تگرگ زدگی درختان پسته ومدیریت آن

تگرگ زدگی درختان پسته و مدیریت باغات پسته پس از خسارت تگرگ

مقدمه:

پدیده های اقلیمی از جمله بارش تگرگ ، طوفان ، برف ، گرما و سرمای شدید بخصوص اوایل فصل بهار همواره خسارت سنگینی به بخش کشاورزی و با شدت بیشتری به باغها و درختان پسته وارد می کند. در این میان اگر چه بارش تگرگ بطور عمده به صورت منطقه ای و محدود اتفاق می افتد، اما اگر شدید باشد ، می تواند خسارت سنگینی به تمامی محصولات زراعی و باغی وارد کند. خسارت وارده در اثر تگرگ به اکثر درختان میوه با اندکی تفاوت مشابه خواهد بود. بسیاری از باغداران پسته در مدیریت باغ پس از بارش تگرگ دچار سردرگمی و بلاتکلیفی می باشند و در برخی موارد با توصیه های کاملا ضد و نقیضی مواجه می شوند . اگرچه در این مجموعه هدف اصلی بررسی اثرات تگرگ روی درختان پسته و مدیریت این باغها پس از بارش تگرگ است؛ اما می توان تا حدود زیادی این اثرات و نحوه مدیریت باغ ها را به بسیاری از درختان میوه مناطق معتدله تعمیم داد. بارش بسیار شدید تگرگ در فیض آباد (قطب پسته کاری خراسان رضوی) در اردیبهشت سال ۱۳۸۱ به بخش های وسیعی از باغات پسته منطقه بین ۳۰ تا ۹۰ درصد خسارت وارد نمود؛ به طوریکه تا سه سال پس از بارش تگرگ، درختان خسارت دیده از باردهی خارج شده بودند. مطالب این نشریه حاصل اطلاعات جمع آوری شده در مدت سه سال پس از بارش تگرگ در این منطقه است و بکارگیری نکات فنی آن توسط باغداران به طور قطع نقش بسزایی در کاهش خسارت ناشی از تگرگ در باغات پسته خواهد داشت.

تگرگ چیست و مشخصات دانه تگرگ

تگرگ حاصل همرفت شدید هوا است که در یک طوفان تندری یافت می شود. طوفان تندری ، هوای در حال صعود و قطرات آب را چرخانیده و با خود به بالا و پایین سطح انجماد می برد و در نتیجه وقتی قطره آب به ارتفاع بالاتری از تراز انجماد می رسد، یخ می زند و در اثر ادغام با برف درشت تر می شود و سپس سقوط می کند. چنانچه به برش عرضی دانه های تگرگ دقت شود یک سری لایه های هم مرکز مشاهده می شود که در اثر عبور به بالا و پایین لایه انجماد شکل گرفته اند ( شکل ۱). دانه های درشت تگرگ به دلیل وزن، سرعت سقوط زیاد و همچنین لبه دار بودن از قدرت مکانیکی و تخریبی بالایی برخوردار بوده و قادرند خسارت سنگینی به گیاهان زراعی و باغی وارد کنند (علیزاده، ۱۳۷۶).

مناطق مستعد و زمان بارش تگرگ

آمار مشاهده ای در ۶۷ ایستگاه سینوپتیک کشور در یک دوره آماری ۲۰ ساله (۲۰۰۵–۱۹۸۶) نشان داد که از نظر زمانی، فصل بهار دارای بیشترین فراوانی رخداد این پدیده می باشد. فراوانی بارش تگرگ در این فصل ۱۹.۱ است و بیشترین رخداد تگرگ در کشور مربوط به ماه های اسفند و اردیبهشت است. از نظر مکانی و موقعیت جغرافیایی ، کانونهای اصلی رخداد این پدیده در ایران بیشتر نواحی غرب و شمال غرب هستند. ایستگاه های هواشناسی ایلام ، آبعلی و مراغه در غرب و شمال غرب کشور و ایستگاه های تربت حیدریه و بیرجند در شمال شرق و شرق کشور دارای بیشترین فراوانی بارش تگرگ هستند. از نظر توزیع بارش تگرگ در ساعات مختلف شبانه روز ، در ساعات بین ۱۲.۵ تا ۱۵.۵ به وقت محلی به حداکثر می رسد از ساعت ۲۱.۵ تا ۶.۵ صبح به حداقل می رسد (فرج زاده و طاهر پور، ۱۳۹۱).

