بیماری لکه قهوه ای نواری جو

graminea Pyrenophora (Died.) E.Maller

مقدمه و اهمیت

جو با نام علمی Hordeum vulgare یکی از سازگارترین و ساده ترین زراعتها در جهان، از جمله ایران است . سطح زیركشت جو دنيا در سال 2102 حدود 49310546 ميليون هكتار برآورد شده است. سطح زیركشت كشور ما براساس آخرین آمار سال زراعی 1390 – 91 بالغ بر 2076747 ميليون هكتار است  استان مازندران در سال زراعی 1389 – 90 با سطحی بالغ بر 33184 هكتار، 1.6 درصد سطح زیركشت جو کشور را به خود اختصاص داده است . مطابق این آمار بيشترین سطح زیركشت به شهرستان بهشهر (11700  هكتار ) و كمترین آن به شهرستان محمود آباد ( 15 هکتار) تعلق دارد . این گياه منبع غذایی بسيار مهمی در برخی از کشورها از جمله خاورميانه و شمال آفریقا به شمار میرود. جو بيشتر برای خوراک دام و تهيهٔ فراورده های تخميری از جمله ماءالشعير مورد استفاده قرار میگيرد.  جو غذایی بسيار مقوی بوده و دارای خاصيت نرم کنندگی است. این گياه در رفع نقرس مفيد بوده و جوشانده آن برای درمان تب، کم خونی، سوء هاضمه و پائين آوردن کلسترول مفيد است. همچنين مصرف جو به علت دارا بودن پروتئاز، در جلوگيری از سرطان بسيار موثر می باشد.

گزارشی از خاستگاه واقعی جو وجود ندارد، اما برخی از محققين، خاستگاه این گياه را کوههای زاگرس ( غرب ایران ) ، آناتولی جنوبی و فلسطين میدانند. بر پایه نظریه واليوف، مبداء جوی ریشک دار و غلاف دار، کشور اتيوپی و شمال آفریقا و مبداء نوع بدون ریشک، ریشک کوتاه و کلاهک دار، آسيای جنوب شرقی، به ویژه چين، ژاپن و تبت است. در ایران زراعت این گياه مقام دوم را بعد از گندم دارا بوده و در هرجا که شرایط آب و هوایی مساعد، خاک حاصلخيز و قابليت نگهداری آب در آن زیاد باشد و نيز در خاکهایی که اسيدیته آنها بين 7 تا 8 باشد، توليد میشود. این گياه نسبت به گندم در برابر خشکی مقاوم تر است. از اینرو جو در آب و هوایی که سبب محدودیت توليد سایرغلات میشود، میتواند بيشترین محصول را توليد کند. در شرایط دیم هم عملکرد جو بهتر از گندم و چاودار می باشد. توليد جو در همه نوع زمينی با بارندگی ساليانه 200 تا 250 ميلیمتر امکانپذیر است. جو نسبت به دمای بالا ، حتی بيشتر از 32 درجه سانتیگراد مقاوم بوده، ولی در شرایط آب و هوای مرطوب، در برابر دمای بالا بسيار حساس است. دانه جو نسبت به گندم برای جوانه زدن به رطوبت کمتری نياز دارد

سه نوع جو از نظر واکنش به دما وجود دارد:

1. نوع بهاره که به سرما حساس بوده و در بهار کاشت میشود.
2. نوع پایيزه که در فصل پایيز کاشته میشود و تا فرارسيدن فصل بهار، سنبله توليد نمیکند.
3. نوع حد واسط که نسبت به سرما مقاومت کمتری داشته و در نقاط نسبتاً گرمتری در هر دو فصل بهار و پایيز زراعت میشود.

