گیاه کاملینا و خواص روغن آن چیست؟

در این پست از سری پست های آموزشی شرکت کشاورزی و دامپروری سرافراز هزارمسجد روش کاشت گیاه روغنی کاملینا شامل مراحل آماده سازی بستر ، میزان بذر مصرفی ، داشت و برداشت گیاه کاملینا و همچنین موارد مصرف و خواص روغن کاملینا به صورت خلاصه و مفید آورده شده است.

مقدمه

دانه های روغنی پس از غلات ، دومین ذخائر غذایی جهان را تشکیل می دهند. این گیاهان به عنوان مهمترین منبع تامین کننده روغن با تامین اسیدهای چرب غیراشباع شناخته شده اند. هم اکنون بیش از ۹۰ درصد روغن مصرفی مورد نیاز ایران از خارج از کشور تامین و فقط ۱۰ درصد این نیاز در داخل تولید میشود. میزان واردات روغن برای کشوری با پتانسیل و ظرفیت بالای تولید محصولات کشاورزی مناسب نیست. در این راستا به نظر می رسد که باید میزان تولیدات دانه های روغنی در کشور افزایش یابد. گیاه روغنی کاملینا یا کتان کش (Camelina sativa) جزء خانواده براسیکاسه است که در آزمایشات مختلف نشان داده شده است که احتیاجات آبی بسیار کمتر و مقاومت به سرمای بهاره بیشتری نسبت به سایر گیاهان روغنی دارد. روغن این گیاه در بازارهای جهانی به عنوان یک روغن با ارزش و با کیفیت بالا شناخته میشود که علاوه بر مصارف غذایی در صنایع آرایشی ، بهداشتی و صنعتی هم مورد استفاده قرار می گیرد. این گیاه در سال های اخیر توجه زیادی را در دنیا به خود جلب کرده است و مهمترین مزیت آن مقاومت فوق العاده آن به خشکی است. گیاه کاملینا می تواند نماد اقتصاد مقاومتی در دانه های روغنی ایران باشد. این گیاه علاوه بر مقاومت به خشکی و سرما ، مقاومت بالایی نسبت به آفات و امراض رایج در دانه های روغنی دارد. پتانسیل تولید عملکرد در این گیاه در شرایط دیم به اثبات رسیده (حدود ۱۰۰۰ کیلوگرم در هکتار ) و گزینه ای مناسب جهت تناوب با غلات دانه ریز می باشد. دارا بودن امگا ۳ بالا (بیش از ۳۰ درصد ) ، داشتن خواص دارویی فراوان ، استفاده در صنعت تغذیه طیور و ماهی به جهت کیفیت بالای کنجاله و داشتن سطوح بالایی از آنتی اکسیدانها (به ویژه ویتامین E) و داشتن خواص ضدسرطانی از دیگر مزایای کاملینا می باشد. این گیاه در اکثر استانهای کشور در شرایط دیم کشت شده است و عملکرد رضایت بخشی داشته است. در این نشریه خصوصیات گیاه روغنی کاملینا و همچنین روشهای کاشت ، داشت و برداشت این گیاه ارائه شده است.

بخش اول : خصوصیات گیاه کاملینا

گیاهشناسی گیاه روغنی کاملینا

تیره شب بو (چلیپائیان) یکی از بزرگترین خانواده های گیاهان گل دار جدا گلبرگ و دارای نمونه ها ی فراوانی در ایران است و مجموعاً شامل ۳۵۰ جنس و ۴۰۰۰ گونه اند که بیشتر در مناطق سرد و معتدل نیمکره شمالی فراوانی دارند. بیشتر گونه های این تیره علفی بوده و به ندرت در بین آنها نمونه های چوبی می توان یافت . کلزا ، خاکشیر ، کیسه کشیش و چندین گیاه معروف دیگر جزء این تیره به شمار می آیند. کاملینا (Camelina sativa) یکی از گیاهان تیره شب بو است که منشاً اولیه آن ، نواحی استپی آسیا بوده و از آنجا به مناطق دیگر راه یافته است. این گیاه بومی مناطق مدیترانه ای در اروپا و آسیا است. در ایران سه گونه کاملینا به نامهای کتان کش کرکی ، کتان کش تنک و کتان کش دانه ریز میروید. جنس کاملینا (Camelina sp) دارای گونه های مختلفی است که عموماً به نامهای گوناگونی از جمله کتان کاذب ، کتان وحشی ، کنجد آلمانی ، طلای لذت ، تخم کتان صحرایی ، دانه روغنی سیبری شناخته میشود. کاملینا دارای چهار گونه معمول از این جنس می باشد که عبارتند از : (Camelina alyssum) ، (Camelina microcarpa) ، (Camelina rumelica) ، (Camelina sativa) که گونه Camelina sativa بیشتر مورد تحقیق قرار گرفته است. اسم کاملینا از کلمات یونانی ” Ground “و “Flax “شکل گرفته و اشاره به علف هرزی دارد که قدرت و بنیه گیاه کتان را سرکوب میکند.