طبقه بندی بارش تگرگ:

بارش تگرگ در هر سطحی که باشد می تواند موجب وارد شدن خسارت به درختان پسته شود؛ اما به طور کلی میزان خسارت به چند عامل ارتباط دارد که می توان به:

1. اندازه دانه های تگرگ
2. شدت بارش تگرگ
3. مدت زمان بارش تگرگ
4. سن گیاه
5. مرحله رشد گیاه اشاره کرد.

اندازه و تعداد دانه تگرگ و مدت زمان بارش، در مجموع تعیین کننده سطح بارش است؛ که در سه گروه طبقه بندی می شوند:

• بارش در سطح شدید:

در این حالت اندازه دانه های تگرگ درشت است و بارش به مدت طولانی ادامه دارد. خسارت وارده به درختان در این نوع بسیار زیاد بوده به طوری که تمام میوه ها ، برگها ، شاخه های رشد فصل جاری از بین رفته و به شاخه های چند ساله و تنه درختان آسیب جدی وارد می شود (شکل ۲). این درختان برای چندین سال از باردهی خارج می شوند و در برخی مواقع منجر به خشک شدن کامل درخت می شود (شکل ۳).

• بارش در سطح متوسط:

در سطح متوسط ، اندازه دانه های تگرگ متوسط است و مدت زمان بارش کوتاه می باشد. خسارت عمده به میوه های در حال رشد، برگها و شاخه های نازک فصل جاری وارد می شود و درختان در سال بارش تقریبا میوه مناسب و سالم برای برداشت نخواهند داشت. در این باغها با مدیریت مناسب امکان تولید میوه در سطح محدود برای سال آینده دور از انتظار نیست.

• بارش در سطح ناچیز:

در این سطح اندازه دانه های تگرگ بسیار کوچک بوده و در یک مدت کوتاه بارش پایان می یابد. خسارت شامل پارگی جزئی برگها ، شاخه های تازه روئیده و میوه ها بوده و تأثیر چندانی روی سایر اندام های چوبی درخت و رشد رویشی و تولید میوه سال آینده ندارد. در این سطح بارش بخشی از میوه ها که پوست استخوانی آنها شکل گرفته و سخت شده است و در سطح خارجی درخت و همچنین در جهت وزش باد و تگرگ قرار دارند، آسیب دیده و در اثر خروج صمغ بتدریج سیاه شده (شکل ۴) و به احتمال زیاد از بین می روند. البته در سطح محدود میوه ها تا رسیدن کامل به رشد خود ادامه می دهند و پس از برداشت علائمی از خسارت روی پوست استخوانی مشاهده می شود (شکل ۵) که از بازار پسندی آنها به نحو چشمگیری کاسته می شود.

موقعیت رشد درختان در هنگام بارش تگرگ:

