پاخوره گندم ( TAKE-ALL )
پاخوره گندم ( TAKE-ALL )
بیماری پاخوره گندم ، جزو بیماریهای ریشه، طوقه و قاعده ساقه بـوده و نخـستین بـار درکشور توسط فروتن و همکاران در سال 1368 از استان مازندران گزارش شده است. عامل بیماری نیز قارچ Gaeumannomyces graminis بوده که قارچی خاکز ی اسـت. هیفهای قارچ اغلب کلفت و به صورت دسـتهای و بـه طـول چنـد میلـیمتـر هـستند. قطـر پریتسیومها 400ـ200 میکرومتر و دارای گردنی بلند به طـول 300ـ150 میکرومترهـستندد. آسکوسپورها نیز بلند و اندازه آنها 4ـ100× 3ـ700 میکرومتـر اسـت و 7ـ3 حجـره دارنـد. سه رقم برای این گونه شناخته شـده اسـت G.graminis var.tritici (Ggt) روی گنـدم و جو، G.graminis var.avenae روی یولاف وG.graminis var.graminis روی برخـی علف های گندمیان بیماریزا است. در این اواخر رقم چهارمی نیـز در کـشور چـین گـزارش شـــده کـــه روی ذرت بیمـــاریزا اســـت. شـــکل غیرجنـــسی آن، قـــارچ Phialophora graminicola است .
نشانه های بیماری پاخوره گندم ( TAKE-ALL )
در نتیجه آلودگی شدید، بوته ها کوتاه ، زودرس و خوشه هـا سـفید و نابـارور مـیشـوند. علامت بیماری در مرحله شیری شدن دانه ها مشهودتر است. در آلودگی زود هنگام، بوته ها کوتاه، کمی زرد رنگ بوده و شمارکمی پنجه تولید میکننـد. زودرسـی سـبب مـیشـود، سنبله ها دارای دانه هـای چروکیـده شـده و در اثـر رشـد کپـک دوده ای، تیـره رنـگ شـوند. بوته های آلوده به آسانی از خاک بیرون آمده یـا از محـل طوقـه مـیشـکنند و ریـشه چنـین بوته هایی تنک، سیاه، کوتاه و ضخیم و ریشه ها محدود میشـود، ولـی در صـورت رطوبـت زیاد درفصل رشد، سیاه شدگی ریشه ها به سمت طوقه و قاعده ساقه ادامه مـی یابـد و در ایـن بخشها پوشش میسلیومی سطحی تیره و درخشنده ای، ساقه تـا سـطح زیـر غـلاف بـرگ را میپوشاند. چنانچه رطوبت ادامه داشته باشد، پریتسیومهای تیره رنگ روزنه دار روی غـلاف های برگ که از میسلیوم پوشیده شده، به وجود می آید. ساقه های بیمار در قاعـده ضـعیف و گاهی ممکن است کج شده و روی زمین بیفتند.
چرخه بیماری پاخوره گندم ( TAKE-ALL )
قارچ عامل بیماری در بوته های بیمار میزبان و در بقایای آنها دوام می آورد و هیفهـا و آسکوسپورهای آن نقش اینوکلوم اولیه را ایفا میکنند، هـر چنـد آسکوسـپورها از لحـاظ همه گیری شناسی (اپیدمیولوژی) دارای اهمیت کمتری هستند. ریشه های گندم هنگام رشـد در خاک، در نتیجه تماس با بقایای آلوده بیمار میشوند. پس از آنکه ریشه های گیاه به طور سطحی بوسیله هیفهای قارچ مورد حمله قرار گرفت، هیف شفافی از زیـر هیفوپودیـوم در آن نفوذ میکند . هيف هاي رونده سياه قارچ در طول ريشه غلات گسترش مي يابند. رشته هاي شفاف حاصل از آنها به سلول هاي اپيدمي و پوست ريشه حمله کرده و در نهايت وارد مغز ريشه مي شوندو پس از استقرار سريع در مغز ريشه ها ، در آوندهاي آبکشي ، انتقال مواد فتوسنتزي را به ريشه هاي تحتاني قطع مي کنند. استقرار بعدي آن در آوندهاي چوبي ، جذب آب و کلسيم را کاهش داده و بر روي ريشه لکه اي تيره ظاهر مي شود. معمولا از اين علائم براي تشخيص بوته هاي آلوده استفاده مي کنند . آلودگی در فصل رویش رخ مـیدهـد و دمـای مناسـب بـرای آن 20ـ10 درجه سلسیوس است و بنابراین در پاییز و اوایل بهار در طوقه و قاعده سـاقه بیـشتر پیـشروی میکند. این بیماری در خاک های قلیایی و تا حدی خنثی، غیر حاصلخیز و بـدون زهکـشی مناسب شدت دارد و درخاک های مرطوب و جاهایی کـه زراعـت گنـدم سـه چهـار سـال به طور پیدرپی انجام می شود، شدیدتراست.