این گیاه به صورت علفی ، دارای ساقه راست و کمی خشن ، دارای برگهایی ساده با آرایش متناوب ، فاقد گوشوارک و کرکدار است. ارتفاع این گیاه بین ۱۲۰-۳۰ سانتیمتر است. برگهای باریک و دراز ، به حالت ساقه آغوش و پهنک منتهی به دو زائده در محل اتصال به ساقه قرار دارند. برگها متناوب روی ساقه قرارگرفته و دارای ۲-۸ سانتیمتر طول و ۱۰-۲ میلیمتر عرض است . گل های کاملینا دوجنسه و به رنگ زرد کمرنگ بوده و به صورت خوشه ای گروهبندی می شوند و ساقه در رأس انشعابات قرار میگیرد. میوه خورجینک به شکل گلابی واقع روی دمگل دراز و محتوی بذور کوچک ، یک چهارم تا نصف اندازه بذر کلزا ، به رنگ زرد کمرنگ یا نارنجی ، قهوه ای مایل به زرد ، مستطیلی شکل ، خشن با سطح مضرسی در خورجین شکوفا تشکیل میشوند. این گیاه تولید مثل جنسی داشته ، خودگشن و دیپلوئید است (۲n=40). آلوهگزاپلوئیدی کاملینا نیز اثبات شده است. مطالعات در ساسکوچان کانادا نشان داده که عملکرد کاملینا با گونه های دیگر براسیکا (خردل ، کلزا و شلغم) قابل مقایسه است.

وزن هزاردانه این گیاه از ۸.۰ تا ۲ گرم متغیر است. بذور این گیاه دارای ۳۸ تا ۴۳ درصد روغن و ۲۷ تا ۳۲ درصد پروتئین هستند. همانطور که در شکل ۱ نشان داده شده است ، خورجین کاملینا گلابی شکل و به قطر ۵ میلیمتر و طول ۱۰ تا ۲۵ میلیمتر و به رنگ زرد است. رنگ دانه ها قهوه ای تیره و متمایل به قرمز می باشد. در طول برداشت ، شرایط نامطلوب آب و هوایی می تواند منجر به کاهش عملکرد دانه شود ، رطوبت دانه ها در زمان برداشت حدود ۱۱ و در زمان ذخیره سازی به کمتر از ۸ درصد میرسد. طعم تلخ دانه کاملینا شبیه به ساقه کلم و دارای عطر و طعم کلم قمری می باشد.

تاریخچه ، ارقام و توزیع جغرافیایی گیاه کاملینا

کاملینا بومی اروپا و آسیای جنوبی است و بیش از چهار هزار سال است که گیاه کاملینا در مناطق مختلف جهان کشت میشود. در زمان روم و یونان باستان کشت این گیاه به عنوان یک گیاه روغنی توسعه یافت. در گذشته این محصول به صورت خالص و یا مخلوط با سایر محصولات کشت میشد. این گیاه از اروپای شرقی تا آسیای مرکزی گسترش دارد و در خلال و بعد از جنگهای جهانی کشت میشد. بزرگترین تولیدکننده این گیاه در قرن بیستم اتحاد جماهیر شوروی بود که در سال ۱۹۵۰ حدود ۳۰۰ هزار هکتار از اراضی خود را زیر کشت کاملینا برد. از آغاز قرن ۲۰ تا سال ۱۹۳۰ کاملینا بصورت پراکنده در فرانسه ، بلژیک ، هلند ، روسیه و بالکان کشت میشد. در سال ۱۹۵۰ کاملینا به یک محصول مهم در اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شد. پس از جنگ جهانی دوم به دلیل دشوار و گران قیمت بودن هیدروژنه کردن روغن کاملینا تولید این گیاه در مقایسه با دانه های روغنی دیگر مانند سویا و کلزا کاهش یافت. با این حال تعدادی از مزارع در اسلوونی به کاشت کاملینا ادامه دادند. کاملینا به عنوان علف هرز مزارع کتان (که با نام ریژیکا شناخته شده بود) توسط رابینسون در سال ۱۹۸۷ در ایالت مینه سوتای آمریکا به طورگسترده مورد مطالعه قرار گرفت . مرکز تحقیقات کشاورزی دانشگاه مونتانا در سال ۲۰۰۴ آزمایشی را بر روی ۹ دانه روغنی مختلف برای تولید سوخت زیستی انجام داد و کاملینا به عنوان یک محصول روغنی بالقوه برای تولید سوخت زیستی در مونتانا شناخته شد.

این گیاه یکی از قدیمی ترین محصولات دانه روغنی است که از کل پتانسیل آن استفاده نشده ، اما در دهه اخیر به خاطر خواص منحصر به فرد و کیفیت زراعی مطلوب ، کشت آن رایج شده است. در حال حاضر این گیاه در آسیا ، اروپا و شمال آمریکا کشت میشود. برخی از مهمترین ارقام کاملینا مانند Blaine Creek ،Suneson ، Platte ، SO-40 ، SO-50 و SO-60 در آمریکا و ارقام Celena ، Celine و Epona در اروپا کشت می شود. در ایران نیز اخیراً رقم سهیل معرفی شده است. این رقم در بسیاری از استان های کشور در شرایط دیم کشت شده است و عملکرد رضایت بخشی داشته است. آزمایش های سازگاری این رقم در استان های اردبیل ، همدان ، رشت ، ایلام ، کرمانشاه ، کرج ، مشهد ، اهواز ، خراسان رضوی ، خراسان جنوبی ، کردستان ، فارس ، اصفهان و بوشهر نتایج موفقیت آمیزی را نشان داده است. همچنین در ایران گونه های وحشی کاملینا نیز مشاهده شده اند.

