لکه خرمایی گندم

بیماری لکه خرمایی گندم

چکیده
لکه خرمایی برگ گندم که به عنوان لکه زرد یا سوختگی زرد برگی نیز مشهور است یکی از مهمترین بیماریهاي لکه برگی است که توسط قارچ

Pyrenophora tritici-repentis (Died.) Drechs
(anamorph: Drechslera tritici-repentis (Died.) Shoemaker )

ایجاد میشود. این بیماري در مناطق عمده کشت گندم نان (Triticum aestivum L.) و گندم دوروم (T. durum L.) در سراسر دنیا وجود دارد. شیوع و گسترش این بیماري در گندمکاریهاي شمال کشور نگرانیهایی را براي کشاورزان به بار آورده و خسارت جدي به همراه داشته است. تقریبا در اغلب مناطق گندم کاري استان گلستان و نیز برخی از مناطق مازندران بیماري شیوع و گسترش زیادي دارد و کمتر مزرعه اي را میتوان یافت که فاقد علایم بیماري باشد. با توجه به اهمیت کشت و کار گندم بخصوص در مناطق شمالی کشور که حدود % 7.4 سطح زیر کشت گندم کشور و % 7.2  کل تولید کشور را دربر میگیرد، بررسی ابعاد مختلف بیماري از ضروریات است. برخی از جنبه هاي مدیریت بیماري شامل کاربرد رقم مقاوم در صورت وجود، تناوب زراعی با گیاهان غیرمیزبان، مدیریت بقایاي آلوده و استفاده از قارچکشهاي مناسب میباشند.

مقدمه

عامل بیماري لکه خرمایی برگ گندم Drechslera tritici-repentis نخستین بار از مازندران گزارش گردید. عمده مناطق انتشار بیماري دو استان شمالی کشور گلستان و مازندران میباشند. متاسفانه ارقامی که در این مناطق کشت میشوند هر چند به بیماریهایی چون زنگ مقاومت دارند ولی تقریبا تمامی آنها نسبت به این بیماري حساس هستند. همه گیري بیماري در برخی مناطق به حدي است که گاها یافتن مزرعه گندم فاقد علایم بیماري سخت است. لکه خرمایی گندم در استرالیا خسارتی برابر با 212 میلیون دلار در سال وارد می کند. بطور میانگین این بیماري موجب کاهش عملکرد به میزان %5- 10 می گردد، هرچند تحت شرایط مساعد، کاهش عملکرد به %50 نیز می رسد. کاهش عملکرد به دلیل کاهش سطح فتوسنتز کننده برگ میباشد که نهایتا مانع پرشدن دانه و موجب کاهش وزن دانه ها میگردد. این بیماري همچنین چروکیدگی بذر و کاهش تعداد دانه در سنبله را موجب میگردد. تغییر رنگ بذر عمدتا به صورت لکه هاي قرمز تیره و نیز سیاه شدن نوك بذر از عوارض دیگر بیماري است که موجب افت کیفیت میگردد. مشخصه اصلی این جنس قارچ، داشتن اسپورهاي سیلندري چند سلولی است که قادر به جوانه زدن از تمام سلولها میباشد و خصوصیت اصلی گونه  D. tritici-repentis داشتن یک سلول انتهایی مخروطی شکل (شبیه سرمار) در قسمت پایه میباشد (شکل 1a ) . قارچ در مرحله زادآوري جنسی تولید سودوتسیوم هایی میکند که با پاره شدن آنها تعداد زیادي آسک و آسکوسپور (شکل 1d )  آزاد میشوند. علایم بیماریهاي لکه برگی گندم در مزرعه بصورت کمپلکس هستند (شکل 1b و 1c ) و گاهی این علایم شبیه به هم بوده و کار تشخیص دقیق عامل بیماري در مزرعه را مشکل میسازد. آلودگی و علایم بیماري در تمامی مراحل رشد و نمو گندم مشاهده میشود . علایم بیماري بسته به نژاد عامل، ژنوتیپ میزبان و شرایط محیطی فرق می کند. علایم بیماري عموما شامل لکه هاي کوچک قهوه اي می باشند که بتدریج توسعه یافته و بصورت زخم هاي بیضی شکل خرمایی رنگ با هاله اي زرد رنگ در اطراف آن ظاهر میشود(شکل 1e ) . بذور گندم آلوده به عامل بیماري به رنگ صورتی مایل به قرمز و در نوك سیاه رنگ دیده میشوند. قوه نامیه بذور آلوده پایین و چروکیده هستند. گیاهان آلوده به عامل بیماري کوتاهتر بوده و وزن آنها هم کمتر از گیاهان سالم است. در موارد شدت بیماري تعداد پنجه، تعداد بذر و اندازه بذر کاهش مییابد. در ارقام مقاوم زخم توسعه نمییابد ولی در ارقام حساس زخم هاي کلروتیک و یا نکروتیک وسیع روي برگ قابل مشاهده است.