مقاومت و به نژادی ارقام
محدوديت هاي کاشت از نظر انعطاف پذيري، تا حدي به وسيله حساسيت غلات به پاخوره تعيين مي شود. روش معمول براي اجتناب از پاخوره يا جلوگيري از افزايش بيماري، عدم کشت گياهان ميزبان غلات است. در ايالات متحده آمريکا محرز گرديد که در شرايط لکه هاي نکروز يکسان روي ريشه ها ، ارقام قديمي گندم پاييزه سخت قرمز، کاهش عملکرد کمتري نسبت به ارقام پر محصول گندم پاييزه نرم سفيد دارند .
لازمه بهره برداري از مقاومت شناخته شده در ساير گونه ها همکاري ميان به نژاد گران و زيست شناسان مولکولي مي باشد. يک مورد از اين توع تحقيق ، انتقال صفت توليد آوناسين ۱۴ از يولاف به گندم يا به ساير ميکروارگانيزم ريشه مي باشد و تصور مي شود که آوناسين، عامل مقاومت يولاف در برابر بیماری پاخوره گندم باشد. بر طبق يافته هاي اين تحقيق، حساسيت گونه هاي Hordeum bulbosum و H.brevisubutatum و H.bogani و جو به بیماری پاخوره گندم خيلي کم بوده ، طوري که ميلکه اين گونه ها را به عنوان منابع مقاومت در برابر بیماری پاخوره گندم پيشنهاد کرد .
طبق تحقيقات به عمل آمده فرنج، ميان ارقام از نظر ايجاد مصونيت يا مقاومت القايي به وسيله انگل هاي غير بيماريزايي ريشه ، اختلاف آشکاري وجود دارد . نژادي از Fluorescens Pseudomonas که بیماری پاخوره گندم را کنترل مي کند در ميان ارقام ، روي ريشه ها ، استقرار متفاوتي دارد. ايجاد مصونيت به وسيله قارچ هاي غير بيماريزا ،اساسا”يک پديده مبارزه بيولوژيکي است و در انگلستان و فرانسه مورد تحقيق قرار گرفت.
اثر تغذیه گیاهی بر بیماری پاخوره گندم ( TAKE-ALL )
هابر و هورن باي تاثير تغذيه گياهي روي بیماری پاخوره گندم را مورد بررسي قرار داده اند. آنان بر اين باورند که عناصر مشخص و اساسي براي رشد تمام گياهان عالي ممکن است بر اساس مقدار نسبي مورد نياز به عنوان عناصر پر مصرف مثل کربن ، هيدروژن ، اکسيژن، ازت ، فسفر ، گوگرد، پتاسيم ، کلسيم ، و منيزيم و يا به صورت عناصر کم مصرفي همچون آهن منگنز ، مس ، روي ، موليبدون ، بر و کلر طبقه بندي شوند. در حقيقت کمبود عناصر اصلي و فرعي ، ضمن افزايش عفونت بيماري ها مي توانند موجب کاهش عملکرد گياه نيز شوند. همچنين مطالعات به عمل آمده نشان داد که کمبود سه عنصر اصلي ازت ، فسفر و پتاسيم ، عملکرد بوته هاي آلوده به بيماري را در مقايسه با بوته هاي سالم کاهش مي دهد. يون ازت آمونيوم نيز بر خلاف يون ازت نيترات ، اثر مساعد خود را از طريق کاهش PH خاک اطراف ريشه، افزايش تعداد موجودات محيط ريشه و تنفس ريشه نشان مي دهد. اثر دو گانه مقادير زياد يون ازت نيترات هم باعث افزايش شدت بيماري و همچنين از طريق توليد ريشه هاي بيشتر در گياه موجب فاصله گرفتن از بيماري مي شود. در اين تحقيق علل اثرات مساعد فسفر و پتاسيم کاملا درک نشده است، اما اثرات مساعد پتاسيم در سطوح متوسط بيماري بسيار بديهي و واضح است. اثر مساعد پتاسيم به شکل کلرورپتاسيم نيز شايد از طريق قدرت هر دو يون در کاهش پتانسيل آب گياه باشد.
