سن پسته

راسته Hemiptera

زیر راسته سنها یا ناجوربالان  (Heteroptera)

این دسته از آفات از دو راه به محصول خسارت وارد می سازند:

خسارت مستقیم:

براثر تغذیه سن پدید می آید واهمیت زیادی ندارد.

خسارت غیرمستقیم:

تغذیه از دانه های پسته و ایجـاد نـوعی بیمـاری اسـت کـه درآن مغز دانه بر اثر تراکم اسپورهای قارچ عامل بیماری به صورت ماده ای ماستی شـکل در می آید و باغداران آنرا ماسو، مخفف ماستو (به شکل ماسـت) مـی نامنـد. گونـه هـای جنس Acrosternum و Brachynema که بـه سـنهـای سـبز معـروف هـستند در سالهای طغیـان حداکثرخـسارت را در فـصل بهـار تـا پـاییز بـه محـصول پـسته وارد میسازند.جنس Nezara که روی پسته فعالیت ندارد، در بخش میانی زیر شـکم دارای یـک خط برآمده طولی بوده و روی سر نزدیک به کناره جلویی چشم مرکب یـک نقطـه سیاه رنگ دارد. در جنس Acrosternum بخش میانی زیر شکم فاقـد خـط برآمـده طولی است و در کناره جلـویی چـشم فاقـد نقطـه سـیاه رنـگ مـیباشـد. در جـنس Brachynema کناره خارجی گونه ها تقریبا راست ، مـوازی یـکدیگـر و برآمـدگی پایه شاخک دارای زائده است. در راس مثلث سپرچه این جنس لکه سفید مایـل به زردی وجود دارد که وجه تمایز آن بـا جـنس Acrosternum کـه فاقـد ایـن لکـه است، میباشد. این سنها با وجود این کـه همـه سـاله روی درختـان پـسته فعـال هـستند، دارای خسارت دوره ای بوده و تنها در برخی از سالها که شرایط برای زنـدگی آنهـا مـساعد باشد حالت طغیانی پیداکرده و به محصول خسارت میزنند.

سنهای جنس Acrosternum

میزبان اصلی این سنها درختان میوه سردسیری مانند سیب، هلو، زردآلو و توت است. تعدادی از گونه های این جنس روی درختان توت همیشه فعال هستند.

مشخصات

رنگ عمومی بدن سبز مغز پسته ای، شبیه به سن پنبه Nezara viridula میباشد، با این تفاوت که جثه سنهای این جنس کوچک تر و سپرچه آنها در دو طـرف بـدن بر خلاف سن پنبه از عرض بدن تجاوز نمیکند (شکل ۱ـ۹، الف و ب).

زیست شناسی

این سنها در سال پنج نسل دارند و هر نسل دارای پنج سن پورگی است. تـداخل نسل به خصوص در نسل های سوم به بعد باعث شده است تا سـنین مختلـف پـورگی و حشرات بالغ به اتفاق از پسته وسایر میزبان ها، تغذیه کنند. زمستان گـذرانی به صورت حشره بالغ در زیر پوستکهای درختان مثمر و غیر مثمر ماننـد مـو و سـنجد مـیباشـد. حشرات بالغ زمستان گذران که به رنگ قرمز آجری هستند، با مساعد شدن هوا در بهـار به طور متوسط ۳۰ عدد تخم در ردیفهـای ۷ تـا ۸ عـددی و بـه صـورت مـنظم روی برگها و میوه های پسته میگذارند.

خسارت این سنها در دو مرحله اتفاق میافتد:

خسارت بهاره:

معمولا در خردادماه با تغذیه سن از دانه های پسته قـارچ عامـل بیماری ماسو به جنین منتقل و خسارت قابل توجهی به بار می آید. حشره خرطوم خـود را از دو لایه پوست میوه گذرانده و به جنین میرساند. در قسمت پایین نزدیـک بـه دم میوه، در محل فرو بردن خرطوم روی پوسته رویـی لکـه سـیاهرنـگ بـا هالـه ای در اطراف آن شکل میگیرد. اگر دانه شکافته شود تاری که از محل نیش بـه جنـین متـصل شده است، مهمترین علامت تشخیص دانه های سن زده است.

خسارت تابستانه:

اغلب دانه های خوشه هـای پـسته در شـهریور مـاه بـا ترکانـدن لایه میان بر خندان میشوند و سن از محل خندان شدن خرطـوم خـود را درون مغـز پسته فرو برده و تغذیه میکند. به این ترتیـب روی مغـز و در محـل شـکاف پوسـته چوبی، لکه هایی ایجاد میشود که طعم مغز را تلخ میکند. وجود این لکه ها در محصول موجب کاهش ارزش اقتصادی آن میگردد.

