۶ سال پیش

ناهنجاری مرگ جوانه انگور در تاکستان

ناهنجاری مرگ جوانه انگور در تاکستان

مقدمه

انگور (.Vitis vinifera L) یکی از مهم ترین محصولات باغی در دنیا و ایران به شمار می رود که از زمانهای قدیم مورد استفاده بشر قرار گرفته است. انگور از گیاهانی است که دارای رشد رویشی بسیار زیادی می باشد و انتهای شاخه های حاوی خوشه در طول فصل رشد به طور مداوم به رشد خود ادامه می دهد (تفضلی و همکاران، ۱۳۷۵). جوانه مرکب انگور حاوی ۳ جوانه مجزا بوده که جوانه مرکزی را جوانه اولیه (Primary) و دو جوانه کناری آن را جوانه های ثانویه (Secondary) و ثالثيه (Tertiary) گویند.

افزایش تمایل به ارزیابی جوانه برای باروری در فصل پاییز موجب آگاهی از ناهنجاری مرگ جوانه اصلی (Primary bud necrosis) در تاکستانها شد. در بعضی از تاکستان ها شیوع این ناهنجاری بالا بوده و تا حدود ۷۰ درصد می باشد. با مرگ جوانه اولیه، جوانه های ثانویه رشد کرده که تولید شاخه هایی با باروری کمتر و خوشه های کوچک تر می کند که عملکرد تاکستان ها را کاهش میدهد. اگر جوانه اصلی در فصل بهار به شاخه جدید تبدیل شود، جوانه های ثانویه و ثالثیه به صورت کوچک باقی می مانند.

بنابراین، اگر به شاخه ناشی از جوانه اصلی آسیب وارد شود یا بمیرد، جوانه ثانویه ممکن است تولید یک شاخه برای جبران آن نماید. از نظر ظاهری یک جوانه با ناهنجاری مرگ جوانه اولیه مشابه با یک جوانه سالم است و بنابراین تشخیص تفاوت آنها با چشم، مشکل است. گرچه مشاهده ناهنجاری مرگ جوانه در باغ با استفاده از یک لنز دستی امکان پذیر است، اما بررسی تشریحی جوانه برای ارزیابی دقیق این ناهنجاری لازم است. اگر جوانه اولیه بمیرد، رنگ آن به صورت قهوه ای و خشک در می آید در حالی که جوانه ثانویه سالم به رنگ سبز خواهد بود (شکل ۱).

در بسیاری از دیگر مناطق کشور مانند استان های قزوین، فارس، خراسان، کردستان، زابل، تاک داری اصلی ترین منبع درآمد مردم تلقی می شود. در نتیجه، تولید و پرورش این محصول نقش بسیار مهمی در اقتصاد ملی دارد و هر گونه کاهش در عملکرد محصول موجب زیان اقتصادی به تاکداران می شود. ناهنجاری مرگ جوانه در بعضی از تاکستانهای کشور وجود دارد که از این نظر خسارت های زیادی را هرساله به تولید این محصول در بعضی ارقام وارد می کند. در منطقه مورد پژوهش، عدم توانایی شکفتن بسیاری از جوانه ها در طول شاخه یک ساله (Cane) هرس شده در فصل بهار و یا تولید شاخه های فصل رشد جاری که دارای تعداد کمی خوشه کوچک می باشند، ضرورت بررسی این ناهنجاری را موجب شد (شکل ۲).

معرفی انگور

گیاه انگور برای رسانیدن میوه خود به فصل رشد گرم و طولانی نیاز دارد. انگورهای تجاری متعلق به سه گروه اروپایی، آمریکایی و آسیایی می باشند که نوع اروپایی آن از اهمیت بیشتری برخوردار می باشد. انگورهای ایران از نوع اروپایی بوده که موطن آنها آسیای غربی و اروپای جنوبی می باشد. در بین گروههای یاد شده، از نظر سرما، انگور آمریکایی پایدارتر و اغلب انگورهای آسیایی حساس ترند. انگورهای اروپایی در فصل زمستان که جوانه ها خفته اند، تا ۱۵- درجه سلسیوس را تحمل می کنند (تفضلی و همکاران، ۱۳۷۵). نیاز سرمایی آنها بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ ساعت دمای کمتر از ۷ درجه سلسیوس برآورد شده است و برای انگور عسکری با حداقل ۲۰۰ ساعت دمای زیر ۷ درجه سلسیوس گزارش شده است (کاوسی و همکاران، ۱۳۸۷). با رسیدن میانگین دما به ۱۰ درجه سلسیوس، رشد جوانه ها آغاز ولی گلها با رسیدن میانگین دما به ۱۶ درجه شکفته می شوند. این گیاه به دلیل داشتن ریشه عمیق در برابر کم آبی بسیار پایدار است و به صورت دیم کشت می گردد. گل انگور، از سال دوم بعد از کاشت، هنگام تابستان در داخل جوانه های مرکب جانبی به وجود می آید. این جوانه های مرکب در سال بعد تبدیل به شاخه هایی می شوند که از گره سوم تا دوازدهم خود دارای خوشه گل خواهند بود. تکثیر انگور از طریق افکندن و پیوند میسر است ولی روش متداول آن استفاده از قلمه است. در باغهای سنتی با فاصله 3×3 و در سیستم های داربستی با فاصله 2.5×3 کشت می گردند. عمر اقتصادی آن در شرایط مناسب به طور میانگین 65 – 70 سال تخمین زده شده است (تفضلی و همکاران، ۱۳۷۵).