بارش در هر زمانی از سال می تواند به درختان پسته خسارت وارد کند؛ اما در طول دوره رشد فعال گیاه این خسارت شدید تر خواهد بود؛ ولی در فصل پاییز و زمستان به دلیل چوبی بودن اندام های هوایی از شدت خسارت کاسته خواهد شد. به طور معمول احتمال بارش تگرگ از اواسط اسفند تا اواخر اردیبهشت بیشتر است (فرج زاده و طاهر پور، ۱۳۹۱). در این موقع از سال، شاخه های سال جاری فعال شده اند و جوانه های گل برای سال آینده در حال تشکیل شدن می باشند. از طرفی میوه ها روی شاخه ها شکل گرفته اند. تا زمانی که برگ ها به حداکثر اندازه خود برسند، درخت بیشتر از اندوخته غذایی ، شاخساره ها ، ریشه ها و تنه استفاده خواهد کرد و بعد از کامل شدن برگها و شاخه ها ، بخشی از مواد حاصل از فتوسنتز به اندام های فوق منتقل خواهند شد. به لحاظ اینکه اندوخته غذایی درخت در اواخر اردیبهشت در پایین ترین سطح خود می باشد (کریمی زارچی، ۱۳۸۸)؛ چنانچه در اواسط بهار بارش تگرگ اتفاق بیافتد و در اثر آن بخش زیادی از اندام های هوایی از بین برود، خسارت وارده به درخت بسیار جدی خواهد بود. بارش تگرگ در زمانی که شاخه های فصل جاری چوبی شده اند و مقاومت درخت در برابر ضربات حاصل از دانه های تگرگ زیاد شده است، خسارت کمتری به درختان وارد خواهد کرد.

عکس العمل درخت پس از بارش تگرگ:

نوع پاسخی که درخت به خسارت تگرگ می دهد به میزان زیادی وابسته به شدت بارش، سن درخت، زمان بارش و تا حدودی نوع رقم است. چنانچه بارش شدید باشد و باعث حذف بخش زیادی از اندام های هوایی شود، تعادل هورمونی، رشد عادی و نسبت قسمت هوایی (تاج درخت) به ریشه درخت بهم خواهد خورد. تا حدود ۱۵ روز پس از بارش تگرگ ، فعالیت ظاهری قابل توجهی در درخت مشاهده نخواهد شد. پس از این مدت به تدریج جوانه های رویشی در بخش های زیادی از شاخه ها ، تنه و از محل طوقه درخت فعال شده و متعاقب آن تعداد زیادی شاخه در قسمت های مختلف شاخه ها و تنه ظاهر خواهد شد (شکل ۳). در روی شاخه های فصل جاری بعضی از جوانه های گل که در حال شکل گیری بودند و هنوز ناقص می باشند، شکوفا شده و میوه های کوچک و پوک تشکیل می شود (شکل ۶). این میوه ها بدون گرده افشانی و به طریق پارتنوکارپی تشکیل شده اند (شکل ۷). شاخه های تشکیل شده در طول تابستان رشد می کنند تا اینکه در اواخر فصل تابستان به حداکثر اندازه خود می رسند. روی این شاخه ها هیچ جوانه زایشی تشکیل نخواهد شد؛ بنابراین در سال بعد از بارش شدید تگرگ هم میوه وجود نخواهد داشت اما با اعمال مدیریت صحیح امکان تولید جوانه گل در سال بعد از بارش به وجود می آید.

روش های مقابله با کاهش خسارت تگرگ قبل از بارش

امروزه با استفاده از داده های هواشناسی معتبر می توان تا حدود زیادی زمان و محل بارش تگرگ را تعیین نمود. اطلاع از زمان و مکان بارش تگرگ، فرصت مناسبی برای باغدار فراهم می نماید تا با انجام عملیات پیشگیرانه بتواند شدت خسارت بارش تگرگ را تا حد امکان کاهش دهد. برای محافظت از نهال های تا حدود چهار ساله می توان از انواع پوشش های کیسه ای مختلف برای پوشاندن آنها استفاده کرد؛ که یک روش مؤثر برای در امان ماندن از خسارت تگرگ است. برای نهال های تازه کشت شده می توان از ظروف پلاستیکی که قطر و طول مناسبی دارند، برای پوشاندن موقت آنها استفاده کرد. همان طور که در شکل ۸ نشان داده شده است نهال پسته ای که قبل از بارش تگرگ با ظروف یک بار مصرف پوشانده شده است. اگر چه در این روش ظروف بکار گرفته شده در اثر تگرگ خسارت دیده، اما در عین حال تا حدود زیادی توانسته است، نهال را در مقابل بارش شدید تگرگ محافظت نماید. بارش تگرگ عمدتا همراه با وزش باد شدید بوده و معمولا در یک جهت می وزد. همان طور که در شکل ۱۰ مشاهده می شود، تنه درختانی که در ردیف های اول و حاشیه باغ و در جهت بارش تگرگ قرار دارند، به میزان بسیار زیادی خسارت می بینند و ممکن است باعث خشک شدن کامل درخت شوند؛ با بستن کیسه های گونی و یا هر نوع محافظ پارچه ای به تنه درختان می توان از برخورد مستقیم دانه های تگرگ با تنه اصلی درخت جلوگیری کرد. اگر تنه درختان چندساله سالم باشند و فقط سرشاخه ها آسیب دیده باشند، امکان برگرداندن درخت آسیب دیده به حالت اولیه وجود دارد.