کاربردها و ویژگیهای گیاه کاملینا

گیاه کاملینا دارای خواص متعددی در زمینه های گوناگون است که در زیر به برخی از آنها اشاره میشود:

تغذیه : از روغن کاملینا برای افزایش ارزش غذایی در مواد خوراکی از جمله انواع نانها و کره استفاده میشود.

سلامت و بهداشت : وجود امگا ۳ بالا در این گیاه باعث شده است در مصارف پزشکی از جمله در جلوگیری از ابتلا به سرطان سینه و درمان چاقی پس از یائسگی در زنان کاربرد داشته باشد.

صنعت سوخت : شرکتهای تجاری تولید سوختهای زیستی در سراسر جهان از روغن این گیا ه به مانند گیاهان روغنی دیگر مانند سویا در تولید صنعتی سوختهای زیستی استفاده می کنند . استفاده از گیاه کاملینا به عنوان سوخت جت ، انتشار کربن را از موتور جت کاهش میدهد و با توجه به این که تولید کاملینا در بسیاری از اقلیمها ، هزینه تولید کمتری نسبت به سایر دانه های روغنی دارد بنابراین گزینه مناسبتری نسبت به سایر روغنهای گیاهی برای استفاده به عنوان سوخت زیستی می باشد.

صنایع صمغ و انواع واکس ها : روغن کاملینا میتواند جایگزین مناسبی برای واکسهای جوجوبا (که گران و کمیاب می باشد) باشد که کاربرد زیادی در صنایع مختلف از جمله صنایع آرایشی و بهداشتی دارد.

حفاظت خاک و بذر : وجود لایه صمغی که اطراف بذرهای کاملینا را در بر گرفته است می تواند به عنوان پوشش برای سایر بذور استفاده شود تا فرایند جوانه زنی در آنها به آرامی و با ایمنی بیشتری در خاک انجام شود. همچنین از این صمغ می توان در جلوگیری از فرسایش خاک نیز استفاده کرد.

صنعت تغذیه دام ، طیور و آبزیان : کیفیت بالای کنجاله کاملینا با ۵ درصد امگا ۳ ، ۴۰ درصد پروتئین ، ۱۰ تا ۱۲ درصد روغن و ۱۶۰۰ کالری به ازای هر پوند ، آن را تبدیل به یک جیره غذایی مناسب در تغذیه دام ، طیور و ماهی کرده است.

تولید محصول ارگانیک : از آنجایی که کاملینا گیاهی است که برای رشد نیاز کمتری به کودهای شیمیایی و سموم آفتکش دارد ، بنابراین برای تولید روغن و کنجاله ارگانیک مناسب می باشد و می تواند در سبد غذاهای سالم جایگاه ویژه ای داشته باشد.

دوبر و زورکان از دانشگاه علوم زراعی و دامی بخارست رومانی در سال ۲۰۱۱ در مقاله ای تحت عنوان کاملینا ، محصولی روغنی با خواص منحصر به فرد ، نتیجه گیریهای ذیل را در تحقیق خود اعلام کردند:

• کاملینا دارای خواص زراعی منحصر بفردی است که بصورت پایداری ، احتیاجات خاک و کنترل علف هرز را کاهش داده و یا آنها را مرتفع میسازد.
• این گیاه با سیستم های کم خاکورزی و یا بدون خاکورزی سازگار است.
• گیاه کاملینا مقاومت بالایی به خشکی و هجوم آفات و امراض دارد.
• این گیاه مقاومت بالایی به دماهای بالا در زمان گلدهی دارد.
• این گیاه میتواند به عنوان محصول پوششی هم مورد استفاده قرار گیرد.
• کشت آن در انواع بافت خاک ، حتی خاکهای سبک و شنی و نیز خاکهای دارای کمبود مواد مغذی نیز به خوبی امکان پذیر است.
• کشت آن حتی در زمینهای پست و حاشیه ای نیز امکان پذیر است.

مقاومت به شرایط نامساعد محیطی

شواهد موجود حاکی از تحمل بالای گیاه کاملینا به تنشهای خشکی و سرمایی می باشند. در آزمایش های انجام شده در مکانهای مختلف کشور کانادا (آلبرتا ، ساسکاچوان و مانیتوبا) ، کاملینا عملکردی مناسب از خود نشان داده است. محققان دیگری از آمریکا و کانادا نیز نشان داده اند که گیاه کاملینا می تواند با سایر گونه های خانواده براسیکاسه از جمله B.napus و B.juncea از لحاظ تحمل به شرایط محیطی ، حالتی رقابتی داشته باشد. این گیاه مقاوم به سرما می باشد و در خاکهای حاشیه ای و فقیر نیز به خوبی رشد میکند. در آزمایشات مختلف نشان داده شده است که این گیاه احتیاجات آبی بسیار کمتر و مقاومت به سرمای بهاره بیشتری نسبت به سایر گیاهان روغنی به خصوص کلزا دارد. این گیاه مقاومت بالایی نسبت به آفات رایج در دانه های روغنی مانند سوسکهای گرده خوار دارد. مطالعات اخیر نشان داده است که گیاه کاملینا دارای خواص منحصر به فردی می باشد که مهمترین این خصوصیات توقعات کم این گیاه و حساسیت کم این گیاه به آفات و امراض است. اما تحقیقات نشان داده که کارایی کاملینا در شرایط غرقابی بسیار پایین است. شرایط غرقابی شدید اوایل فصل منجر به از دست رفتن ۲۷ تا ۳۲ درصد گیاهان در زمان برداشت خواهد شد.

