سرمازدگی در انگور

راههای پیشگیری از خسارت سرمازدگی در انگور

مقدمه:

میزان مقاومت و حساسیت به سرما در ارقام انگور اروپایی (مو های موجود در کشور ) مهمترین عامل محدود کننده در توسعه سطح زیر کشت و کاهش میزان عملکرد آن ها با کیفیت مطلوب می باشد. معمولا نوسانات شدید دما در اوایل پاییز عامل عمده ای در کاهش فرآیند مقاوم سازی در درختچه مو می باشد ، ضمن این که شرایط فیزیولوژیکی رشد و اقدامات و فنون باغداری بر شدت مقاوم سازی اثر گذاشته و نقش تعیین کننده ای در میزان خسارت سرما بر مو دارد. در این راستا انجام اقداماتی چند در مدیریت باغداری میتواند از شدت خسارت کاسته و تحمل درختچه انگور را به سرما افزایش داده و یا با افزایش قدرت سازگاری به گذر از دوره سرما کمک کند. در عین حال با اجرای روش های ممکن و از طریق بکارگیری روش های مقابله با سرما در مدیریت باغداری در انگور می توان به کاهش خسارت سرما در باغات مو کمک نمود . در این نشریه ابتدا به معرفی پدیده سرما و ارزیابی شدت خسارت در بافت ها و اندام های مختلف مو پرداخته و در مرحله بعد روشهای عملی و کاربردی در فنون باغداری جهت افزایش توان و قدرت درختچه مو در مقاومت به سرما معرفی شده است.

سرمازدگی و انواع آن

برای تفکیک آسیب در دماهای پایین، اصطلاح سرمازدگی در محدوده دمایی صفر تا ۱۵ درجه سانتی گراد ودر مقابل یخ زدگی را در دمای زیر صفر درجه سانتی گراد به کار می برند .در سرمازدگی بدون اینکه در بافت، یخ تشکیل شود گیاه آسیب می بیند و در گونه های حساس ممکن است منجر به مرگ گیاه شود. در حالت کلی دو نوع سرما در هر منطقه ممکن است ایجاد شود.

 الف- سرمازدگی انتقالی (جبهه ای):

به سرمایی که در اثر هجوم یک جریان سرد و قطبی و عبور آن از یک منطقه که موجب کاهش شدید و ناگهانی درجه حرارت محیط به چندین درجه زیر صفر می شود اطلاق می گردد این جریان بیشتر در دوران خواب درختان میوه (زمستان) بوقوع میپیوندد.

ب- سرمازدگی تشعشعی:

سرما و یخبندانی که کاملا منطقه ای بوده و در یک محدوده معین بدون اینکه هوای سرد از سایر نقاط به منطقه نفوذ کند در اثر تشعشع از سطح زمین در همان محل بوجود می آید این نوع سرمازدگی بر خلاف نوع اول همواره در شب هایی که هوا ساکن و آرام و بدون ابر و باد باشد، ظاهر می شود. بسته به نوع فصل نیز خسارت وارده متفاوت می باشد به عبارتی زمان وقوع سرما نیز پراهمیت بوده و براین اساس به صورت سرمازدگی بهاره و زمستانه بروز پیدا میکند. نتایج بررسیهای مختلف نشان می دهد که بیشترین سرمازدگی ایجاد شده در اغلب سالها ناشی از این نوع سرمازدگی بوده است.

