احداث باغ مرکبات
معرفی نواحی مرکبات خیز ایران برای احداث باغ مرکبات
نواحی مرکبات خیز ایران به سه منطقه تقسیم می شود:
الف – سواحل دریای خزر (استان های مازندران، گیلان و گلستان) که در عرض جغرافیایی ۳۷ درجه شمالی قرار دارد و جزء مناطق نیمه گرمسیری نیست؛ اما نزدیکی به دریای خزر باعث ایجاد اقلیم مناسب برای کشت مرکبات شده است. میزان بارندگی سالیانه این منطقه، بین ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ میلی متر و دوره خشکی تابستانه آن ۳۰ تا ۶۰ روز است. نوار ساحلی دریای خزر شامل مناطق کوهپایه، دشت و ساحل است (شکل ۱).
نواحی کوهپایه ای (شکل ۲) دارای مشکلات خاص خود هستند که از آن می توان به کمبود آب، عمق کم خاک، آبشویی، فرسایش خاک و خسارت سرما در برخی سال ها اشاره کرد. در نواحی دشت و ساحلی نیز مشکلاتی از قبیل سطح ایستابی بالا، اسیدیته (PH) بالا و اراضی آهکی در برخی مناطق و سرمای زمستانه شدید در برخی سالها وجود دارد.
ب – ناحیه مرکزی استان های فارس، کرمان، کرمانشاه، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد و خراسان): این منطقه در عرض جغرافیایی ۳۳ درجه شمالی قرار دارد. از مشخصات بارز این منطقه می توان به خشکی هوا، پایین بودن مقدار بارندگی (۱۰۰ تا ۳۰۰ میلی متر) و پراکنش نامنظم بارندگی، کم بودن روزهای ابری، تابستان های بسیار گرم همراه با وزش بادهای گرم و فراوان، گرد و غبار، اسیدیته بالا و آهکی بودن خاک در برخی مناطق و پایین آمدن کیفیت آب در سال های اخیر اشاره کرد (شکل ۳). قسمت عمده تولید مرکبات نوار مرکزی مربوط به استان های فارس و کرمان است.
ج- نوار ساحلی جنوب (هرمزگان و سواحل دریای عمان): این بخش در عرض جغرافیایی پایین تر از ۲۳ درجه شمالی قرار دارد و فاقد یخبندان زمستانه و دارای تابستان های بسیار گرم است. بالا بودن اسیدیته و املاح موجود در خاک و آب به همراه بالا بودن رطوبت نسبی هوا باعث شده است تا محدودیت چشمگیری برای انتخاب رقم و پایه مرکبات در این بخش از کشور وجود داشته باشد (شکل ۴). بر این اساس پرورش انواع لایم و لیمو نسبت به سایر انواع مرکبات ترجیح داده میشود.
جمع آوری اطلاعات اولیه قبل از احداث باغ مرکبات
قبل از احداث باغ لازم است بررسی های اولیه درباره نیازهای اکولوژی شامل عرض جغرافیایی ، درجه حرارت ، بارندگی ، رطوبت نسبی ، باد ، خاک و در دسترس بودن آب آبیاری انجام شود و سپس با اطلاعات کافی و تمهیدات لازم نسبت به احداث باغ اقدام شود.
احداث باغ مرکبات
فاصله کاشت
برای استقرار ردیفهای درختان، فاصله بین ردیفها و بین درختان هر ردیف از یکدیگر اثر چشمگیری در نحوه رشد و باردهی مرکبات دارد. انتخاب این موارد باید به گونه ای انجام شود که هر درخت از حداکثر تابش نور خورشید بهره مند باشد و همچنین، فضای مناسبی برای حرکت ادوات مکانیزه در فاصله بین ردیفها وجود داشته باشد. در مناطق شمالی کشور طرح کشت درختان مستطیلی با ردیف های شمالی- جنوبی و در مناطق مرکبات خیز جنوب کشور، طرح کشت مربع توصیه میشود.
اگر زمین منطقه ای که برای احداث باغ انتخاب شده دارای شیب بیش تر از ۲۵ – ۳۰ درصد باشد، ابتدا باید اقدام به تراس بندی زمین کرد تا فرسایش خاک به حداقل خود برسد و آبیاری درختان بخوبی انجام شود. از کاشت درخت در خطوط تراز هنگامی استفاده میشود که توپوگرافی طبیعی زمین شیب دار (بیش از سه درصد و کمتر از ۳۰-۲۵ درصد) باشد (شکل ۶).