خواص روغن کاملینا

هدف از مصرف روغنها تأمین انرژی و اسیدهای چرب ضروری است. کیفیت روغن بستگی به میزان و نوع اسیدهای چرب موجود در آن دارد و علت کاربرد وسیع روغن ، سرعت در پخت غذا و خوش طعم کردن آن است. تحقیقات علوم تغذیه با افزایش تقاضا برای کیفیت و ایمنی مواد غذایی هدایت شده است. این تحقیقات به منظور بهره برداری از منابع طبیعی می باشند که تاثیرات مفیدی بر سلامت انسان و حیوانات دارند. از جمله این منابع ، ترکیبات فعال زیستی هستند که شامل اسیدهای چرب غیر اشباع به ویژه امگا ۳ ، امگا ۶ ، آنتی اکسیدان ها ، فلاونوئیدها ، ویتامینها و مواد معدنی می باشند. روغن ماهی و روغنهای گیاهی (مانند بزرک ، کلزا و کاملینا) در میان این منابع شناخته شده ترین می باشند که با تاثیر بر ارتقاء سلامت ، بطور گسترده ای در خوراک انسان و حیوانات مورد مطالعه قرار گرفته اند. بطور مثال تغذیه موشها با روغن ماهی ، منجر به کاهش تولید اینترلوکین و فاکتور نکروز تومور می شود. همچنین مصرف مکمل روغن کلزا که غنی شده با اسید چرب غیر اشباع امگا ۳ است باعث کاهش کلسترول و همچنین نسبت ال دی ال (LDL) به اچ دی ال (HDL) می شود. حجم زیادی از اطلاعات در مورد اثرات اسیدهای چرب غیر اشباع بر روی تغذیه و سلامت انسان و حیوانات وجود دارد. برخی از یافته ها نشان میدهند که کتان به عنوان یک منبع عالی از اسید لینولنیک برای ارائه رژیم غذایی سرشار از امگا ۳ می تواند مورد استفاده قرار گیرد. گیاه روغنی کاملینا دارای ترکیب مشابه بذر کتان می باشد اما اکسید شدن سریع روغن کتان به علت پایین بودن محتوی آنتی اکسیدانی یکی از مشکلات آن می باشد که در مورد کاملینا صدق نمیکند. محصول اصلی کاملینا روغن تولید شده آن است ، که توسط خردکردن و فشار دادن دانه بدست می آید و شامل حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد روغن بر اساس ماده خشک است. این ترکیبات دارای تاثیر مطلوب تغذیه ای و همچنین اثرات فیزیولوژیکی مطلوبی می باشند ، بطوری که میتوانند تری گلیسرید و کلسترول خون را بطور قابل توجهی کاهش دهند. به نظر میرسد که روغن کاملینا میتواند با داشتن سطوح بالایی از اسیدهای چرب امگا ۳ و امگا ۶ (۳۵ تا ۴۰ درصد) ، پروتئین (۳۵ تا ۴۰ درصد) و گاما توکوفرول ، به عنوان یک منبع جایگزین بالقوه برای کتان در نظر گرفته شود. بیش از ۸۷ درصد اسیدهای چرب در روغن کاملینا را اسیدهای چرب غیراشباع تشکیل میدهند که دارای چند باند مضاعف هستند. کاملینا دارای کیفیت روغن منحصر به فردی است که در صنایع غذایی مختلف (نان و کره) ، دارویی ، آرایشی و بهداشتی و سوخت زیستی استفاده می گردد. بدیهی است این مشخصات روغن کاملینا را به عنوان یکی از غنی ترین منابع امگا ۳ مطرح نموده است. گزارشهای متعدد نشان می دهد که کاملینا یکی از مقرون به صرفه ترین دانه های روغنی برای تولید ، با توجه به جستجو برای منابع جدید از اسیدهای چرب ضروری به ویژه امگا ۳ می باشد. روغن کاملینا با ترکیب اسیدهای چرب منحصر به فردی که دارد ، می تواند به عنوان روغن مناسب برای مصرف مستقیم ، به عنوان مثال در سالاد در نظر گرفته شود و یا برای پخت و پز و همچنین غنی سازی با امگا ۳ برای محصولاتی از قبیل مارگارین ، سس سالاد ، سس مایونز و بستنی استفاده گردد. روغن کاملینا به رنگ زرد طلایی با عطر خفیف خردل بوده که برخی از خواص فیزیکی آن شامل ضریب شکست ۱.۴۷۵۶ (در ۲۵ درجه سانتیگراد) ، چگالی ۰.۹۲ سی سی/گرم (در ۲۵ درجه سانتیگراد) ، عدد یدی ۱۰۵ (گرم ید در ۱۰۰ گرم روغن) ، عدد صابونی ۱۸۷.۸ (میلی گرم (KOH) در گرم روغن) می باشد. همچنین با استفاده از طیف سنجی اشعه ماورا بنفش (UV) ، کاروتنوئیدها و کلروفیل در روغن کاملینا گزارش شده است. یکی از اسیدهای چرب موجود در بعضی از دانه های روغنی که به میزان قابل ملاحظه ای کیفیت و ارزش غذایی آنها را کاهش می دهد ، اسید چرب غیر اشباع اروسیک است که وجود آن در روغن مانع از مصرف آن بصورت خالص می شود. میزان اروسیک اسید روغن کاملینا از دو تا چهار درصد است . اسید اروسیک باعث صدمه زدن به عضلات قلب ، غده فوق کلیه و کبد می شود. امروزه کارهای اصلاحی به منظور تولید ارقام بدون اسید اروسیک آغاز شده است. برخی مطالعات ، ژرم پلاسمهایی با میزان اسید اروسیک صفر را شناسایی نموده اند که این نشان میدهد اصلاح صفت موردنظر ، میتواند همانطور که در کلزا صورت گرفته است در کاملینا نیز انجام شود. در رقم اصلاح شده کاملینا در ایران (رقم سهیل) میزان اسید اروسیک به کمتر از ۲ درصد رسیده و در حد مجاز می باشد.