ورود به دوره خواب در درختچه انگور و رابطه آن با سرمازدگی

نحوه ورود به دوره خواب و گذر از آن نقش تعیین کننده و مهمی در ایجاد مقاومت و تحمل به سرما دارد. از نظر فیزیولوژیکی سه دوره مشخص در ورود به خواب در انگور وجود دارد. اولین مرحله در ایجاد خواب و انگیزش آن مرحله خوگیری می باشد . در این مرحله درختچه مو قابلیت و صلاحیت لازم را در تنظیم خود با تغییرات دمای محیط و ورود به خواب فراهم کرده و در اصطلاح به تدریج خود را برای و رود به دوره حیاتی جدید آماده میکند. این مرحله معمولا بعد از رسیدن حبه های انگور شروع می گردد. در حالت معمول در تمامی ارقام انگور در اواخر تابستان و اوایل پاییز این پدیده اتفاق میافتد . قبل از بروز اولین یخبندان پاییزه می بایست دما به تدریج کاهش یابد تا شرایط برای کامل شدن پدیده خوگیری و سازگاری در انگور فراهم گردد. تکمیل فرایند خوگیری در همدان و مناطق مشابه در اواخر آبان و آذر می باشد، هرچند آغاز آن در شهریورماه می باشد . نوسانات شدید دما در این مرحله نقش مهمی در ایجاد مقاومت به سرما دارد. در عین حال کوددهی ازته و آبیاری بیش از حد و نیز انجام هرس در این مرحله با تحریک و تشویق به رشد مجدد، سبب میگردد درختچه مو بیشترین آسیب را از سرما در مراحل بعدی ببیند . آزمایشات مختلف ثابت کرده است که چنانچه درختچه مو در اواخر این مرحله در معرض دمای-۶ درجه سانتی گراد به مدت چند روز قرار گیرد، بیشترین تحمل را به سرما در مراحل بعد خواهد داشت. ثابت شده است که اکثر ارقام انگور اروپایی (ارقام موجود در کشور ) در دمایی پایین تر از ۱۵- درجه سانتی گراد در این مرحله آسیب دیده و دچار سرمازدگی شدید میشوند. دومین مرحله از دوره خواب در انگور از اوایل زمستان شروع و تا اواسط و در برخی شرایط تا اوخر آن ادامه مییابد. درجه تحمل ارقام انگور به سرما در این مرحله رابطه تنگاتنگ با نحوه ورود به مرحله اول و شرایط رشد و نمو انگور در مرحله رشد و نمو حبه ها دارد. به طور معمول بسته به رقم، سرمازدگی در ارقام انگور در پایین تر از  ۱۷- درجه سانتی گراد می تواند اتفاق بیفتد. معمولا ابتدا جوانه های انگور آسیب دیده و با تداوم شدت سرما در مراحل بعد، شاخه ها نیز خسارت دیده و در صورت تداوم سرما، بازوها نیز دچار سرمازدگی خواهند شد. مرحله سوم بازخوگیری می باشد. فرآیندی که طی آن جوانه ها به صورت تدریجی از خواب خارج و خود را برای تنظیم با دمای گرم محیط آماده میکنند. این فرآیند با مواجه شدن با دمای بالاتر از صفر درجه سانتی گراد به تدریج آغاز میگردد.

شدت و میزان خسارت سرما در اندام های مختلف مو

ساقه انگور از ابتدای تشکیل تا سومین سال پیدایش آن از نظر گیاهشناسی به اسامی گوناگونی نامیده می شوند که هر کدام مرحله ای خاص از رشد و نمو آن را در بر میگیرد. از جوانه های مرکب انگور در ابتدای فصل رشد شاخه های فصل جاری بوجود می آیندکه تحت عنوان شاخساره معروف میباشد. این شاخه ها رشد سریعی داشته و در اواسط تابستان به بعد با تشکیل سلول های بافت پریدرمی بر روی آن ها تشکیل ساقه های توخالی یا ماشوره ای (شاخه یک ساله) میدهند. این ساقه های تو خالی در صورتیکه بر روی بوته انگور باقی بمانند در سال بعد تنه ها را تشکیل میدهند. تنه های افقی کوردونها را بوجود می آورند و تنه های کوتاهی که اسپورها یا ساقه های ماشور ه ای بر روی آن ها تشکیل میشوند بازو نامیده میشوند(شکل ۱).