فاصله کاشت درختان مرکبات از یکدیگر بستگی زیادی به شدت رشد رقم و پایه انتخابی، شرایط اقلیمی منطقه (بویژه از نظر دما، شدت آفتاب)، عمق و حاصلخیزی خاک، مقدار آب در دسترس، سیستم تربیت، هرس درختان و نظام بهره برداری از باغ (مکانیزه یا سنتی) دارد. بدیهی است که هر اندازه گسترش تاج درخت و قدرت رشدی پایه کم تر یا شدت تابش آفتاب و درجه حرارت منطقه بیش تر باشد، باید درختان را با فاصله کم تری از یکدیگر کشت کرد و در عوض برای ارقام با تاج گسترده، پایه های پررشد، مناطقی که هوا اغلب ابری است توصیه به کاهش تراکم کاشت درختان می شود. بدیهی است که اگر سیستم مدیریت باغ مکانیزه باشد و یا تربیت و هرس درختان به صورت منظم و اصولی انجام شود و یا از فرم پر چین استفاده شده باشد می توان به راحتی تراکم درختان را در واحد سطح افزایش داده و بازدهی باغ را بیشتر کرد. بر اساس موارد بالا، در شمال ایران با توجه به نوع پایه استفاده شده، فاصله کاشت برای ارقام پرتقال و نارنگی از ۳.۵*۵ تا ۴*۶ متر توصیه میشود. در صورت استفاده از پایه فلائینگ دراگون یا رقم نارنگی هاشیموتو در مناطق مورد نظر، فاصله کاشت ۲.۵*۴ پیشنهاد میشود. در مناطق مرکبات خیز جنوب کشور، فاصله کاشت ۴*۶ تا ۵*۶ متر برای ارقام پرتقال و نارنگی و فاصله ۵*۶ تا ۶*۷ متر برای ارقام لیموترش، لیمو شیرین و گریپ فروت توصیه میشود.
در مناطقی که زمستان های سرد و خشک دارند توصیه میشود که نهال مرکبات را در اواخر زمستان و یا اوایل بهار و پس از رفع خطر سرمازدگی بکارند، اما در مناطقی که زمستان های ملایم و مرطوب دارند، میتوان کشت را در پاییز و یا زمستان نیز انجام داد.
گودال برداری
تهیه گودال را می توان به صورت دستی (توسط بیل و کلنگ) و یا به روش مکانیزه (با مته های مخصوص به قطر ۸۰-۷۰ سانتیمتر که به تراکتور بسته میشوند) انجام داد (شکل ۷).
در مقایسه این دو روش باید گفت که اگر چه سرعت کار در روش دستی پایین و این شیوه وقت گیر و نیازمند نیروی کارگری بیشتری است اما تهیه گودال و پر کردن آن با دقت بیشتری انجام گرفته و فشردگی خاک پیش نمی آید. هرچه شعاع گودال، بزرگ تر باشد (۸۰ تا ۱۵۰ سانتی متر)، برای نهال در زمان آینده، فرصت رشد مناسب تری وجود خواهد داشت. عمق گودال کاشت نیز از ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی متر متغیر است. در مناطق شمالی کشور با توجه به سنگینی بافت خاک، بارندگی، رطوبت بالا و سطح ایستابی بالا بهتر است علاوه بر ایجاد زهکش (شکل ۸)، کاشت نهال مرکبات روی پشته، به صورت گرده ماهی انجام شود. لازم به ذکر است که ارتفاع پشته بایستی حدود ۷۰ سانتی متر در نظر گرفت و عرض پشته بستگی به فاصله کاشت، از ۲.۵ تا ۲ متر متغیر است (شکل های ۹ تا ۱۱). ارتفاع بیش تر پشته، در برداشت محصول مشکل ایجاد خواهد کرد. بدیهی است عمق گودال در اراضی نامرغوب و سنگلاخی باید بیشتر از زمین های حاصلخیز و دارای بافت مناسب باشد.
