ویروس موزاییک رگه ای گندم ( WSMV )
بیماری ویروسی موزائیک رگه ای گندم
Wheat streak mosaic virus (WSMV)
بیماری ویروسی موزائیک رگه ای گندم نخـستین بـار از ذرت شـیرین کارهـای آمریکـا گـزارش شـده اسـت. پـس از آن از کولتیوارهـای ذرت ردیـابی شـد. ایـن ویـروس ذرت، گنـدم و گرامینـه هـای دیگـر را در طبیعت آلوده میکند. بیماری مهم و گسترده در گندمهای پاییزه در جهان و ایران اسـت. از استانهای زنجان، کرمان، اصفهان، قزوین، مازندران،گلـستان و فـارس از گنـدم، ذرت، سورگوم و چند علف هرز گرامینه گزارش شده است. میزان کاهش محـصول 50 درصـد از کانزاسـدر سـال 1949 گـزارش شـده اسـت. در ایـران در سـال 1379 در برخـی از گندمزارهای استان فارس تا 100 درصد آسیب و زیان وارد کرده است. همچنـین در سـال 1380 در گندمزارهای شهرستان ارسنجان فـارس نیـز تـا 100 درصـد آسـیب و زیـان وارد کرده است. در یک بررسی که به منظور تعیین میزان خسارت ویـروس Wheat streak mosaic virus (WSMV) در اسـتان فارس انجام و مشخص شد در گندمزارهایی که 43 و 100 درصد بوتـه هـا بـه بیماری ویروسی موزائیک رگه ای گندم آلوده بوده اند، در مقایسه با گندمزارهای سالم به ترتیب منجر بـه کـاهش 19 و 41 درصـدی در وزن دانه ها شده و قدرت جوانه زنی بذرهای آلوده نیز 13 درصد تعیین شد (بذرهای بـه-دست آمده از بوته های سالم 98 درصد بود).
عامل بیماری ویروسی موزائیک رگه ای گندم
ویروس Wheat streak mosaic virus (WSMV) متعلـق بـه جـنس Tritimovirus از خـانواده Potyviridae اسـت. پیکره های ویروس موزاییک رگه ای گندم چـوب کبریتـی انعطـاف پـذیر بـه ابعـاد 15 در 700 نـانومتر اسـت (شــکل5ـ25) . ژنــوم آن آر. ان. ای تــک رشــته ای مثبــت اســت. انــدامک همــراه (اینکولیژن بادیها) فرفره ای غشایی و تجمع پارتیکل ویروس در یاختـه هـای آلـوده دیـده میشوند. ویروس موزاییک رگه ای گندم به مدت 10 دقیقه در دمای 54 درجـه سلـسیوس بـی اثـر شـده و بـه آسانی با شیره گیاهی منتقل می شود.
علائم بیماری ویروسی موزائیک رگه ای گندم
بسته به رقم گندم، نژاد ویروس، زمان آلودگی و شـرایط محـیط متفـاوت اسـت امـا مهمترین آنها شامل ایجاد حالت موزائیـک بـه همـراه بدشـکلی پهنـک بـرگ و لاغـری خوشه ها است. بوته های آلوده به طور معمول دارای توقف رشـد بـوده و بـرگ هـای آنهـا علائـم پیـسک و رگـه ای دارد. رگـه هـای بـرگ زرد مایـل بـه سـبز، مـوازی و ناپیوسـته هستند (شکلهای5ـ 26 و 5 ـ27 ) پنجه زنی کـاهش مـی بابـد. بـرگ هـای آلـوده بـه کنـه تمایل به راست ایستادن داشته و لبه های کناری آنها به سمت رگبرگ میـانی بـالایی پـیچ خورده است (شکل5ـ 28) . در گندم زمستانه آلودگی در پـاییز شـایع اسـت و علائـم آن به طور معمول در فصل بهار بعدی ظاهر می شود. با گرم شدن هوا، توقف رشـد و زردی بیشتر نمایان میشود. اگـر خوشـه ای تـشکیل شـود، کـل یـا قـسمتی از آن نابـارور اسـت. بسیاری از برگها یا کـل بوتـه زرد و بافـت مـرده مـیشـود. ناقـل بیمـاری ویروسی موزاییک رگه ای گندم (کنـه) از روی سطح بالائی ونزدیک لبه برگها بهتر تغذیه میکند و سبب پیچیـدن بـرگهـا بـه سـمت رگبرگ میانی میشود. کنه ها اغلب به طور حفاظت شـده در میـان برگهـای پـیچ خـورده قرار میگیرند.