در درختچه انگور سه نوع خسارت سرما وجود دارد :

•    آسیب جوانه
•    آسیب سرما بر شاخه یکساله
•    خسارت سرما بر تنه و بازوها  

جوانه انگور مرکب بوده و در هر گره از شاخه یکساله سه جوانه دیده می شود. جوانه اولیه، جوانه دوم و جوانه سوم . معمولا جوانه های بارده انگور بر روی ساقه یکساله از جوانه دوم تا دوازدهم قرار دارند. جوانه های اولیه که معمولا سطح باردهی بالاتری دارند در بیشتر موارد فعال شده و شاخه های فصل جاری از آن ها شکل میگیرد که خوشه های انگور بر روی آن ها قرار می گیرد. این جوانه ها در اغلب موارد غالب بوده و به جوانه های ثانویه و سومی اجازه رشد نمیدهند. در سرمازدگی اولیه این جوانه ها حساس تر بوده وبیشتر در معرض خطر سرما میباشند. در صورت ادامه سرما جوانه های دوم و سوم آسیب خواهند دید . در صورتی که سرمازدگی در جوانه های اولیه اتفاق بیفتد، جوانه های ثانویه فعال شده و با توجه به اینکه از نظر قدرت باروری در اولویت دوم میباشند لذا تا حدودی میتوانند جبران محصول از دست رفته را داشته باشند. با بالارفتن شدت و خسارت سرما این جوانه ها نیز از بین رفته و جوانه های سوم فعال میشوند. که معمولا به دلیل قدرت باروری پایین محصول از دست رفته قابل جبران نخواهد بود (شکل ۲) .

شاخه های یکساله انگور پس از جوانه ها دومین عضوی هستند که مورد آسیب سرما قرار میگیرند. میزان ذخیره مواد غذایی در آن ها و در اوخر فصل عامل تعیین کننده ای در درجه تحمل آن ها به دمای پایین میباشد. تنه اصلی انگور در آخرین مرحله و با سرماهای طولانی مدت دچار آسیب میگردد. در بیشتر موارد با سرمازدگی بازوها، جوانه های نابجا از تنه رشد کرده و با تشکیل شاخه های جدید از آن ها میتوان اسکلت جدید درختچه انگور را شکل داد (شکل۳ ).

فاکتورهای ژنتیکی تأثیرگذار بر مقاومت به سرما درانگور

ژنتیک و نوع رقم نقش مهمی در میزان مقاومت انگور به سرما دارد . گونه های مختلف انگور توانایی متفاوت به تحمل به سرما در دمای پایین دارند . این توانایی ناشی از فاکتورهای تکاملی انگور در سازگاری با منشأ آن ها در مناطق مختلف می باشد. اکثر ارقامی که در ارزیابی مقاو مت به سرما در برنامه های اصلاح نژادی وارد میشوند از گونه انگورهای آمریکایی میباشند. انگورهای اروپایی (انگورهای موجود در ایران ) اغلب از درجه پایینتری در مقاومت به سرما قرار دارند . همچنین این ارقام نسبت به نوسانات درجه حرارت در پاییز و زمستان حساس بوده و در صورت افزایش دمای ناگهانی در زمستان حتی به مدت چند روز ممکن است از خواب بیدار شده و رشد جوانه ها در  آن ها مجددا آغاز گردد. در سالهای اخیر دورگ هایی حاصل از تلاقی انواع آمریکایی و اروپایی ایجاد گردیده است که در عین حال که از کیفیت بالایی در حبه ها برخوردار هستند، قابلیت بیشتری از مقاومت به سرما را نیز کسب نموده اند. در ارزیابی که در بررسی حد تحمل ارقام انگور به سرما در منطقه همدان انجام گرفت مشخص گردید که دو رقم یاقوتی و مهدیخانی در بین ارقام موجود در همدان از درجه تحمل بالاتری به سرما برخوردار میباشند. بنابراین توصیه می شود در گزینش پایه های مناسب در احداث باغات انگور مدنظر قرار گیرند.