در سیستم کاشت نهال روی پشته (در جایی که سطح آب زیرزمینی بالا نباشد)، حتی می توان قبل از احداث پشته، محل غرس نهال را به عمق نیم متر و شعاع یک متر، گودال برداری کرد. برای کشت در اراضی سنگین باید ابتدا سنگهای بزرگ را از زمین خارج و عملیات زیرشکنی را انجام داد و سپس برای هر درخت به مقدار لازم (حدود یک کمپرسی) خاک مرغوب در محل ریخته و کشت درخت را روی این توده خاکی انجام داد. بنابراین کاشت در اراضی سنگین در خاکی انجام می شود که از محل دیگری آورده می شود و برای هر دو درخت مجاور هم حدود یک متر مکعب ترکیب خاک مرغوب زراعی، ماسه و کود پوسیده دامی (به نسبت مساوی) باید وارد باغ نمود. اگر بافت و عمق خاک زراعی منطقه مناسب باشد می توان خاک رویی را در محلی جمع آوری نموده و پس از زیرشکن کردن خاک نسبت به برگرداندن مجدد خاک رویی اقدام و کشت را در محل های مورد نظر انجام داد. برای نواحی کوهستانی و سنگلاخی لازم است با استفاده از مته های هیدرولیک نسبت به شکستن سنگها اقدام نمود و خاک مرغوب را و در محل های کشت نهالها اضافه کرد. بدیهی است خاکی که برای کشت نهال وارد باغ می شود باید عاری از عوامل بیماری زای قارچی و نماتدها بوده و از نظر شوری، pH و غلظت املاح معدنی نیز در حد تحمل مرکبات باشد. موضوع دیگر این است که بستر سازی باغ مرکبات باید به گونه ای انجام شود که شیب لازم برای خروج آب اضافی زمین وجود داشته و زهکش کافی برای خاک در نظر گرفته شده باشد.
هرس نهال مرکبات قبل از کاشت
در مرکبات نیز همانند سایر درختان میوه باید پس از خروج نهال از خزانه و یا گلدان، پیش از کاشت آن در زمین اصلی، نسبت به هرس ریشه ها اقدام کرد تا ضمن تشویق تولید ریشه های جانبی که کارآیی بالایی در تغذیه نهال دارند، سطح قسمت های آسیب دیده ریشه کاهش بیابد (شکل ۱۲). علاوه بر این لازم است به تناسب حجم ریشه های نهال، بخش هوایی نیز هرس شود تا توازن درستی بین بخش هوایی و زیرزمینی نهال ایجاد شود.
کاشت نهال مرکبات
پس از ایجاد گودال، لازم است خاک برداشته شده مربوط به لایه ۳۰ سانتی متری سطح زمین با حجم های مساوی از ماسه رودخانه ای، کود پوسیده دامی و یا هر ماده آلی دیگر مخلوط و در ته گودال ریخته شود تا بخوبی در دسترس ریشه ها قرار بگیرد. چنانچه خاک زراعی از کیفیت خوبی برخوردار نباشد، غنی سازی خاک بر اساس آزمون خاک توصیه میشود. در پایان عملیات پر کردن گودال باید خاک گودال را با آب سیراب کرد تا نشست کامل خود را انجام دهد و در صورت کمبود خاک گودال، به آن خاک اضافه کرد. پس از کاشت نهال، برای کمک به استقرار بهتر نهال و جلوگیری از تکان خوردن آن در اثر وزش باد لازم است قیمی به طول متناسب با ارتفاع نهال در کف گودال مستقر کرد. ضروری است در مناطق بادخیز، قیم باید در پشت قسمت پیوند شده نهال قرار گیرد تا استحکام بیشتری به آن بدهد (شکل ۱۳).
در صورت احداث پشته برای کاشت نهال، پس از ایجاد حفر چاله روی سطح پشته، نسبت به کاشت نهال اقدام شود. برای جلوگیری از تبخیر از سطح خاک بهتر است از مالچ های طبیعی مثل علفهای بریده شده، کاه و کلش و یا مالجهای مصنوعی استفاده شود. با توجه به اینکه درختان تازه کاشته شده مرکبات در مقایسه با درختان مسن تر از حساسیت زیادتری به سرما برخوردارند، لازم است در سال های اولیه احداث باغ از روش هایی کارآمد و در عین حال ارزان و ساده که هر باغداری بتواند از عهده اجرای آن برآمده و هزینه های مربوط را بپردازد استفاده شود. از جمله این روش ها می توان پیچیدن تنه با گونی، کلش یا مواد عایق دیگری مثل ورقه های فوم (شکل ۱۴)، خاک دادن اطراف تنه به گونه ای که بخشی از شاخه ها نیز پوشش داده شوند، ایجاد حرارت و دود از طریق سوزاندن مواد نفتی با چوب و بالاخره آب پاشی مستمر روی تاج در هنگام بروز سرما اشاره کرد.