ریخت شناسی و تشکیل جوانه گل در انگور

جوانه خفته انگور به صورت مرکب (Compound) بوده که به آن چشم (Eye) نیز گفته می شود و حاوی ۳ جوانه مجزا بوده که در یک پوشش فلسی قرار گرفته اند که جوانه مرکزی را جوانه اصلی یا اوليه (Primary) و دو جوانه کناری آن را جوانه های ثانویه (Secondary) گویند. به طور معمول جوانه وسطی (اولین نقطه رشد) در فصل بهار شروع به رشد کرده و به یک شاخساره تبدیل می شود که گل بر روی آن ظاهر می شود.

معرفی ناهنجاری مرگ جوانه انگور در تاکستان

مرگ جوانه انگور در تاکستان یک ناهنجاری فیزیولوژیک در جوانه های جانبی مرکب است که این ناهنجاری به طور کلی بر جوانه اولیه تاثیر می گذارد، اما گه گاهی جوانه های ثانویه و ثالثیه نیز سقط خواهند شد. اصطلاح مرگ جوانه اولیه (Primary bud necrosis) در انگور به کار می رود، زیرا در بیشتر موارد جوانه اولیه سقط میکند ( Dry and Coombe , 1994 ; Morrison and Iodi , 1990 ).

تشریح جوانه انگور

روش تشریح (Dissection) جوانه یک ابزار با ارزش برای پیش بینی عملکرد و تعیین تعداد جوانه مرده می باشد. بدون تشریح جوانه، مرگ جوانه اولیه می تواند مورد توجه قرار نگیرد و تاج بوته به صورت عادی ظاهر و اما دارای کمترین میوه خواهد بود. ارزیابی روش تشریح جوانه نشان داده است که باروری جوانه و بروز مرگ جوانه اولیه می تواند بین تاکستانها متغییر باشد. در بعضی از نمونه ها، جائی که سطوح مرگ جوانه خیلی بالا بود، نگهداری جوانه های بیشتر در هر بوته ، باروری در سال بعد را افزایش داد (2005 ,Rawnsley and Collins)، تشریح جوانه می تواند اطلاعاتی در خصوص باروری جوانه و بروز مرگ جوانه فراهم کند. در تاکستان های با سطوح بالای بروز مرگ جوانه توصیه شده است که در زمان هرس، تعداد جوانه بیشتری برای جبران کاهش محصول پیش بینی شده ، نگهداری گردد. سطح هرس ( تعداد گره در هر بوته ) بیش تری به وسیله میزان باروری و عملکرد مطلوب نهایی تعیین میگردد اما مرگ جوانه اولیه میتواند تاثییر معنی داری بر پتانسبل عملکرد داشته باشد ، بنابر این سطوح هرس باید بر این اساس تنظیم گردد.