روغن کاملینا پایدار ، تمیز ، شفاف و مایع می باشد. اگر چه حضور اسیدهای چرب غیر اشباع ، روغن کاملینا را مستعد اکسیداسیون می کند ؛ اما به دلیل وجود آنتی اکسیدان طبیعی موجود در آن مانند توکوفرول (ویتامین E) سبب میشود روغن کاملینا ماندگاری مناسبی داشته باشد. توکوفرولها گروهی از آنتی اکسیدانهای بیولوژیکی می باشند که با فرمول C29H50O2 شناخته می شوند و فرم فعال ویتامین E را آلفاتوکوفرول میگویند. وجود آلفاتوکوفرول و ویتامین E در صنعت روغن کشی و عدم نیاز به افزودن آنتی اکسیدانهای صنعتی در روغن کاملینا از مهمترین ویژگیهای آن به شمار می آید. آنتی اکسیدانهای صنعتی که بیشترین استفاده را در صنعت غذا دارند، شامل تی بی اچ کیو (TBHQ) ، بی اچ تی (BHT) و پروپیل گالات ، بی اچ آ (BHA) بوده که سرطان زایی و اثرات منفی این ترکیبات بر سلامت انسان مشخص گردیده است. اثرات سمی این آنتی اکسیدانهای مصنوعی از یک طرف و استفاده مصرفکنندگان از مواد افزودنی طبیعی از جانب دیگر تمایل به استفاده از آنتی اکسیدانهای طبیعی را بیشتر کرده است. طول عمر روغن تصفیه شده کاملینا ۶ تا ۹ ماه است. استفاده این روغن در صنایع بهداشتی به دلیل خاصیت ارتجاعی (الاستیک) در پوست استفاده زیادی در تولید لوازم آرایشی دارد. دلایل ذکرشده فوق باعث شده روغن به دست آمده از این گیاه و همچنین کشت و کار آن پر اهمیت شود.

کنجاله دانه کاملینا

حدود ۲۰۰۰ سال است که کاملینا در اروپا کشت شده و از آن برای مصارف روغنی و خوراک دام استفاده می شود . کنجاله این گیاه (باقیمانده بذر پس از روغن کشی) به عنوان یک منبع ارزشمند برای تغذیه دام به شمار می رود. جهت استفاده از کنجاله کاملینا به عنوان منبع بالقوه ای برای تغذیه دام بایستی از ترکیبات ، ارزش تغذیه ای و قابلیت هضم آن اطلاعات کافی را در اختیار داشت. در این خصوص اطلاعات زیادی روی دام های مختلف ازجمله گوسفند ، گاوهای شیری ، خوک و انواع مختلف طیور وجود دارد. این ماده غذایی حاوی ۵ تا ۱۰ درصد روغن باقیمانده ، ۴۵ درصد پروتئین خام ، ۱۳ درصد فیبر و ۵ درصد مواد معدنی و برخی از ویتامینها است. کنجاله کاملینا به طور معمول شامل۱۰ تا ۱۲ درصد روغن (در حدود ۵ درصد امگا ۳) ، ۴۰ درصد پروتئین ، ۱۰ تا ۱۲ درصد فیبر خام و بیشتر از ۱۶۰۰ کالری در هر پوند انرژی قابل سوخت و ساز است. همچنین بررسی میزان گولیکوزینولات ژنوتیپهای کشت شده در کشور آلمان با مقدار میانگین بین ۱۸ تا ۳۱.۴ میکرومول گزارش شده است.