هابر و مک کاي بويس معتقدند که عنصر منگنز در گسترش و شدت بیماری پاخوره گندم نقش اساسي دارد. به عبارتي اين عنصر گسترش بيماري را به تاخير مي اندازد و از بزرگ شدن اندازه زخم ولکه جلوگيري مي کند و همچنين موجب افزايش رشد ريشه گياه ميزبان شده و متابوليسم آمونيوم را تحت تاثير قرار مي دهد. کنش متقابل عامل بيماريزا، محيط و ميکروب ها نيز موجب کمبود منگنز در گياه مي شود. درواقع همين کمبود براي کاهش مقاومت گياه در برابر بیماری پاخوره گندم کافي است. شدت بيماري نيز بازتابي از دامنه تاثير عوامل مختلف روي فراهمي منگنز و اثر متقابل آن با فيزيولوژي و مقاومت گياه ميزبان است. بیماری پاخوره گندم همواره در خاک هاي قليايي با حاصلخيزي کم مشاهده مي شود و اين امر حاکي از تثبيت منگنز و کمبود آن در اين نوع خاک ها است. افزايش نيترات زدايي نيز موجب کاهش فراهمي منگنز مي شود. منگنز نه تنها جزيي از ترکيب آنزيم ها مي باشد، بلکه بسياري از واکنش هاي کاتاليزوري آنزيم ها را هم فعال مي سازد. در اين نقش منگنز با متابوليسم ، کنش متقابل دارد و در فرآيندهاي تنفس،فتوسنتز ، متابوليسم ، هورمون و سنتز متالوليت هاي ثانويه مربوط به سيستم دفاعي گياه در برابر عوامل بيماري نيز دخالت مي کند.
روشهای کنترل بیماری پاخوره گندم ( TAKE-ALL )
- مدیریت بقایای گیاهی و گندم های خودرو پس از برداشـت گنـدم در کـانون هـای آلوده به بیماری
- رعایت تناوب زراعی 3 تا 4 ساله با استفاده از گیاهان زراعـی غیـر میزبـان و مناسـب هر منطقه : در انگلستان ، بیماری پاخوره گندم بيشتر در مزارعي که غلات به صورت مکرر کشت مي گردد، ديده مي شود. با تغيير روش کشت مي توان کاملا” از اين بيماري اجتناب کرد. يک ديدگاه براي مقابله با اين بيماري آن است که اگر سطح زير کشت غلات از ۴۰ درصد سطح کل تناوب کمتر باشد مي توان از خسارت پاخوره، لکه چشمي و نماتد کيست غلات جلوگيري کرد ..در آلمان،ميلکه توصيه کرد که اگر قرار است با تناوب بیماری پاخوره گندم کنترل شود سطح کشت غلات حساس نبايد از ۶۰ درصد سطح کل تناوب تجاوز کند. بررسي هاي به عمل آمده در آلمان شرقي نيز نشان مي دهد، به طور کلي ۱۰۰ تا ۸۰ درصد سطح کل تناوب را سطح زير کشت غلات تشکيل مي دهند و در واقع اين امر موجب افزايش شيوع بيماري هاي پاخوره، لکه چشمي و نماتد کيست غلات و کاهش عملکرد مي شود.
- رعایت تراکم مناسب کاشت و خودداری از کشت متراکم
- استفاده مناسب و متعادل از کودهای اصلی یا ماکرو ( N.P.K ) و مصرف کودهـای ریز مغذی (میکرو) بنابر توصیه متخصص تغذیه گیاهی
- مديريت خاک: مشکلات زهکشي يا ساختماني خاک که ممکن است ريشه دهي را محدود کند، بايد بر طرف شود.
- کنترل علف هاي هرز : علف هاي هرز باريک برگ چند ساله را بايد قبل از کشت محصول بينابين کنترل کرد، زيرا کنترل آنها قبل از کشت غلات در واقع ممکن است خطر عفونت را افزايش دهد.
- تاريخ کشت: تاريخ زود کاشت براي گندم کشت سال اول و تاريخ دير کاشت براي گندم هاي در معرض خطر زياد بيماري و کشت هاي بعدي توصيه مي شود.
- کنترل PH : براي جلوگيري از گسترش لکه هاي اسيدي ، آهک دهي عمل مهمي است، اما از آهک دهي بيش از حد بايد اجتناب کرد.
کنترل شیمیایی
براي کنترل شيميايي بیماری پاخوره گندم ، آزمايش هايي با روش هاي ضد عفوني خاک از جمله مواد دود زا ، سمپاشي و ضد عفوني بذر صورت گرفته است.