رابطه مرگ جوانه و مقاومت به سرما

مقاومت بوته انگور یکی از عوامل مهم در گزینش گونه و رقم برای تولید محصول در یک ناحیه خاص میباشد. اغلب ارقام تحت کشت انگور در نواحی پرورش یافته اند که به طور کامل برای رشد و نمو بهینه آنها مناسب نیست. تاکدار باید ارقام، مکان و تکنیکهای کشتی را انتخاب کند که بیشترین سودآوری را همراه با محصول با کیفیت مطلوب از یک فصل تا فصل دیگر داشته باشد. آسیب ناشی از سرمای زیر صفر (سرمازدگی در انگور) ، در بعضی از مناطق کشور ایران در تاکستانها وجود دارد. بنابراین آگاهی از توانایی و پتانسیل ارقام مختلف نسبت به سرمای زمستانه، می تواند در گزینش آنها برای کشت در مناطق مختلف سودمند باشد. مقاومت به سرمای بافت چوب و جوانه انگور با گونه و رقم متفاوت است. گونه های ونيفرا یا اروپایی که بیشتر ارقام کشور ما را شامل می شود، دارای مقاومت کمتری نسبت به سرمای زمستانه میباشند و نیاز به تابستان گرم و داغ ولی زمستان های ملایم دارند. گونه های آمریکایی تابستان های مرطوب و زمستان های سرد را متحمل هستند. ارقام انگور در ایران به گونه وينيفرا (vinifera) تعلق دارد که محدوده تحمل دمایی این ارقام ۱۵ تا ۲۰- درجه سلسیوس می باشد. اما توزیع جغرافیایی و پراکنش مو کاری در ایران طوری بوده که عمده ترین مناطق موکاری در نواحی سردسیر واقع شده است. در نتیجه هر ساله در اثر وقوع یخبندانهای زمستانه و سرمای بهاره بخش زیادی از توانایی باردهی از بین می رود. نتایج پژوهش جلیلی مرندی (۱۳۷۶) در خصوص بررسی مقاومت به سرمای ۵ رقم انگور داش قره، خلیلی، حسینی، بیدانه سفید و صاحبی نشان داد که درجه مقاومت جوانه های ارقام مورد بررسی در مقابل سرما متغیر بوده و بین آنها اختلاف معنی داری وجود داشت. همچنین میزان مقاومت جوانه ها به سرما در اواسط زمستان بیشتر از اواسط پائیز و اواخر زمستان بود.

روش کار

مجموع آزمایشها در یکی از تاکستان های آبی منطقه سی سخت با سن ۱۵ سال و سیستم تربیت پاچراغی و فاصله کاشت 2.5×3 متر در شهرستان دنا، طی سالهای ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۷ اجرا شد. در زمستانهای ۸۴ تا ۱۳۸۶ بوته های مو، از نظر هرس خشک به صورت ۶۰ جوانه در هر بوته، پیرایش و علامت گذاری شدند. به منظور بررسی بافت شناختی جوانه ها در فصل رشد، شاخه های نمونه از باغ مورد نظر، از 40 روز بعد از شکفتن جوانه ها، هر ۱۰ روز یک بار تا آغاز خزان و در دوره خواب هر یک ماه یک بار، جمع آوری و به آزمایشگاه انتقال داده شد. سپس جوانه های گره ۱ تا ۲۰ را از روی شاخه ها جدا و دست کم برای ۴۸ ساعت در محلول تثبیت کننده FAA ( Formalin – acetic acid – alcohol ) قرار داده شدند.

نتایج

مشاهده بافت شناختی جوانه در مراحل رشد و نمو نشان داد که در جوانه های اولیه و ثانویه سالم، نشانه های تخریب سلولی غیر محسوس می باشد و سلولهای پارانشیمی دارای شکل چهار گوش بوده و بخش نوک جوانه را تولید می کنند. این بخش از جوانه مریستم انتهایی را تولید که دارای سلول های فعال غیر تمایز یافته می باشد (شکل 6). سپس مریستم انتهایی (Apex) به سه نوع سرآغازه برگی، پیچک و گل تبدیل می شود که در جوانه توسط فلسها و کرکها پوشیده میشوند.

ارزیابی تشریح جوانه در زمان های مختلف از ۴۰ روز پس از شکفتن جوانه ها آغاز شد. هیچ گونه نشانه ناهنجاری مرگ جوانه اولیه از ۴۰ تا ۶۰ روز پس از شکفتن جوانه مشاهده نشد و همه برشهای انجام شده دارای بافت روشن و سبز بودند (شکل۷).

اولین نشانه ناهنجاری مرگ جوانه اولیه در ۶۰ روز پس از شکفتن جوانه ها در انگور عسکری در منطقه سی سخت مشاهده شد. همچنین بروز بافت مردگی در وسط جوانه اولیه ایجاد شد اما بافت زیرین جوانه سالم بوده و به دلیل تحلیل و مرگ سلولها، بافت مریستم انتهایی از بین رفته و سرآغازه های برگی، گل و پیچک تشکیل نمیشود (شکل ۸).

در مرحله ی ۷۰ روز پس از شکفتن جوانه، نشانه بروز مرگ جوانه بیشتر توسعه یافته و این توسعه بیشتر در بخش بالایی جوانه می باشد که بخش زیرین جوانه در این مرحله نیز سالم و به رنگ سبز بود. جوانه های سالم نیز دارای رشد طبیعی و هیچ گونه نشانه تغییر رنگ در آنها مشاهده نشد (شکل 9).