از آنجا که کنجاله کاملینا دارای میزان بالایی پروتئین خام میباشد از نظر اقتصادی بسیار با ارزش است و می تواند به عنوان مکمل غذایی در غذای حیوانات استفاده شود. کنجاله کاملینا به عنوان یک افزودنی خوراک دام محتوی اسید چرب امگا ۳ در مرغ های گوشتی و تخمگذار ، مورد مطالعه قرار گرفته است.

کنجاله کاملینا همچنین میتواند یک منبع اسید چرب امگا ۳ در ماهی پرورشی با شد. بررسی فرمولاسیون دانه و گل گیاه کاملینا نشان داده است که ۱۸ اسید آمینه در آن وجود دارد که از این تعداد ۹ عدد شامل آرژنین ، گلیسین ، ایزولوسین ، لوسین ، لیزین ، فنیل آلانین ، پرولین ، ترئونین ، والین ، متیونین و سیستئین جزء اسیدهای آمینه ضروری میباشند. آمینواسیدهای موجود در کاملینا در قیاس با دانه های روغنی دیگر مانند کلزا ، سویا و کتان قابل ملاحظه می باشند.

بخش ۲ : زراعت کاملینا

شرایط مورد نیاز و دوره رشدی گیاه کاملینا

کاملینا به خوبی در آب و هوای معتدل و خاک سبک و متوسط رشد میکند. این گیاه در خاکهای لومی و شنی با کمترین حاصلخیزی و بدون استفاده از حشره کشها رشد میکند. این گیاه تحمل بالایی به گرما و خشکی و مقاومت بالایی به ریزش دانه دارد. همچنین این گیاه محصولی با دوره رشد کوتاه و دوره بلوغ ۸۵ تا ۱۰۰ روز است. بذر کاملینا میتواند در دمای یک درجه سانتیگراد جوانه بزند و گیاهان جوان به دمای زیر صفر و یخبندان مقاومت نشان می دهند. بنابراین تحمل به سرما ، کشت این محصول را در پاییز و زمستان تسهیل میکند. pH مناسب خاک برای کشت ۵.۸ تا ۸ میباشد.

تناوب زراعی کاملینا

کاملینا میتواند به عنوان گزینه مناسبی در تناوب با غلات باشد. تناوب این گیاه با گندم و دیگر غلات جهت افزایش کیفیت خاک مفید است.

آماده سازی زمین کاملینا

با توجه به این که بذر کاملینا ریز می باشد، تهیه بستر بذر مناسب جهت سبز یکنواخت و ایجاد تراکم بوته کافی از اقدامات اولیه برای رسیدن به عملکرد بالا می باشد که این کار با ایجاد پوشش گیاهی کافی در مزرعه برای استفاده بهینه از شرایط محیطی فراهم میشود. به منظور کشت گیاه کاملینا بعد از برداشت محصول قبلی ، در صورت نیاز و امکان ، زمین مورد نظر آبیاری گردیده و پس از رویش علفهای هرز و رسیدن به رطوبت مناسب ، شخم زده شود. قبل ازکشت جهت خرد شدن کلوخ ها و بقایای محصول قبلی و همچنین یکنواختی خاک مزرعه ، توصیه میگردد زمین مورد نظر دیسک و ماله زده شود.

تاریخ کاشت کاملینا

کشت کاملینا باید در تاریخ کاشت توصیه شده منطقه انجام شود. کاشت در تاریخ مناسب باعث می شود بوته کاملینا قبل از شروع سرما به مرحله ۸-۶ برگی رسیده و وارد مرحله روزت شده و مقاومت خوبی به سرما پیدا نماید. در غیر اینصورت ، بوته کاملینا با شروع سرمای زمستان ، فرصت کافی برای رشد نخواهد داشت و احتمال خسارت سرما افزایش می یابد. عدم رعایت تاریخ کاشت مناسب در مناطق گرم به دلیل کوتاه شدن دوره رشد و مواجه شدن با گرمای اواخر فصل ، باعث افت شدید عملکرد دانه میشود. تأخیرکشت در مناطق گرم نیز اگر چه از نظر سرمازدگی مشکل چندانی ایجاد نمیکند ولی به علت برخورد مرحله دانه بندی گیاه با گرمای شدید موجب کاهش شدید عملکرد میشود. به طور کلی بر اساس تحقیقات انجام شده و تجربیات حاصل شده ، تاریخ کاشت مناسب کاملینا در مناطق گرم و خشک حداقل ۲-۳ هفته قبل از تاریخ کاشت توصیه شده گندم می باشد . به طوری که کشت در دهه اول آبان ماه تاریخ کشت به موقع و مناسبی است که برای کاملینا در مناطق گرم و خشک توصیه میشود.

تراکم بوته و میزان بذر مورد نیاز کاملینا

بذر کاملینا نسبتاً ریز است و عموماً وزن هزار دانه آن بین ۰.۸ تا ۲ گرم می باشد. در کاملینا میزان بذر مصرفی را طوری تنظیم میکنند که تراکم مناسب و یکسانی در سطح مزرعه ایجاد گردد. این تراکم بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ بذر در متر مربع است. از نظر وزنی میزان بذر مصرفی در مناطق گرم و خشک بین ۴ تا ۶ کیلوگرم در هکتار در نظر میگیرند اما در صورت غیریکنواختی زمین در کشت آبی تا ۱۰ کیلوگرم در هکتار قابل افزایش است.