سنهای جنس Brachynema

مشخصات

این سنها با داشتن لکه سفید رنگ در راس مثلث سپرچه مـشخص مـیشـوند. میزبانهای اصلی ایـن سـنهـا اغلـب گیاهـان مرتعـی نظیـر Peganum harmala ، گونـــه هـــای جـــنس Salsola از خـــانواده Salsolaceae و گیاهـــان خـــانواده Chenopodiaceae میباشند که جزء علف های هرز باغهای پسته نیز هستند. بنـا بـر این، این سنها همیشه در باغها وجود دارنـد. سـنهـای ایـن جـنس اغلـب در اواخـر تابستان که پسته ها خندان میشوند، به محصول زیان وارد میکنند. بنا بـراین لازم اسـت که برای جلوگیری از این خسارت با علفهای هرز داخل و کناره باغها مبارزه گردد. مگسهایی از خانواده Tachinidae به خوبی حشرات کامل ایـن سـنهـا را روی میزبان پارازیته میکنند. اگر چه سنهای پارازیته شده تا تکمیل دوره زندگی مگس زنده میمانند، ولی قدرت تحرک و جابه جایی خود را از دست میدهند.

سن قهوه ای بادام  Apodiphus amygdali (Germar)  

این سن میزبانهایی از خانواده Rosaceae و درختان غیر مثمـر دیگـر از جملـه زبـان گنجشک دارد (شکل ۳ـ۹، ب). مانند دیگر سنهای سبز جنسهـای  Carpocoris (شـکل ۳ـ۹، الف) و  Dolycoris ناقل بیماری میباشند (شکل ۴ـ۹، الف). جمعیـت ایـن سـنهـا قابل ملاحظه نیست و اکثرا توسط زنبورهای پارازیتوئید تا حدود زیادی کنترل میگردند.

سن قرمز پستهLygaeus panderus (Scop.)

این سن به این علت که میزبانهای متعددی نظیر علف های هرز، درختـان مثمـر و غیرمثمر دارد، به طور دایمی در باغهای پسته مشاهده میشود (شـکل ۴ـ۹، ب). انتقـال بیماری ماسو توسط این حشره نیز به اثبـات رسـیده اسـت. ایـن سـن از بـدو پیـدایش خوشه های پسته تا رسیده آنها، با تغذیه از آنها بیماری را انتقال می دهد . در تمام گونه های سن ناقل بیماری از جمله این سن، آلـودگی بـه قـارج Nematospora coryli و قارچهای مشابه موجب میشود تا این پاتوژنها، بـه میـوه هـای سـالم منتقـل گردند. در حالت معمول جمعیت این سـنهـا در حالـت تعـادل اسـت و در بعـضی از سالها که شرایط برای افزایش جمعیت آنها مساعد باشد ، باعث خسارت میشوند.

سنکهای جنس Campylomma (Hem.:Miridae). و Megacoelum

این سنکهای سبز رنگ کوچک از قدرت تحرک بالایی برخوردارند. بـا تغذیـه از دانه های تازه تلقیح شده موجب ریزش آنها میشوند. فعالیت این سنکها در فـروردین ماه همراه با باز شدن جوانه های میوه و شاخه شروع میشود. پوره ها از دانه های ریز، دم میوه، دم خوشه و شاخه های تازه روییده تغذیه میکنند. میوه هـای کوچـک در اثـر ایـن تغذیه سیاه شده و ریزش میکنند. در استان کرمان به سیاه شدن و ریزش میوه های تـازه تلقیح شده داغو میگویند.

عارضه فیزیولوژیک لکه پوست استخوانی

در سالهـای اخیـر نـوعی خـشکیدگی و ایجـاد لکـه روی پوسـت برخـی ارقـام پسته(  Hull  ) از جمله کله قوچی، اوحدی و اکبری مـشاهده گردیـده کـه بـا علایم خسارت سن پسته ارتباطی نداشته و یک نوع بیماری فیزیولوژیک است (شکل ۵ـ۹ ) . این بیماری با چوبی شدن بخش درونبر (Shell) آغاز و پوست چـوبی از نـوک بـه طـرف قاعـده و بخـش داخلی به رنگ سفید براق در آمده و توسط یک نوار زرد رنگ از بقیه بخـشهـا جـدا میگردد. پوسته رویی (Hull) نیز همراه با پوست چوبی از نوک به طرف قاعـده سـیاه میشود. از قاعده خشکیدگی به طرف نوک دانه تا میانه های آن رگه های موازی قهـوه ای رنگ به چشم میخورد. این عارضه نیاز به بررسی بیشتر داشته تا راهکار مناسب برای کم شدن آن ارائه گردد.