استقرار بادشکن
وزش باد برای درختان مرکبات مضر است؛ بنابراین باید پیش از کاشت درختان اصلی به احداث بادشکن در اطراف باغ و بویژه در ضلعی از باغ که در مسیر بادهای سرد فصلی است، اقدام کرد. بادشکن ها می توانند مسافتی معادل ۲۵ برابر ارتفاع خود را از خطر وزش بادهای زیان آور حفظ کنند، اما بیش ترین حفاظت انجام شده در فاصله ای معادل ۱۰ تا ۱۵ برابر ارتفاع بادشکن انجام میشود. حداقل فاصله درنظر گرفته شده بین درختان بادشکن و اولین ردیف درختان اصلی باغ شش متر است. بهترین درختان برای بادشکن، درختان بومی سازگار با منطقه هستند (شکل ۱۵).
بهترین درختی که برای این منظور در شمال ایران می توان استفاده کرد سرو زربین است که باید با فاصله سه متر از یکدیگر در دو ردیف موازی و با طرح مثلثی کاشته شده باشند. لازم به ذکر است که برای بادشکن نباید از درختانی مثل گز و اکالیپتوس استفاده کرد، زیرا گز باعث شور شدن خاک شده و اکالیپتوس از برگریزی زیادی برخوردار است و در ضمن شاخه های آن ترد بوده و در اثر وزش بادهای تند یا سنگینی برف خطر ریزش شاخه ها و خسارت به درختان مرکبات وجود خواهد داشت. موضوع دیگر در زمینه طراحی بادشکن ها این است که اولا درختان بادشکن در چند ردیف متوالی در اطراف باغ کشت شده و ثانیا گونه درختان این ردیف ها طوری انتخاب شود که ردیف مجاور درختان باغ بالاترین ارتفاع را در بین گونه های بادشکن انتخابی داشته و کمترین ارتفاع مربوط به خارجی ترین ردیف از درختان بادشکن باشد.
انتخاب رقم مناسب باغ مرکبات
ارقام مرکبات را می توان بر اساس زمان رسیدن میوه ها به سه گروه زودرس (اواسط شهریور تا اواخر آذر)، میان رس (اوایل دی تا اواخر بهمن) و دیررس (اوایل اسفند تا تیر سال بعد) تقسیم کرد. با توجه به این که در شمال ایران خطر بروز سرمازدگی وجود دارد، بنابراین بهتر است در نوار شمالی کشور از ارقام زودرس شامل انواع نارنگی انشو، انواع کلمانتین، پونکن (یونسی) و پیج و همچنین انواع پرتقال ناول، هاملین، مارس و سالوستیانا استفاده شود تا میوه ها پیش از بروز سرما از درخت چیده شده باشند. بدیهی است که کاشت ارقام میان رس در این منطقه و برداشت زودهنگام میوه موجب پایین بودن کیفیت میوه و کاهش بازارپسندی آن می شود که ناشی از نرسیدن کامل میوه در زمان برداشت است. در نوارهای مرکبات خیز مرکزی و جنوبی کشور با توجه به وضعیت درجه حرارت و فراهم بودن دوره رشد و نمو طولانی می توان بخوبی از کاشت ارقام میان رس و دیررس پرتقال و نارنگی و همچنین انواع گرمسیری مرکبات مانند لیموترش، لیموشیرین و گریپ فروت بهره گرفت.
مدیریت گرده افشانی در باغ مرکبات
از آن جایی که برخی ارقام مرکبات از قبیل نارنگی پیج، کلمانتین کادوکس، مینئولاتانجلو و ارلاندوتانجلو برای باردهی مناسب نیاز به گرده ارقام دیگری دارند، باید ارقام گرده دهنده را در بین درختان اصلی باغ کشت کرد. برای رسیدن به این هدف می توان به دو روش عمل کرد. در روش اول به ازای هر هشت تا ده ردیف از رقم اصلی یک ردیف درخت گرده دهنده کاشته میشود و در شیوه دوم یک درخت گرده دهنده در مرکز مربعی کاشته میشود که در هر ضلع آن سه درخت از رقم اصلی کاشته شده است. استفاده از کندوی زنبور عسل و مدیریت کف باغ نیز در حفظ حشرات گرده افشان مفید خواهد بود.