فاکتورهایی محیطی تأثیر گذار در مقاومت به سرما در انگور

چندین عامل محیطی در میزان مقاومت به سرمای زمستانه در انگور تأثیر گذار می باشند. این عوامل شامل ارتفاع، درجه حرارت، میزان نور و دریافت آن در تاج درخت، طول روز، درجه حرارت خاک و همچنین سطح انتشار و آلودگی عوامل بیماریزا می باشد. ارتفاع نقش مهمی در ایجاد مقاومت به سرما دارد، بویژه از این جهت که زهکشی مناسب هوا در شیب ملایم صورت گرفته و از انباشت هوای سرد در شب هایی که به دلیل صاف بودن هوا امکان برگشت دما وجود دارد، به شدت می کاهد (شکل ۴ ).  شیب های شمالی طول دوره رشد را کوتاه میکند . درحالی که شیب های جنوبی سبب طولانی شدن فصل رشد میشود. بنابراین بهتر است ارقام زودرس در شیب های شمالی و ارقام دیررس در شیبهای جنوبی کشت شوند . درجه حرارت رابطه ای متقابل با زمینه ژنتیکی رقم ودر تعیین نهایت درجه مقاومت به سرما در درختچه انگور دارد.

در مناطقی که نوسانات شدید دما در پاییز وجود دارد، قدرت رسیدن در ختچه انگور به بالاترین حد تحمل به سرما کاهش می یابد. همچنین شدت نور بالا و میزان در معرض قرار گرفتن برگها و شاخه ها به نور نقش تعیین کننده ای در میزان مقاومت درختچه انگور به سرما دارد. در این خصوص انجام هرس فرم و باردهی مناسب در میزان نفوذ نور به داخل تاج درخت می تواند اثر گذار باشد. سایه دهی بیشتر با هرس و هدایت نامناسب شاخه ها همچنین از روند خوگیری و سازگاری با سرما کاسته و ورود به مرحله خواب را به تأخیر انداخته و سبب می شود که درختچه انگور با کمترین آستانه تحمل به سرما وارد مرحله خواب زمستانه بشود . گونه های آمریکایی نسبت به طول روز حساس بوده و کاهش درجه حرارت همراه با طول روز کوتاه زمینه ورود به خواب زمستانه را فراهم میکند . در مقابل در انگورهای اروپایی (موجود در ایران) ورود به خواب زمستانه بیشتر متأثر از دمای پایین بوده و اثر طول روز ناچیز و یا قابل اغماض می باشد.

خاک هایی با حاصلخیزی بالا با تحریک رشد مضاعف و همچنین خاک هایی ضعیف و با تغذیه ناقص هر دو به دلیل ایجاد تنش رشدی از میزان آمادگی در ختچه انگور در مقاومسازی کاسته و نسبت به گیاهان با تغذیه متعادل از درجه تحمل پایین تری به سرما برخوردار میباشند. گزینش پایه های متحمل به سرما نیز نقش مهمی در ارتقا مقاومت به سرما در انگور دارد. آلودگی به بیماری ها و آفات منجر به ضعف عمومی در ختچه انگور شده و با مصرف کربوهیدرات و کاهش ذخیره سازی از میزان مقاومت میکاهد.