مدیریت کنترل سنهای ناقل

طغیان سن پسته ناقل ماسو دوره ای و هر چند سال یکبار به شرط مساعد شدن هـوا اتفاق میافتد. چنانچه در زمان مناسب کنترل نشوند، خسارت جبـران ناپـذیری بـه بـار می آورند. در خصوص سن Acrosternum بازدید مستمر از باغهای مناطق کوهـستانی و برآورد جمعیت آفت، معیار مناسبی برای پیش بینی طغیان آن اسـت. بازدیـد درختـان توت حاشیه باغها در زمان رسیدن آنها به این امر کمک میکند. بـا پایـان فـصل کـه منبع غذایی در مناطق کوهستانی به اتمام میرسد، تمام جمعیت آفت به باغهای منـاطق دشت منتقل میشود. سنهای نسلهای بعدی آفت را میتوان بـین دانه های خوشـه پسته جستجو کرد. سنهای جنس Brachynema هنگام تشکیل میوه در باغ دیـده نمـیشـوند. ایـن حشره در این زمان روی دیگر میزبانها که سبز و شـاداب هـستند بـه سـر مـیبـرد. در  سالهایی که بارندگی بهاره بیش از معمول باشد، وفور غـذا در مراتـع، باعـث افـزایش جمعیت و در نتیجه طغیان این سن پسته میگردد. در این قبیل سـالهـا، بـا خـشک شـدن میزبانهای علفی مانند اسفند، Peganum harmala ، سنهای مذکور با جمعیـت بـالا به باغهای پسته هجوم میآورند. جهت پیش آگاهی، بازدید مراتع در این قبیل سالها، از اهمیت زیادی برخودار است. سن پسته دارای دشمنان طبیعی زیادی مـیباشـند کـه در کنترل آنها نقش موثری دارند. زنبورهای پارازیتوئید تخم از آن جمله اند (شـکل ۶ـ۹ ) . پوره ها در تخم های سالم از محل استیول و با ایجاد سوراخ کاملا گرد خارج میشوند، امـا در تخم های پارازیته شده، سوراخهای خروجی کوچک تر از استیول بوده و حاشیه آنها نیز صاف نمیباشد. ضمن اینکه، این گونه تخمها، قبل از تفریخ سیاه رنگ هستند.

علیرغم مشاهده سنهای سبز در باغهای پسته، اکثر تخم های آنها پارازیته شـده و نیاز به کنترل شیمیایی وجود نـدارد. در مـورد سـنهـای جـنس Brachynema، لـزوم بازدید باغهای حاشیه کوهپایـه و مراتـع ضـروری اسـت. اهمیـت موضـوع در زمـان شکفتگی دانه های پسته بیش از پیش میباشد. این سنها نیز اغلب به وسیله مگـسهـای خانواده Tachinidae پارازیته شده(شکلهای ۷ـ۹، الف و ب) وعلیرغم زنده بـودن، تحرک نداشته و خسارتی وارد نمیکنند. همچنین حذف نکردن دیگر میزبـانهـای ایـن سنها که اغلب در حاشیه باغها و نهرهای آبیاری روییده اند نیز بسیار مهـم اسـت. در صورت احتمال بروز خسارت استفاده از ترکیباتی کـه ضـمن کنتـرل آفـت پـسیل، اثـر کمتری روی دشمنان طبیعی دارند (مانند اندوسولفان یا دارتون)، میتوان استفاده کرد.

به طور کلی در مورد مبارزه با سن ها در باغات پسته نکات زیر را باید رعایت کرد :

•    پرهیز از هر گونه سم پاشی های بی رویه با سموم خطرناک یا سمومی که همه حشرات موجود در باغ از جمله دشمنان آفت سن پسته را از بین می برند بویژه زنبورهای پارازیت گر تخمهای سن (زنبورهای خانواده scelionidae) . سم پاشی با سمومی مانند فن والریت (سومیسیدین)، دلتامترین (دسیس) و بسیاری از سموم دیگر می توانند اثرات بسیار سو روی دشمنان طبیعی سن ها  داشته باشند .
•    از بین بردن میزبانهای ثانویه و علفهای هرزی که میزبان آفت سن پسته هستند می تواند خطرناک باشد و موجب انتقال سن پسته از میزبان های ثانویه به درختان پسته شوند. در هنگام شیوع آفت سن پسته و خسارت شدید سن ها بهتر است از کندن و از بین بردن علف های هرزی که میزبان آفت هستند خودداری شود
•    اگر چه مبارزه شیمیایی نمی تواند نتایج کاملا قابل قبولی باشد ولی می توان از تیودان یا اندوسولفان به نسبت ۲ درهزار استفاده کرد سمومی مانند فنتیون و فنتریتیون نیز به نسبت ۱ تا ۱ و نیم در ۱۰۰۰ می توانند روی سن ها اثر گذار باشند. باید توجه داشت معمولا در هنگام طغیان سن پسته بویژه در اوایل فصل آفت شیره خشک هم روی درختان وجود دارد بهتر است از ترکیب هگزافلورومون + تیودان یا اندوسولفان یا از ترکیب هگزافلورومون + فنتیون یا فنیتریوتیون استفاده کرد.