بنابر تحقیقات انجام شده در استان فـارس، بـا مایـه زنـی مکـانیکی در شـرایط کنتـرل شده، رقم کراس عدل به عنوان مقاوم معرفـی شـده اسـت. مقاومـت در ایـن رقـم بـه دمـا حساس است و در دمای بالای 32 درجه سلسیوس شکسته میشود. اگر آغاز آلـودگی در اوایل فصل رخ دهد میزان کاهش محصول جدی خواهد بـود. ویـروس بـا شـیره گیاهـان آلوده منتقل میشود. کنه ای از اریوفید به نام Aceria tulipae ناقل طبیعی آن است (شکل 5ـ29) . پراکنش بیماری درگندمزار به چگونگی انتشار ناقل (کنه) بستگی دارد و بـه طـور معمول از حاشیه آغاز به انتشار میکند. طـول جـانور 8 روزه ناقـل کمتـر از 0.3 میلـیمتـر است. در شرایطی که دما و شکارچیها باز دارنده نباشند، از مرحلـه تخـم تـا جـانور بـالغ بین 10 روز طول میکشد. در شرایط مناسب جمعیت ناقـل افـزایش مـییابـد .انتـشار بـین بوته ها و در گندمزار توسط باد انجام میگیرد. این ویـروس در روده میـانی و پـشتی همـه مراحل لاروی و بالغ حمل می شود ولی از طریق تخم منتقل نمیشود.
ناقل بیماری ویروسی موزاییک رگه ای گندم علاقه به تغذیه از سطح رویین برگ و نزدبـک رگبـرگ میـانی غـلات دارد لـذا باعث پیچیدگی برگ به سمت رو میشود. ویروس موزاییک رگه ای گندم با شیره گیاهان آلـوده نیـز منتقـل میشود. ویروس موزائیک رگه ای گندم پس از تغذیه ناقل بـه مـدت 15 دقیقـه مـیتوانـد بوسیله ناقل گرفته شده و پس از تغذیه همین مدت به گیاه سالم منتقل شـود. ویـروس در بدن ناقل تا 9 روز میماند و از مراحل تغذیه ای عبور میکند. گـراسهـای یـک سـاله بـه عنوان میزبان ویروس موزاییک رگه ای گندم گزارش شده اند.
چرخه بیماری ویروسی موزاییک رگه ای گندم
دامنه میزبانی ویروس موزاییک رگه ای گندم و کنه یکسان نیـست ولـی بـرای بقـای همزمـان دو موجـود بـه میزبان مشترک نیاز دارند. طی بهار تا پاییز، باد کنه را روی میزبـان جدیـد غـلات منتقـل میکند. بیماری ویروسی موزائیک رگه ای گندم در منـاطقی کـه زنجیـره ای از گیاهـان میزبـان هـم برای ویروس و هم برای کنه ناقل در حدفاصل زمانی بین گندم بهاره و پاییزه وجـود دارد (مانند ذرت) دارای شدت بیشتری اسـت. اگرچـه ایـن بیمـاری و ناقـل کنـه آن در ایـران و منطقه خاورمیانه قدمت زیادی داشته ولی الگو و رژیم زراعی کـشت موجـود در کـشور تـا سالهای اخیر به گونه ای بوده که اجازه طغیان و شیوع گسترده برای این ویروس را نمـیداده است ولی در سالهای اخیر به دلیل تغییرات رژیم کشت گیاهان زراعـی در کـشور از جملـه توسعه زراعت ذرت به عنوان یک محصول تابستانه و حتی پاییزه در برخـی منـاطق، شـرایط برای شیوع و همه گیر شدن این بیماری و ناقل آن فراهم شـده اسـت. از ایـنرو متاسـفانه در گندمزارهای کشور بیش از گذشته شاهد افزایش شیوع و پراکنش این بیمـاری و در پـی آن افزایش میزان آسیب و زیان ناشی از آن میباشیم.