بهداشت باغ مرکبات
حفظ بهداشت باغ در مدیریت سلامت مرکبات بسیار مهم است. شاخه های کوچک و برگهای خزان کرده باید از زیر درختان جمع آوری و از باغ خارج شده یا درون خاک مدفون شوند. هرس هم چنین از این نظر مهم است که به محدود شدن عوامل بیماری زا و حشرات کمک می کند. در زمستان باغداران باید شاخه هایی که علائم خشکیدگی نشان میدهند را هرس کنند. بسیاری از شپشکها و کنه ها ممکن است زمستان را به حالت خواب درون تاج درخت سپری کنند بنابراین لازم است درختان را یک بار در طول ماه های سرد روغن پاشی کرد. این عمل هر حشره زمستان گذرانی مانند شپشکها، کنه های نقره ای، کنه های قرمز و مگس میوه را از بین می برد. پوشاندن سطح خاک با علف یا خاک پوش خاک اره راهی مؤثر برای بهبود وضعیت خاک است. پوشاندن خاک در ۳۰ سانتی متری تنه با لایه ای از خاک اره در پیشگیری از آلودگی ریشه ها به بیماریهای قارچی مؤثر است. وجود پوشش گیاهی در هر باغ می تواند باعث بهبود ساختمان خاک و جلوگیری از فرسایش آن شده، شرایط تغذیه ای درختان را از طریق افزایش قابلیت جذب مواد غذایی بستر و افزایش محتوای ازتی خاک بهبود بخشد. پوشش گیاهی بستر باغ موجب خارج شدن رطوبت اضافی از خاکهای سنگین شده و با کاهش گرد و غبار پخش شده مانع طغیان کنه ها خواهد شد.
لازم به ذکر است که در برخی موارد وجود پوشش سبز در سطح بستر محدودیتهایی را برای باغداران فراهم خواهد آورد. به عنوان مثال می توان به مسئله رقابت گیاهان پوششی با درختان مرکبات در جذب آب و مواد غذایی اشاره نمود که بویژه در مناطق کم آب موضوع قابل اهمیتی است. گسترش علفهای هرز نیز می تواند ضمن رقابت با درخت در جذب آب موجب کاهش عملکرد و درشتی میوه ها شود. به این ترتیب در باغهایی که کف باغ در فواصل بین ردیف درختان با علف کش و روش های مکانیکی مانند دیسک و یا رتیواتور تمیز شده باشد مقدار محصول برداشت شده بیشتر از باغ های مشابهی است که گسترش قابل توجهی از علف هرز دارند. پوشش علف مانع از رسیدن نور خورشید به سطح خاک و گرم شدن آن در فصول سرد سال شده و سبب افت دما و بالا رفتن میزان خسارت های سرمایی در درختان می شود. پوشش سبز می تواند در فصل رشد و یا زمستان به پناهگاهی مناسب برای انواع حشرات آفت تبدیل شود اما در عین حال حفظ آن از نظر مدیریت آفات و جهت حفظ و استقرار عوامل مفید امری ضروری است و حذف کامل آن توصیه نمی شود. مدیریت پوشش گیاهی در باغ می تواند تنها از طریق وجین علف های هرز بین ردیف های درختان همراه با کاربرد علف کش در اطراف تنه هر درخت اعمال گردد. همچنین برخی تحقیقات نشان می دهد که زیر و رو کردن خاک که در ضمن اجرای عملیات دفع علف های هرز انجام می شود سبب هرس ریشه های سطحی و تغذیه کننده درخت نیز خواهد شد.
مطالعه نوشته های زیر نیز پیشنهاد میشود
مقاله احداث باغ مرکبات
توضیحات
- فرمت : PDF
- حجم فایل : ۲/۰۵ مگابایت
- نویسندگان : دکتر بهروز گلعین و دکتر بابک عدولی
- تهیه شده در : مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده مرکبات و میوه های نیمه گرمسیری، دفتر شبکه دانش و رسانه های ترویجی
- سازنده PDF : شرکت کشاورزی و دامپروری سرافراز هزارمسجد
سلام
شمال خوزستان مثل شوش و دزفول و .. هم زیاد باغ پرتقالی و مرکبات هست .که پرتقال معروف و خوشمزه ای داره اما اینجا ذکرنکردید