در مرحله ۸۰ روز پس از شکفتن جوانه، نشانه جدید از بروز مرگ جوانه در بخش مرکزی و توسعه یافتگی نشانه در جوانه هایی که در مراحل قبل دچار ناهنجاری شده بودند، مشاهده شد و این توسعه بیشتر در بخش بالایی جوانه بود که بخش زیرین جوانه در این مرحله نیز سالم و به رنگ سبز بود. جوانه های سالم نیز دارای رشد طبیعی و هیچ گونه نشانه تغییر رنگ در آنها مشاهده نشد و ناحیه مریستم انتهایی تکامل یافته تر است (شکل ۱۰).

در مرحله ۹۰ روز پس از شکفتن جوانه، نشانه جدید از مرگ جوانه در بخش انتهایی جوانه در ناحیه مریستم انتهایی آغاز شد و توسعه یافتگی نشانه در جوانه هایی که در مراحل قبل دچار ناهنجاری شده بودند، مشاهده شد و این توسعه بیشتر در بخش انتهایی جوانه بود که به بخش های دیگر هم توسعه یافته است. جوانه های سالم نیز دارای رشد طبیعی و هیچ گونه نشانه تغییر رنگ در آنها مشاهده نشد و ناحیه مریستم انتهایی تکامل یافته تر است (شکل ۱۱)

در مرحله ۱۰۰ روز پس از شکفتن جوانه، نشانه جدید مرگ جوانه از بخش انتهایی جوانه در ناحیه مریستم انتهایی آغاز شد و توسعه یافتگی نشانه ها در جوانه هایی که در مراحل قبل دچار ناهنجاری شده بودند، مشاهده شد و این توسعه بیشتر در بخش انتهایی جوانه بود که به بخش های دیگر هم توسعه یافته است. جوانه های سالم نیز دارای رشد طبیعی و هیچ گونه نشانه تغییر رنگ در آنها مشاهده نشد و ناحیه مریستم انتهایی تکامل یافته تر است (شکل ۱۲).

در مرحله ۱۱۰ روز پس از شکفتن جوانه نیز توسعه نشانه بروز مرگ جوانه از بخش انتهایی به بخش های دیگر مشهود است. هم چنین بافت مردگی همراه با سلولهای مرده که شکل خود را از دست داده اند، مشهود است. در جوانه ی سالم، تمام بخش ها به رنگ سبز و دارای سرآغازه های سالم و تکامل یافته است (شکل ۱۳).

در مرحله ۱۲۰ روز پس از شکفتن جوانه نیز در جوانه سالم تمام بخش ها به رنگ سبز و دارای سرآغازه های سالم و تکامل یافته است و بخش زیرین جوانه کاملا سالم و فاقد نشانه تغییر رنگ می باشد. توسعه نشانه بروز مرگ جوانه از بخش انتهایی به بخش زیرین مشهود است و نشانه بافت مردگی در محل اتصال به شاخه وجود دارد (شکل 14).

در مرحله ۱۳۰ روز پس از شکفتن جوانه که آغاز برداشت محصول می باشد و جوانه ها به مرحله رکود وارد می شوند، نیز در جوانه سالم تمام بخش ها به رنگ سبز و دارای سرآغازه های سالم و تکامل یافته است و بخش پایینی جوانه کاملا سالم و فاقد نشانه تغییر رنگ می باشد. همچنین آغاز توسعه نشانه مرگ جوانه از بخش انتهایی به بخش زیرین در جوانه دیگر مشهود است (شکل ۱۵).