کنترل ویروس موزاییک رگه ای گندم ( WSMV )
مبارزه با کنه ناقل:
از طریق مبارزه با میزبانهای تابستان گذران کنـه کـه شـامل دیگـر گرامینه ها در سال آیش یا دیگر گیاهان در تنـاوب زراعـی اسـت مـیتـوان میـزان ظهـور بیماری را کاهش داد. بر این پایه حداقل 10 روز پیش از آغاز کشت پـاییزه گنـدم توصـیه میشود تا حد امکان علفهای هرز گرامینه و نیز غلات ناخواسـته ای کـه بـه طـور خـودرو در گندمزار رویش یافته اند حذف شوند تا جمعیت و بقا کنه هـای ناقـل بـه کمتـرین برسـد. در طــول فــصل زراعــی نیــز علفهــای هــرز گرامینــه در اطــراف گنــدمزارها و نیــز در داخــل زراعتهای همجوار با گندمزارهای مورد پایش و کنترل قرار گیرد. این علفهـا کـانونهـای مناسبی برای استقرار و انتشار کنه و ویروس به درون گندمزار هستند.
تنظـیم تـاریخ کاشـت:
تـاخیر در کاشـت غـلات زمـستانه و نیـز کاشـت زود هنگـام غلات بهاره، از نظر ایجاد اختلال در انتقال و استقرار ناقـل از محـصول تابـستانه بـه گنـدم زمستانه دارای اهمیت است. البته زمـانبنـدی هـای ویـژه در هـر ناحیـه بـستگی بـه شـرایط منطقـه و آب و هـوا دارد. بـه طـور کلـی آلـودگی زود هنگـام در پـاییز بـه آسـیب رسـانی زیادتری منجر خواهد شـد و تـاخیر در کـشت یکـی از روشهـای بـسیار مـوثر در کـاهش آسیب رسانی این بیماری است. در یک بررسی که در منطقه باجگاه در حومه شیراز (استان فارس) انجام شد، کشت رقم مرودشت گندم در تاریخهای 10 و 25 مهر مـاه در مقایـسه بـا تاریخ کشت 25 شهریور به ترتیب منجر به کاهش 27 و 35 درصدی آلـودگی چـشمی ایـن ویروس شده است.
کشت ارقام مقاوم:
استفاده از ارقام گندم مقاوم در برابر بیمـاری ویروسی موزاییک رگه ای گندم یکـی از مهـمتـرین روشها برای مدیریت آسیب رسانی بیماری ویروسی موزائیک رگه ای گندم است. این ارقام به ویروس اجازه تکثیـر در گیاه را نداده یا تکثیر آن را به کمترین کاهش داده و تهاجم ویروس در مراحـل اولیـه پـس از ورود به گیاه، محدود میشود. در یک بررسـی در ارزیـابی 270 لایـن بـومی گنـدم بـر پایه درجه علائم، 3 لاین با درجه صفر (بدون علائم بیمـاری) و 22 لایـن بـا درجـه یـک و 36 لاین با درجه دو انتخاب شدند. اگرچه در بیشتر این ارزیـابیهـا، عملکـرد لایـنهـای مورد بررسی، اندازه گیری نشده اند، ولی در هر حال نتایج این بررسیها نشان دهنده وجـود درجه های مختلف مقاومت در لاین های بومی ایران است. با کسب این نتایج امید کنتـرل بیماری در ایران بیش از پیش افزایش یافته است. در سال 1384 واکنش 11 ژنوتیـپ گنـدم در برابر یک جدایه WSMV مورد بررسی قرار گرفت که بنا بر نتایج به دست آمده ژنوتیپ کراس عدل از مقاومت کامـل و ارقـام نیـک نـژاد و چمـران دارای درجـه مقاومـت بـالایی نسبت به این جدایه بودند. هنوز واکنش این ارقام در برابر دیگر جدایه های ویروس موزاییک رگه ای گندم از دیگر مناطق کشور نیاز بـه بررسـی و ارزیـابی داشـته و نیـز واکـنش ارقـام گنـدم کـشور در شرایط ایجاد آلودگی طبیعی (توسط کنه) و تحت فشارهای مختلف هنـوز مـورد بررسـی و ارزیابی قرار نگرفته است . بطور کلی بررسیهای محدودی در زمینه ارزیابی و معرفی ارقـام گندم مقاوم یا متحمل در برابر ویروس WSMV در کشور اجرا شده اند.
تاکنون گزارشهایی مبنی بر استفاده از کنه کشها در کنترل موفقیت آمیـز و مـوثر بیماری ویروسی موزاییک رگه ای گندم ( WSMV ) ارائه نشده است. از این رو هماکنون استفاده از روشهای زراعی و نیـز ارقـام گنـدم مقاوم به ویروس موزاییک رگه ای گندم یکی از مهمترین روشهـا بـرای کـاهش آسـیب و زیـان ایـن بیمـاری به شمار میآیند.
همچنین مطالعه پستهای زیر پیشنهاد میگردد