عوامل مدیریتی تأثیرگذار در مقاومت به سرما در انگور

اقدامات و عملیات باغبانی نقش مهمی در میزان مقاومت به سرما در در  ختچه انگور دارد. در درجه اول در انتخاب محل باغ بایستی دقت شود که از نواحی دشت با قابلیت نشست سرما پرهیز گردد . حتی الامکان مناطق با شیب ملایم و دامنه های جنوبی در نظر گرفته شود. جهت ردیفهای کاشت موازی با جهت باد غالب در منطقه باشد، رقم مناسب و سازگار با منطقه کاشت مورد گزینش قرار گیرد . شیوه، شدت و زمان هرس باردهی و نوع سیستم هدایت مناسب در انگور، در ایجاد مقامت در انگور بسیار حائز اهمیت می باشد. از اعمال هرس شدید باردهی بویژه در ارقام پررشد انگور بایستی پرهیز کرد . در مناطقی که خطر سرمای زمستانه وجود دارد، از هرس تابستانه خودداری شود. همچنین برای پرهیز از سرمازدگی بهاره بهتر است که زمان هرس را تا شروع رشد جوانه در بهار به تأخیر انداخت. دقت کافی میبایستی در مدیریت تغذیه و آبیاری اعمال نمود . کود ازته تا حد امکان در اوایل فصل مصرف شده و در طول فصل رشد و بویژه در اواخر فصل نسبت به تغذیه عناصر کم مصرف آهن و روی و نیزکود پتاسه اهتمام جدی نمود . شدت آبیاری مطابق قدرت رشد و باروری در ختچه مو تنظیم شده و از آبیاری بیش از حد به خصوص در نیمه سوم فصل رشد پرهیز گردد. تنظیم هرس باردهی و شیوه اعمال آن بایستی به گونه ای باشد که ضمن تنظیم تعداد خوشه با رشد رویشی (در نظر گرفتن ۱۰ تا ۱۲ برگ برای هر خوشه) ، حداکثر دریافت نور و نفوذ نور به تمام تاج درختچه انگور را فراهم کند . با توجه به اینکه به ازاء افزایش هر ۱۰ سانتی متر از ارتفاع  ۰٫۶ درجه سانتی گراد بر میانگین دما افزوده می شود، لذا هدایت بازوهای اصلی در ارتفاعی بالاتر از ۲ متر در دو سیستم گایوت دوبل و فرم بادبزنی، ضمن اینکه نوردهی به داخل تاج را افزایش می دهد، سبب افزایش درجه حرارت به میزان ۴ تا ۶ درجه سانتی گراد نسبت به سطح زمین میگردد (شکلهای ۵ و ۶ ).

این نوع هدایت به ویژه در مناطقی که خطر سرمای تشعشعی وجود دارد، می تواند مفید واقع شود . در سیستم تجاری انگور انتخاب پایه های مناسب و متحمل به سرما به طور مستقیم و یا غیر مستقیم با ایجاد روابط متقابل با پیوندک میتواند درجه تحمل به سرما را در انگور به طریقی معنی دار تغییر دهد. دلیل اصلی برای اثرات پایه در القا مقاومت به سرما، به تأثیر آن بر قدرت رشد، سایه اندازی و زمان بلوغ پیوندک نسبت داده شده است . سطح باردهی و تنظیم آن به طور مشخص آستانه تحمل به سرما را تحت تأثیر قرار میدهد .

باردهی بیش از حد از شدت مقاومت کاسته و برداشت دیرتر از موعد با تخلیه بیش از حد مواد غذایی در شاخه ها از آستانه تحمل مو به سرما می کاهد و همچنین برگ زدایی به هر دلیل و زودتر از موعد در آخر فصل ضمن اختلال در فرآیند سازگاری و خوگیری از شدت مقاومت زمستانه انگور هم میکاهد.

منابع مقاله سرمازدگی در انگور

پرویزی، خسرو. .۱۳۸۸ ارزیابی میزان خسارت سرمازدگی، انتخاب ومعرفی ارقام و ژنوتیپ های متحمل به سرما در انگور، گزارش پایانی پروژه تحقیقاتی، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی همدان.۳۵ صفحه.

همچنین مطالعه پستهای زیر را نیز برای افزایش آگاهی در این زمینه به شما پیشنهاد میکنیم

سرمای بهاره ، نیاز سرمایی و روشهای کنترل آن ( قسمت اول )

سرمای بهاره ، نیاز سرمایی و روشهای کنترل آن ( قسمت دوم )

سرمازدگی و روشهای مقابله با آن