شکل:1 اندامهاي باردهی جنسی و غیرجنسی قارچ Pyrenophora tritici-repentis و نشانه هاي بیماري لکه خرمایی حاصل از این قارچ . ( a ) کنیدیوم و کنیدیوفور. b) و (c مزارع آلوده به بیماري. ( d) آسکها و آسکوسپورها. ( e) نشانه بیماري روي برگ گندم رقم بولانی بعد از مایه زنی گیاه با آسکوسپورها

چرخه زندگی قارچ عامل بیماري لکه خرمایی شامل مرحله جنسی و غیرجنسی میباشد. بقاي قارچ بصورت پوده زي روي بقایاي گیاهان آلوده و علفهاي هرز مزارع گندم و نیز بذور آلوده است. سودوتسیوم ها بقاي قارچ را فراهم میکند. آسکوسپورها به عنوان زادمایه ( اینوکولوم) اولیه عمل میکنند و میتوانند به گیاهچه هاي گندم نفوذ و زخم هایی روي گیاه تولید نمایند. انتشار آسکوسپورها عموما تحت شرایط رطوبتی زیاد و در شب اتفاق می افتد. انتشار آسکوسپورها با باد فقط در فاصله هاي کوتاه صورت می گیرد و بنابراین موجب همه گیريهاي ناحیه اي می شود. به دنبال آلودگی اولیه روي گیاه حساس، زخمها توسعه پیدا کرده و تولید کنیدیوفور و کنیدیوم میکنند که به عنوان زادمایه ثانویه عمل میکنند. تولید کنیدیوم با بارندگی و رطوبت شبانه تشدید میشود. عامل بیماري براي اسپورزایی نیازمند سیکلهاي روشنایی و تاریکی است. کنیدیوفورها در طول روز و کنیدیومها در شب تولید میشوند. هرچند بهترین دما براي تولید کنیدیوفور و کنیدیوم 21˚C است ولی این پدیده در دامنه 10-31 ˚C نیز اتفاق می افتد. تحت شرایط بارندگی و رطوبت زیاد محیط، چرخه هاي متعددي از تولید کنیدیوم و رها شدن آن اتفاق می افتند و منجر به همه گیري سریع بیماري میشود. باد مهمترین عامل براي پراکنش کنیدیوم است. چرخه هاي تولید کنیدیوم در شرایط بهینه اسپورزایی قارچ هشت روز یک بار است. بیماري لکه خرمایی گندم بذرزاد نیز میباشد و بذور آلوده مشخصا صورتی به نظر میرسند و قارچ عامل عمدتا بصورت میسلیوم با دیواره ضخیم درون پریکارپ بذر قابل ردیابی است.