روش کاشت گیاه کاملینا

با توجه به دانه ریز بودن کاملینا به طور کلی کشت با استفاده ریزدانه کارها ، بخصوص یونجه کارها انجام می گیرد. کاشت دستی نیز در صورت به کارگیری دقت بالا در تقسیم بذور در مساحتهای بالا امکان پذیر است. جهت افزایش یکنواختی سبز مزرعه و افزایش سرعت رشد بوته ، بایستی بـذر در عمق ۰.۸ تا ۱ سانتی متری خاک کشت شود. البته بر اساس گزارشات برتی و همکاران کاشت تا عمق ۲ سانتی متر ممکن است برای برخی از خاکها با شرایط تغییرات دمایی و رطوبتی بالا سودمند باشد. فاصله خطوط مناسب بین ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر است. در صورتی که فاصله خطوط حدود ۱۵ سانتیمتر باشد، هجوم علف هرز کمتری مشاهده میگردد.

نیاز کودی کاملینا

به طورکلی نیازهای کودی کاملینا پایین است. این گیاه برای رشد به نهاده هایی از جمله کودهای شیمیایی و سموم آفتکش کمتری نیاز دارد و بسته به حاصلخیزی زمین ممکن است هیچگونه کودی نیاز نداشته باشد و اساساً گیاه کم توقعی است. با این حال قبل از کاشت ، آزمایش خاک ، برای تعیین نیازهای کود ، توصیه می شود. این گیاه برای دستیابی به عملکرد مناسب به کود نیتروژن ، پتاس و فسفر نیاز دارد. در کاملینای بهاره تعداد ساقه ها ی بارور و درصد خورجینها با کاربرد کود نیتروژن افزایش می یابد. کاملینا فصل زراعی کوتاهی دارد و نیاز به مقدار متوسطی از نیتروژن دارد. با این وجود فرمول کودی ازت (حدود ۷۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار )، فسفات (حدود ۳۰ کیلو گرم در هکتار) و پتاس (حدود ۵۰ کیلوگرم در هکتار) را میتوان توصیه کرد.

آبیاری گیاه روغنی کاملینا

همانطور که اشاره شد نیاز آبی کاملینا نسبتا پایین بوده و بصورت دیم قابل کشت است. رشد سریع بهاره این گیاه و استفاده بهینه از بارندگیهای آخر فصل نیز مزید بر علت است که بتوان به صورت دیم این گیاه را کشت کرد. کشت این گیاه در مناطق گرم و خشک از جمله سیستان در آبانماه به صورت هیرم کاری توصیه می شود . در صورت کشت دیم در مناطق گرم و خشک از جمله سیستان نیاز به یک تا دو مرحله آبیاری تکمیلی از مراحل ساقه دهی تا پر شدن دانه می باشد. با کشت این گیاه با دو مرحله آبیاری در ایستگاه تحقیقات کشاورزی زهک عملکرد حدود ۱ تن در هکتار به دست آمده است. کشت آبی این گیاه نیاز به حداقل سه مرحله آبیاری دارد. به طوری که آبیاری اول در مرحله روزت ، آبیاری دوم در مرحله ساقه دهی و آبیاری سوم در مرحله خورجین دهی انجام خواهد شد. حساسترین مرحله رشد کاملینا به تنش خشکی برای تولید دانه ، مرحله خورجین دهی و پر شدن دانه می باشد. بنابراین در صورت دسترسی به منابع آب آبیاری انجام آبیاری تکمیلی در این مراحل می توان افزایش عملکرد تا ۲.۵ تن در هکتار را انتظار داشت. عملکرد بذر کاملینا در شرایط دیم در شرایط اقلیمی کرمانشاه از ۱ تا ۱.۵ تن در هکتار گزارش شده است.

علفهای هرز مزرعه کاملینا

کنترل علفهای هرز کاملینا به ویژه علفهای هرز هم خانواده در زراعت کاملینا با توجه به خسارت مستقیم روی عملکرد دانه و تأثیر نامطلوب بر دانه آنها باعث کاهش کیفیت روغن تولیدی میشود و به همین دلیل از اهمیت ویژه ای برخوردار است. البته مطالعات نشان داده اند که کاملینا دارای خاصیت آللوپاتی بوده و در صورت وجود تراکم مناسب تا حد بسیار زیادی علفهای هرز کنترل می شوند. از نظر آللوپاتی ، کاملینا ممکن است اثر سرکوب کننده آللوپاتی بر روی کتان داشته باشد. برای کنترل علفهای هرز نازکبرگ مزارع کاملینا استفاده از علفکشهای گالانت (۲ لیتر در هکتار) ، سوپرگالانت (۷۵۰ میلی لیتر در هکتار) ، نابو-اس (۳ لیتر در هکتار) و فوکوس (۲ لیتر در هکتار) از مرحله سه برگی تا روزت کامل کاملینا توصیه میشود. در دماهای روزانه پایینتر از ۱۰ درجه سانتیگراد و دماهای شبانه پایینتر از ۲ درجه سانتیگراد تأثیر کاربرد علفکش نابو-اس و سوپرگالانت کاهش می یابد است. برای کنترل علفهای هرز پهن برگ زراعت کاملینا میتوان از علفکش کلوپیرالید یا لونترل(که علفکش اختصاصی مزارع کلزا است ) به میزان ۰.۸ لیتر در هکتار استفاده نمود.