اخیرا برخی از باغداران به منظور جلوگیری از بارش تگرگ، از سامانه های خنثی کننده بارش تگرگ استفاده می کنند (شکل ۹). باغدار با استفاده از اطلاعات معتبر هواشناسی می تواند ابرهای تگرگ زا را تشخیص داده و سپس با استفاده از این سامانه، گلوله هایی بسیار متراکم از گاز متان به مرکز توده ابر تگرگ زا شلیک میشود و با انفجار ایجاد شده، تراکم ابرها و هسته اولیه تگرگ را از بین برده و از بارش تگرگ جلو گیری می شود. در این روش در بیشتر موارد تگرگ به باران تبدیل می شود. هر کدام از این سامانه ها می تواند مساحت حدود ۱۵۰ هکتار را پوشش دهد. تجربه استفاده از این تکنولوژی مورد رضایت باغداران بوده است.

مدیریت باغ های پسته پس از بارش تگرگ و تگرگ زدگی درختان پسته:

باغ های پسته ای که دچار آسیب دیدگی شده اند نیاز به توجه جدی دارند؛ در حالی که اکثر باغداران بعد از اینکه درختان به میزان زیاد خسارت دیدند، تقریبا باغ را به حال خود رها کرده و همین مسئله باعث می شود که خسارت وارده به درخت تشدید شود. مهمترین اقداماتی که باغدار باید پس از بارش تگرگ انجام دهد تا از شدت خسارت بکاهد و در ضمن دوره برگشت به باردهی کوتاه شود، به طور خلاصه عبارت اند از:

• شاخه هایی که آسیب دیده و خشک شده اند، می بایست تا زیر محل آسیب دیدگی حذف شوند تا از نفوذ عوامل بیماری زا و آفات به داخل قسمت های خسارت دیده و خشک شده جلوگیری شود.
• هرس درختان پسته باید به گونه ای انجام شود که شاخه های جدید که تشکیل می شود روی قسمت های آسیب دیده نباشند؛ زیرا در سال های آینده مشکلات زیادی برای درخت ایجاد خواهد شد (شکل ۱۰). از جمله اینکه جوانه های طرف مقابل بارش تگرگ ، فعال شده و شاخه های به وجود آمده روی درخت موجب خواهد شد که درخت بیشتر به یک سمت متمایل شود که این موضوع برای رشد و باردهی درخت مناسب نیست.
• تا حد امکان باید هرس سنگین روی درختان آسیب دیده از تگرگ اعمال شود تا در نتیجه آن شاخه های قوی و سالم در جهات مختلف روی درخت تشکیل شود (شکل ۱۱).
• نظر به اینکه بارش تگرگ بطور عمده از یک جهت است در بارش های شدید ، تنه بیشتر درختان باغ بخصوص درختان چند ردیف اول باغ به شدت آسیب می بینند. لازم است پوست قسمت های آسیب دیده به طور کامل حذف شود (شکل ۱۲). سپس محل آنها با ترکیب بردو و یا قارچ کش روورال تی اس (Rovral TS) ضد عفونی شده و سپس با چسب پیوند پوشانده شده تا از نفوذ قارچهای بیماری زا جلوگیری شود (شکل ۱۳).