دستورالعمل کنترل و مدیریت بیماری لکه خرمایی گندم

جهت مدیریت بیماري مجموعه اي از روشهاي مختلف مورد استفاده قرار میگیرد، که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. کاربرد ارقام مقاوم که اقتصاديترین، ایمنترین، موثرترین و پایدارترین روش کنترل آفات و بیماریهاي گندم است. ولی تاکنون رقم مقاومی به این بیماري در کشورمان معرفی نشده است. طبق بررسیهاي صورت گرفته ارقام گندم نان که هگزاپلویید بوده و در شمال کشور بصورت غالب کشت میشود، جزو ارقامی هستند که غالبا توسط موسسات تحقیقاتی بین المللی و به خصوص سیمیت ارائه میشود. این ارقام هر چند مقاومتهاي قابل توجهی نسبت به سایر بیماریها از جمله زنگها دارند ولی نسبت به این بیماري حساس میباشند و لذا بیماري در مناطق زیر کشت این ارقام بصورت اپیدمی درآمده است. طبق بررسی هاي انجام شده نژاد غالب عامل بیماري در کشور نژاد یک میباشد؛ لذا این نژاد در اولویت بررسی مقاومت ارقام نسبت به آن قرار می گیرد. در بررسیهاي اولیه نژاد دو نیز بصورت محدود در برخی مناطق مورد بررسی شناسایی شده که میتواند در برنامه هاي اصلاحی مورد نظر قرار گیرد.
2. تناوب زراعی با گیاهان غیرمیزبان؛ طبق بررسیهاي صورت گرفته تناوب با سورگوم به مدت یک سال میتواند به اندازه یک شخم در کاهش بیماري موثر باشد. هرچند ذرت میزبان این قارچ نیست ولی کاشت این گیاه در تناوب با گندم می تواند باعث شیوع بیماري اسکب گندم گردد که در مناطق شمالی کشور ما نیز شیوع بالایی دارد. کلزا، یونجه و سیب زمینی نیز از جمله گیاهان غیرمیزبان قارچ به حساب می آیند. آیش یکساله نیز به طور معنی داري در کاهش بیماري موثر است.
3. شدت بیماري لکه خرمایی گندم با میزان بقایاي آلوده گندم در مزرعه ارتباط دارد. درگذشته کشاورزان بقایا را پس از برداشت می سوزاندند، بنابراین بیماري همواره تحت کنترل بود. شخم عمیق موجب کاهش بیشتر بیماري میشود، هر چند از بین بردن بقایا موجب فرسایش خاك و از دست رفتن رطوبت زمین میشود که با اصول کشاورزي حفاظتی مغایرت دارد. کشاورزي حفاظتی علیرغم محاسن زیادي که داشته در طی سالهاي اخیر موجب افزایش شدت بیماري لکه خرمایی گندم در بسیاري از مناطق دنیا شده است. در حال حاضر کشاورزي حفاظتی در مناطق شمالی کشور اجرا نمیشود ولی با توجه به استقبال روزافزون از این نوع شیوه کشت و کار باید مراقب کاربرد آن در مناطق آلوده به بیماري لکه خرمایی گندم بود.
4. کنترل شیمیایی بیماري زمانیکه قیمت گندم ارزان باشد از نظر اقتصادي مقرون به صرفه نیست ولی مانع از گسترش بیماري به مناطق جدید خواهد شد. طبق بررسیهاي صورت گرفته در کشور کاربرد قارچکشهاي فالکن ( Falcon ) با فرمولاسیون 460 EC به میزان 0.75 لیتر در هکتار و ناتیو (Nativo) با فرمولاسیون 750WG به میزان 1.25 لیتر در هکتار در مرحله برگ پرچم و در شرایط همه گیري تاثیر معنیداري در کاهش آلودگی داشته است. همراه بودن بیماري لکه خرمایی گندم با سایر بیماري هاي لکه برگی با عواملی از قبیل استاگونوسپورا، زایموسپتوریا و بایپولاریس و نیز با برخی قارچهاي بیوتروف از قبیل زنگها و سفیدكها موجب شده مدیریت بیماري قدري پیچیده و سخت باشد. بهتر است در صورت امکان مبارزه شیمیایی بصورت همزمان و با قارچکشهاي مناسب صورت گیرد. استفاده از پروپیکونازول در اوایل ظهور برگ پرچم به منظور محافظت آن از آلودگی و همینطور استفاده از پروپیکونازول و مانکوزب زود هنگام به منظور محافظت از پنجه ها در برابر آلودگی اولیه میتواند تا حدودی موثر باشد .
5. هرچند بیماري هرساله در دو استان شمالی کشور مشاهده میشود ولی طبق بررسی هاي صورت گرفته تاکنون بیماري در سایر استانهاي کشور مشاهده نشده است که این می تواند به دلیل فراهم نبودن شرایط اقلیمی در سایر مناطق کشور باشد. لذا با توجه به شیوع بیماري در استانهاي گلستان و مازندران، انتقال بذور باید با رعایت اصول و قوانین قرنطینه و با دقت و حساسیت زیادي از این مناطق به سایر مناطق انجام گیرد. بخصوص که بدلیل مرغوب بودن گندم گلستان جابه جایی و انتقال بذر از این استان رایج است. عامل بیماري لکه خرمایی گندم بذرزاد نیز است و میتواند به راحتی به سایر مناطق کشور منتقل شود و در صورت بروز شرایط اقلیمی مساعد موجب بروز و گسترش بیماري گردد. ضدعفونی بذور صرفا براي این بیماري توصیه نمی گردد ولی براي حفاظت در کنار سایر بیماریهاي بذرزاد گندم، تیمار بذور قبل از کشت با قارچ کشهاي مناسب از جمله دیفنوکونازول FS3% (ا در هزار)، کربوکسین-تیرام  %FL40 ( 2 در هزار) و تري تیکونازول  FS20%  ( 0.2 در هزار) قابل توصیه میباشد.
6. از آنجاییکه علفهاي هرز و گندمهاي خودرو میتوانند به عنوان منابعی براي نگهداري و ذخیره قارچ باشند، لذا جمع آوري و مدیریت آنها در کاهش جمعیت عامل بیماري بسیار تاثیرگذار است.
7. مصرف متعادل کود و پرهیز از کشت متراکم گیاه؛ مصرف بی رویه کودهاي شیمیایی و تراکم زیاد کاشت، موجب افزایش رطوبت و شیوع بیشتر بیماري است.