بیماریها و آفات کاملینا

با توجه به جدید بودن کشت و کار این گیاه تاکنون بیماری یا آفتی در ایران مشاهده نشده است. سفیدک داخلی بر روی گیاه کاملینا در شمال غربی اقیانوس آرام و مونتانا مشاهده شده است. سفیدک داخلی یک بیماری قارچی بذرزاد است. دانه های دارای این بیماری جدا و برای سالهای بعدی انبار نمی شود. کاملینا مستعد ابتلا به پوسیدگی ساقه قارچ اسکلروتنیا است اما گزارش شیوع آن نادر است. این آلودگی ساقه گیاه را تضعیف می کند. این بیماری ، بسیاری از محصولات دیگر از جمله آفتابگردان ، سیب زمینی ، گلرنگ ، لوبیا ، نخودفرنگی و یونجه را آلوده میکند و معمولا با تناوب زراعی اداره میشود. کاملینا احتمالا به قارچ ریزوکتونیا حساس می باشد. برای جلوگیری از مشکلات بیماری بالقوه ، کاملینا باید با غلات بصورت چرخشی کشت شود و نباید بعد از کلزا یا خردل کشت شود.

برداشت کاملینا

وقتی ۹۰-۸۵ درصد دانه های خورجین های ساقه اصلی و شاخه های اولیه به رنگ قهوه ای روشن یا تیره متمایل شدند (رطوبت دانه حداکثر ۱۴%است)، میتوان محصول را با کمباین برداشت نمود. کاملینا را میتوان با کمباین دارای هد برداشت غلات و کلزا برداشت کرد. اما به دلیل ریزی بذر لازم است تا تنظیمات لازم را جهت کاهش هدر رفت انجام داد. از جمله تنظیمات میتوان به کاهش فاصله کوبنده و ضدکوبنده و تنظیم باد خروجی اشاره کرد. برداشت کاملینا در ایالات متحده آمریکا ، زمانی که دانه ها ۱۰ %رطوبت و یا کمتر باشد انجام میگیرد.

ارقام کاملینا ی مناسب کشت در مناطق گرم و خشک

بر اساس آزمایشات سازگاری انجام شده در دو سال زراعی ۹۹-۱۳۹۷ در منطقه سیستان ، رقم سهیل که تیپ بینابین بهاره و پاییزه است برای کشت پاییزه در مناطق گرم و خشک توصیه میشود. این رقم از تلاقی بین دو Blaine Greek (به عنوان والد گرده دهنده) و Calena (والد گرده گیرنده) و در ادامه تولید گیاهان دابل هاپلوئید از بساکهای گیاهان نسل F1 حاصل از تلاقی به دست آمده است. مالکیت این رقم در اختیار شرکت کشت و توسعه گیاهان دارویی بیستون شفا با شماره ثبت (۱۷۹۹۵) می باشد.

مشخصات زراعی رقم سهیل گیاه کاملینا

تیپ رشد آن بهاره ، میانگین ارتفاع بوته ۸۸ سانتی متر ، رنگ دانه نارنجی ، میانگین وزن هزار دانه حدود ۱ گرم ، واکنش به ریزش متحمل ، میانگین تعداد روز تا رسیدگی فیزیولوژیک ۱۷۰ روز ، متوسط عملکرد در هکتار (کیلوگرم) ۱۲۰۰ کیلوگرم در هکتار ، متوسط میزان روغن ۳۰درصد و متوسط میزان امگا سه آن ۳۶ درصد می باشد.

عملکرد گیاه کاملینا

میزان عملکرد بذر کاملینا را ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ کیلوگرم در هکتار در شرایط نیازهای زراعی پایین گزارش کرده اند ، از این رو برای شرایط آب و هوایی معتدل و خاکهای فقیر و تولید عملکردی که از نظر اقتصادی مفید باشد مناسب است. با استفاده از ارقام بهاره و مدیریت زراعی مناسب ، متوسط عملکرد دانه قابل اعتماد تا ۳۰۰۰ کیلوگرم در هکتار با میانگین درصد روغن دانه ۴۵ درصد را میتوان انتظار داشت.

با توجه به مطالب ارائه شده در مورد خصوصیات گیاه کاملینا و فواید ارزشمند آن و نیز با نظر به اینکه کشور ما از یک سو نیازمند محصولات روغنی بیشتر و با کیفیت تر بوده و از سوی دیگر درگیر مسائل و مشکلات اقلیمی از جمله خشکسالی های متوالی است ، به نظر میرسد کشت و توسعه گیاه کاملینا گامی بلند در راستای نیل به اهداف توسعه پایدار در کشور دارد و این امر بدون شک مستلزم انجام تحقیقات گسترده ای جهت مطالعه پایداری و سازگاری این گیاه و خصوصیات زراعی-اکولوژیکی ، گیاهپزشکی ، خاکشناسی ، تغذیه دام و طیور ، تغذیه انسانی ، اثرات بیولوژیکی و ماشین الات این گیاه است.