• در اوایل فصل بهار، معمولا بخش زیادی از اندوخته غذایی ، صرف رشد اندام های درخت می شود و با حذف برگها و آسیب دیدن جوانه ها در اثر تگرگ ، تنش مهمی به ریشه وارد می شود؛ بنابراین باید در زمینه تغذیه درختان دقت شود تا به تدریج درخت اندامهای از دست داده را بازسازی نماید. بعد از اینکه جوانه های درخت فعال شدند و شاخه های جدید تا حدودی رشد کردند لازم است در هر نوبت آبیاری در هکتار حدود ۵۰ کیلو گرم کود ازته مصرف شود تا رشد رویشی بتدریج به حالت طبیعی باز گردد.
• پس از اینکه با اعمال مدیریت صحیح، درخت آسیب دیده از تگرگ مجدد فعال شد و برگها به رشد مناسب رسیدند، می توان با استفاده از انواع ترکیبات مناسب برای تغذیه برگی از جمله اسیدهای آمینه ، به تکمیل چرخه رشد درخت کمک کرد و در مجموع ضمن فراهم نمودن شرایط مناسب برای تکمیل رشد شاخه های تشکیل شده پس از خسارت تگرگ ، فرصت ذخیره عناصر غذایی در اندام های درخت نیز ایجاد شود.
• نظر به اینکه در زمان بارش تگرگ و تا چند روز بعد از آن درصد رطوبت خاک و هوا بالا می باشد و از آنجایی که درختان آسیب دیده اند و افزایش رطوبت موجب توسعه عوامل بیماری زای قارچی خواهد شد؛ بنابراین پیشنهاد می شود حداقل تا دو هفته پس از بارش تگرگ از آبیاری باغ اجتناب شود و سپس آبیاری به مدار معمولی انجام شود (شکل ۱۴).
• با توجه به اینکه برخورد شدید دانه های تگرگ با خاک باعث فشرده شدن لایه سطحی خاک خواهد شد؛ پیشنهاد می شود با کاهش رطوبت ، خاک شخم زده شود تا نفوذ آب و هوا به محدوده رشد ریشه تسهیل شود.
• نهال هایی که آماده پیوند هستند و به آنها آسیب جدی وارد شده است، باید از محل رشد سال جاری سربرداری شوند تا در ادامه فصل به اندازه کافی رشد کرده و در سال بعد برای پیوند آماده شوند (شکل ۱۵).
• مدیریت صحیح و توجه کافی فقط به سال بارش محدود نمی شود و باید برنامه های اصلاحی درخت، تغذیه و بهداشت باغ حداقل یک سال بعد ادامه داشته باشد.
• اگر آسیب وارده به درختان شدید باشد، قسمت تاج درخت به تدریج خشک خواهد شد. در این حالت باید هر چه زودتر قسمت هوایی درخت سر برداری شود تا امکان تولید پاجوش و تنه جوش فراهم گردد. تعدادی از پاجوش و تنه جوش های سبز شده که قوی تر بوده و موقعیت مناسب تری دارند، نگهداری شده و مابقی حذف می شوند.

نتیجه گیری

تگرگ یکی از مهمترین پدیده های جوی خسارت زا برای محصولات کشاورزی و بخصوص درختان پسته است. با پیشرفت سیستم های هواشناسی، امکان پیش بینی بارش تگرگ وجود دارد. بنابراین با نصب سامانه های خنثی کننده ابرهای تگرگ زا، می توان تا حدود زیادی از بارش تگرگ در منطقه خاص جلو گیری نمود. اما چنانچه بارش تگرگی صورت گیرد، ممکن است خسارت وارده موجب خشک شدن کامل درختان پسته شود. با بکار گیری توصیه های فنی بالا و با مدیریت صحیح می توان علاوه بر کاهش خسارت تگرگ به درختان پسته ، دوره بازگشت درختان آسیب دیده به چرخه تولید را کوتاه نمود.