نتایج پژوهش حاضر نشان داد که اولین نشانه از ناهنجاری مرگ جوانه اولیه در منطقه مورد مطالعه در انگور عسکری، از ۶۰ روز پس از شکفتن جوانه، تقریبا بین مرحله شکوفایی نهایی گلها و تشکیل میوه و مقارن با زمان گل انگیزی در جوانه انگور، آغاز می شود و تا فصل خزان نیز ادامه دارد. بعضی از بررسی ها نشان داده است که بافت مردگی در جوانه در محدوده زمانی گل دهی بروز می کند که در این زمان ترجیحا حرکت کربوهیدرات ها به طرف انگورهای جدید می باشد. اما ناهنجاری مرگ جوانه می تواند در هر موقع از فصل رشد بروز نماید زیرا نتایج پژوهش حاضر نیز نشان داد که علاوه بر بروز ناهنجاری در مرحله گلدهی، در زمان آغاز مرحله خفتگی نیز بروز این ناهنجاری مشاهده شد. اگر ناهنجاری مرگ جوانه در مراحل اولیه رشد جوانه صورت گیرد، عموما جوانه های ثانویه در دو طرف آن توسعه بیشتری می یابند و فضای جوانه اولیه را پر می کند. البته زمان مرگ جوانه به نوع رقم نیز بستگی دارد که باید در ارقام مختلف بررسی گردد. بروز مرگ جوانه اولیه در رقم تامپسون سیدلس ۳ هفته بعد از گل دهی (1981 ,.LaVee et al) در حالی که در همان رقم حدود ۶ تا ۷ هفته بعد از گلدهی گزارش شده است. هم چنین بروز ناهنجاری در رقم ریسلینگ از ۳ هفته بعد از گلدهی آغاز و شدت آن تا ۹ هفته پس از تمام گل افزایش یافت و بعد از آغاز دوره خفتگی متوقف شد (1990 ,.Morrison and Iodi). همچنین گزارش شده است که زمان بروز مرگ جوانه و حساسیت رقم به میزان فعالیت اسید جیبرلیک وابسته است (2005 ,.Rawnsley and Collins). مشاهده های بافت شناختی جوانه خفته نشان داد که بروز ناهنجاری مرگ جوانه اولیه در محدوده مرکزی جوانه به صورت یک نقطه قهوه ای رنگ ظاهر و به تدریج در كل جوانه توسعه می یابد (شکل ۱۶) و جوانه مرکب حاوی مرگ جوانه اولیه روی شاخه باقی مانده و ریزش نمی کند.

جوانه های اولیه و جوانه های ثانویه سالم فاقد زوال سلولی بودند اما خسارت شدید در جوانه های اولیه آسیب دیده، به صورت شکاف در بافت آشکار شد (شکل ۱۷). در بیشتر حالات بافت قسمت رویی کاملا به صورت قهوه ای رنگ تغییر می یابد و خشک می شود، در حالی که بافت زیرین جوانه دارای رنگ سبز و سالم است.

نتیجه گیری کلی

اولین نشانه از ناهنجاری مرگ جوانه اولیه در منطقه مورد مطالعه در انگور عسکری، از ۶۰ روز پس از شکفتن جوانه، تقریبا بین مرحله شکوفایی نهایی گلها و تشکیل میوه و مقارن با زمان گل انگیزی در جوانه ی انگور، آغاز شد و تا فصل خزان نیز ادامه داشت.

توصیه های فنی

باغدار هر ساله نسبت به ارزیابی تشریح جوانه برای دستیابی درک بیشتر از باروری جوانه و میزان مرگ جوانه ی اولیه اقدام کند.
برای جبران خسارت مرگ جوانه ی اولیه، باید به دقت قبل از تغییر سطوح هرس، شیوه هرس موجود، تعداد جوانه در هر بوته، قدرت رشد بوته و محصول نهایی را مد نظر قرار دهد.
در صورت مشاهده مرگ جوانه اولیه، باید به منظور افزایش محصول، تعداد جوانه بیشتری در هر بوته در نظر گرفته شود، اما این توصیه ممکن است مشکل را به صورت آنی حل کند.
هرساله هرس متعادل مورد نیاز بوده تا احتمال تغییرات فصلی مرگ جوانه اولیه را برطرف کند.
اگر درصد بروز مرگ جوانه اولیه، کمتر از ۲۰ درصد باشد، باید اقدام به انجام هرس متعادل کرد.
اگر درصد بروز مرگ جوانه اولیه، بین ۲۰ تا ۵۰ درصد باشد، ۱ تا ۲ شاخه یکساله (Cane) با ۴ تا ۵ جوانه تا دو برابر تعداد جوانه که در هرس متعادل در نظر گرفته شده است، باید در هر بوته باقی گذاشت.
اگر درصد بروز مرگ جوانه اولیه بیش از ۵۰ درصد باشد، باید بعد از شکفتن جوانه ها نسبت به ارزیابی و تصمیم گیری اقدام کرد.

نگارش: دکتر بیژن کاوسی عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی کهگیلویه و بویراحمد
ناشر: مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی استان کهگیلویه و بویراحمد

همچنین مطالعه پستهای زیر نیز پیشنهاد میگردد

مدیریت تغذیه انگور ( قسمت اول )

مدیریت تغذیه انگور ( قسمت دوم )

کاشت انگور

سفیدک دروغی انگور

سرطان طوقه و ریشه مو

زنجره مو

بیماری اسکا یا زوال مو

سیستم های تربیت انگور ( قسمت اول )

سیستم های تربیت انگور ( قسمت دوم )