتشار Porphyrophora tritici
الف -جهان : ترکیه
ب – ایران : منطقه آذربایجان ، زنجان، مرکزی، همدان ، کرمانشاه، کردستان،لرستان
علائم خسارت
پوره های سن 1 که در قسمت طوقه در زیر خاک و نیز ناحیه گره های پنجه زنـی بوتـه های گندم قرار می گیرد، پس از خروج از تخم در روی ریشه (محل پنجه زنی) گندم مستقر شده و با تغذیه از شیره گیاهی میزبان موجب تضعیف بوته ها و مانع از پنجه زنی و رشد طبیعـی آنهـا می شوند. اکثر بوته های آلوده پنجه های خود را از دست می دهند. قدرت رویـشی بوتـه هـای آلوده بسیار کم شده و بصورت علفی و کوتاه در می آیند و به سهولت از بوته های سـالم قابـل تشخیص می باشند. رنگ بوته ها بتدریج به زردی گرائیده و اغلب به مرحله بـاروری و خوشـه دهی نمی رسند و در صورت ادامه رشد طول آنها به مراتب کوتاهتر و پنجه زنی آنها خیلی کمتر از بوته های سالم می باشد. آلودگی مزرعه به صورت لکه ای می باشد و طول خوشه در بوتـه های آلوده نصف طول خوشه های سالم است و تعداد دانه ها نیز به شدت کـاهش مـی یابـد بـه طوری که تا %80 کاهش دانه گزارش شده است.
تحلیل خطر آفت و شرایط لزوم مبارزه (آستانه خسارت اقتصادی)
شپشک ریشه گندم ( Porphyrophora tritici ) در سالهایی که میزان بارندگی کم باشد بیشتر در مزارع دیم ایجاد خسارت مـی کند و به عنوان آفت ریشه گندم ذکر شده و در مراحل اولیه زندگی خود با استقرار بر روی ریشه گیاهان میزبان و تغذیه از شیره گیاهی سبب تضعیف گیاه و زردشدن بوته های آلوده می گردد. آفت در درجه اول به گندم ودر درجه دوم به جو و جو دم موشـی خـسارت وارد مـی نمایـد و بررسی ها میزان خسارت شپشک ریشه گندم را حدود 20 درصد برآورد نموده است . این حشره زمست ان را به صورت پوره سن یک داخل کیسه های تخم و یا ترشحات مومی حشرات ماده در لابلای ریشه های افشان گیاهان میزبان در داخل خاک سپری می کند و در سـال فقط یک نسل دارد. خسارت از پائیز شروع و تا اواسط یا اواخر بهار به شدت ادامه می یابد. در اواخر اسفند و یا اوایل بهار پس از مساعد شدن هوا، پوره ها بـرای اسـتقرار در روی میزبان جدید پراکنده شده و روی ریشه بوته های گندم، جو و سایر گرامینه های وحشی مستقر و تغذیه خود را از شیره گیاهی آغاز می کنند. پوره های سن یک پس از تغذیـه بـا اولـین پوسـت اندازی به پوره سن 2 تبدیل شده که به شکل حباب گرد بوده و فقط دارای خرطـوم مـی باشـد. سیست های ماده پس از 30 – 40 روز تغذیه به حشره کامل ماده تبدیل می شوند. شپشک های نر پس از مرحله سیست یکبار دیگر پوست اندازی کرده و به پوره سن سوم تبدیل می شوند که پس از گذراندن مراحل پیش شفیرگی و شفیرگی تبدیل به حشره کامل نر می گردند. در نیمه دوم اردیبهشت ماه تغذیه آفت کاهش یافته و بدن شفافیت خود را ازدسـت مـی دهد و به رنگ تیره و کدر در می آید. در این مرحله حشره کامـل درون سیـست فـرم گرفتـه و اندامهای آن بتدریج تشکیل می گردد حشرات بالغ از اواخر اردیبهشت ماه تـا اواسـط خـرداد از پوسته خود خارج شده و در اواخر تیرماه شروع به تخم ریزی می کنند، تخمگذاری بصورت توده ای و داخل کلوخ های سخت و به هم فشرده خاک مزرعه گندم و در عمق 5 – 15 سانتی متری انجام میشود . در این کلوخ ها تخم ها به حالت مجتمع در گودی کوچکی قرار میگیرند و روی آنها با تارهای سفید ابریشم مانند ترشح شده از غده های جلدی حشره ماده پوشیده میشود .تعداد تخم ها حداکثر 423 عدد گزارش شده است. حشرات ماده در حالیکه تارهـای سـفیدی دور خـود ترشح کرده تخمهای خود را لابلای تارها قرار می دهند. تخم ها پس از یک هفته بتدریج تفـریخ شده و پوره های سن یک تمام تابستان، پائیز و زمستان را لابلای ریشه های افشان گندم سپری می کنند. طولانی ترین مرحله زندگی شپشک ریشه گندم دوره نوزادی سن 1 میباشد که مدت آن به طور متوسط 203 روز ( حدود 7 ماه ) به طول می انجامد . دوره نوزادی سن 2 به طور متوسط حدود 43 روز به طول می انجامد . دوره جنینی تخم شپشک ریشه گندم نسبتا طولانی است و یک دوره وقفه با استراحت تابستانی دارد . زیرا حتی با ایجاد شرایط مناسب برای رشد و نمو تخم ، تا زمان پایان یافتن این دوره ، تفریخ آن صورت نمیگیرد . دوره جنینی تخم به طور متوسط حدود 100 روز است . با وجود حشره های بالغ نر ، تولید مثل شپشک ریشه گندم عموما به روش بکرزایی است و چون در میان افراد آن هم حشره ماده و هم حشره نر وجود دارد از این رو این بکرزایی از نوع بکرزایی نر و ماده زایی می باشد.
مدیریت تلفیقی کنترل شپشک ریشه گندم
چون آفت شپشک ریشه گندم ( Porphyrophora tritici ) در داخل خاک و در قسمت طوقه و ناحیه گره های پنجه زنی بوته های گندم آلوده قرار دارد ، از این رو استفاده از ترکیب های شیمیایی حشره کش در کم کردن جمعیت حشره تاثیری مطلوبی ندارد . بنابر این برای مبارزه با آن سمپاشی توصیه نمیشود .
روشهای کنترل
• شخم عمیق پس از برداشت و زیرخاک کردن بقایای گیاهی
• برداشت به موقع و جلوگیری از ریزش دانه ها
• برقراری آیش یا تناوب مناسب و اجرای شخم به موقع بهاره برای از بین بردن تک بوتـه های گندم و علفهای هرز که سبب نابودی میزبانهای آفت می شوند.
• از بین بردن علفهای هرز میزبان به صورتی کـه از ریـزش بـذور علفهـای هـرز میزبـان جلوگیری شود.
• آبیاری مزارع خسارت دیده سبب ترمیم خسارت می شود.
همچنین شما میتوانید با مراجعه به پستهای زیر سایر آفات گندم را نیز بررسی نمایید