مواد دود زا : مواد تدخيني سطح جمعيت بیماری پاخوره گندم را تا حد بسيار کمي پايين مي آورند. اما در ميان ساير معايب ، مانع عمده در کاربرد تجارتي آنها ، هزينه زياد است. اين مواد عمده به صورت غير انتخابي عمل مي کنند و سال بعد از تيمار احتمالا به دليل کاهش ريز گياهان دشمن بيماري در خاک، جمعيت عامل بيماري به طور سريع افزايش مي يابد و در صورت کشت غلات ديگر ، بدون استفاده مجدد از اين سموم ، متعاقبا شدت آلودگي افزايش مي يابد . ضد عفوني خاک با حجم و غلظت زياد و خطر آلودگي آب هاي زير زميني به اين سموم نيز استفاده عملي از اين مواد را منع مي کند.
قارچکش ها : بیماری پاخوره گندم قارچ خاکزي و عامل بيماري ريشه ، به سختي قابل کنترل با قارچ کش ها است، زيرا با روش هاي متداوال ، بسياري از قارچ کش ها به هدف خود ، يعني عامل بیماری پاخوره گندم نمي رسند.
ضد عفوني خاک با قارچ کش ها : تحقيقات به عمل آمده نشان مي دهد که قارچ کش هاي متعارف نسبت به مواد تدخيني آزمايش شده انتخابي تر عمل مي کنند . هدف عمده در انتخاب قارچ کش ها آن است که چگونه مي توان قارچ کش از محل مصرف دوباره به محل مايه تلقيح يا منطقه آلودگي منتقل شود. اين امر نياز به سم را به حداقل مي رساند و موجب بيشترين تاثير سم مي شود. نياز يه قارچ کش ها با تحرک کم در خاک نيز توسط يکي از محققان با قرار گرفتن نزديک به محل بذر براي حفظ ريشه هاي بذري از آلودگي اوليه يا در منطقه طوقه براي حفظ ريشه هاي ثانوي در حال رشد، نشان داده شده است .
تيمار برگي : در صورت دسترسي به قارچ کش هاي قابل انتقال از طريق آوند آبکشي با کاربرد برگي ، نياز به پيش بيني اوليه کاهش مي يابد.و از ضايعات مربوط به کاربرد آفت کش ها در خاک اجتناب مي شود. قارچ کش هاي موجود قابل انتقال از طريق آوند آبکشي بر عليه عوامل بيماري قارچ هاي اوما سيت مؤثر بوده و هيچ يک از آنها در مبارزه با بیماری پاخوره گندم مؤثر نمي باشند. اما در مورد خواص فيزيکي و شيميايي اين نوع قارچ کش ها ، شناخت فزاينده اي وجود دارد و امکان اين که مي توان قارچ کش هايي با طيف فعاليت گسترده تري توليد کرد، در حال افزايش است.
ضد عفوني بذور : نخستين قارچ کشي که نشان داد با ضد عفوني بذر ، بیماری پاخوره گندم را به نحو مؤثري کنترل مي کنند ترکيب SBI تري دي منول است. آزمايش هاي به عمل آمده نشان مي دهد که اين قارچ کش در گندم پاييزه زود کاشت براي حفظ اوليه سيستم ريشه بذري ، سم مفيدي است؛ طوري که اين قارچ کش در مونتانا به طور موثري موجب تاخير در گسترش بیماری پاخوره گندم آبي شده است.
توجه: در زمینهایی که کشت متوالی گنـدم انجـام مـی گیـرد، جمعیـت عامـل بیماری پاخوره گندم و آسیب و زیان آن در سال های سوم و چهارم کشت بـه بـالاترین حـد رسـیده و از سال پنجم به بعد بیماری به شدت کاهش یافته و آسیب و زیان آن نیز بـه زیـر آسـتانه زیـان اقتصادی میرسد. این پدیده در اصطلاح، پدیده افول بیماری (Take-all decline) نامیـده شده و علت آن افزایش زیاد جمعیت آنتاگونیستها در خـاک اسـت و بـه همـین دلیـل بـه چنین خاکهایی، خاک های بازدارنده (Suppressive soil) گفته مـیشـود. ایـن پدیـده و وجود چنین خاکهایی در مناطقی از ایران که بیماری پاخوره گندم در آنها دارای اهمیـت است (استان های مازندران، گلستان، فارس و مرکزی ) نیاز بـه بررسـی همـه جانبـه بیـشتری دارد.
همچنین مطالعه پستهای زیر پیشنهاد میگردد