اما این گياه ارزشمند همواره مورد تهدید عوامل مخرب قرار ميگيرد. از جمله عوامل مخرب، بيماریهای گياهی هستند. بيماريهای گياهي و خسارت آنها برای انسان از مسائل یبسيار با اهميتی بوده و نقش اساسي را در حيات بشر ایفاد مينمایند. استان مازندران نيز به علت شرایط آب و هوائی خاص خود همواره ميزبان بسياری از بيماریهای جو می باشد. در بين امراض جو استان بعضی از آنها مانند زنگ، لکه قهوه ای و سفيدک سطحی در اکثر مزارع شایع بوده و چنانچه با آنها مبارزه نشود، موجب خسارات جبران ناپذیری میگردند. از مهمترین بيماریهایی که جو را مورد تهدید قرار میدهد، بيماری لکه قهوه ای می باشد. لکه قهوه ای نواری جو در اغلب کشورهای تحت کشت این محصول مثل اسپانيا، ایالات متحده امریکا، آفریقا، ایتاليا، بریتانيا، روسيه و دانمارک شایع بوده و خسارت وارد میکند. خسارت ناشی از این بيماری روی محصول جو خيلی زیاد و بين 70 تا 100 درصد گزارش شده است . این بيماری در ایران از اکثر مناطق جوکاری کشور از جمله استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبيل، اصفهان، زنجان، همدان، لرستان، تهران، خوزستان و کرانه دریای خزر گزارش شده است . خسارت بيماری بسته به زمان آلودگی، نوع رقم و شرایط محيطی متفاوت است. اگر آلودگی قبل از ظهور سنبله ها صورت گيرد، خسارت وارده به محصول زیاد می باشد. لکه قهوه ای نواری جو در مازندران شيوع داشته و در بعضی از سالها خسارت جبران ناپذیری را به محصول جو وارد میسازد. طی بازدید سال 1383 از محمدآباد فریم، 100 درصد از یک مزرعه 3.5  هکتاری متعلق به آقای اسپهبدی به بيماری آلوده بود. آلودگی مزرعه مذکور به حدی بوده که برداشت محصول از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نبوده است.

علائم بیماری لکه قهوه ای نواری جو

بيماری لکه قهوه ای نواری به قسمتهای مختلف اندامهای هوائی جو مثل برگ، ساقه ، سنبله و دانه حمله میکند. علائم بارز بيماری در روی برگ به صورت خطوط رنگ پریده با نوارهای طولی زرد رنگ که این علائم بارز ( شکل 1 ) به مرور زمان ،بيماری توسعه یافته و خطوط زرد برنگ قهوه ای در می آیند ( شکل 2 ).

الودگی در برگهای پائينی و پير بيشتر از برگهای بالایی و جوان است و نوارها در تمام طول برگ گسترش می یابد. برگهای آلوده خشک شده و از نوک آنها شکافهائی در برگ ایجاد میگردد که در اثر سایيده شدن به یکدیگر، پهنک برگ به-صورت رشته رشته و نخی شکل در می آید. در الودگی های شدید بر روی ساقه نيز خطوط نواری به رنگ قرمز مایل به قهوه ای ظاهر شده و بتدریج آثار بيماری در مزرعه به صورت کوتاه ماندن ساقه ها و خزان زودرس بوته ها بروز می کند. سنبله و دانه های جو نيز از حمله بيماری در امان نيستند. همان طوریکه در بالا اشاره گردیده، اگر بيماری زود هنگام حادث شود، ممکن است دربعضی از بوته های بيمارخوشه ای ظاهر نگردد و یا در صورت تشکيل خوشه ، سنبله ها در داخل غلاف محبوس مانده و نمیتوانند خارج شوند. اگر در چنين بوته هائی سنبله ای هم تشکيل شود، اغلب پيچيده و پوک می باشند. در چنين سنبله هائی در صورت توليد دانه، تعداد آنها بسيار کم بوده و اغلب ریز و چروکيده هستند. درسطح پوست دانه خطوط نواری قهوه ای دیده می شود. هر چند ممکن است که در بعضی از بوته-های آلوده، سنبله ها بطور طبيعی ظاهر شده و دانه های آلوده بدون علائم و یا به رنگ قهوه ای دیده شوند.

عامل بیماری

بيماری لکه قهوهای نواری جو در اثر قارچ graminea Pyrenophora (Died.) E.Maller بوجود می آید که متعلق به رده اسکوميست است. فرم غير جنسی قارچ Helmintosporum graminearum Rabh بوده که همنام Drechslera graminea (Rabh) می باشد .

کلنی قارچ روی محيط غذایی PDA  ابتدا به رنگ زیتونی یا خاکستری روشن بوده که به-تدریج بر روی آن مواد رنگی یا پيکمانهای قرمز مایل به قهوه ای تشکيل میگردند. قطر هيفها از 2.77 تا 4 ميکرون متغير است. اغلب ریسه های قارچ در روی محيط کشت نازا بوده و کنيدی توليد نمیکنند. ولی کنيدیهای قارچ برروی برگ و اندامهای آلوده گياه به فراوانی تشکيل میگردند. کنيدیها به رنگ قهوه ای روشن، راست، با دو انتهای گرد، دارای 5 تا 3 جداره عرضی و به ابعاد  45×99 – 15.5×22 ميکرون هستند. کنيدیها به طور جانبی و یا انتهایی توسط پایه های کوتاهی به کنيدیوفور متصل می باشند. تعدادی از این کنيدیها نيز در فصل پائيز اطراف پرتيسها در روی ساقه و کلش جو آلوده تشکيل میگردند  فرم جنسی قارچ یا پریتس به شکل اندامهای تقریبا گرد، سخت، کشيده تا بيضی شکل و به رنگ قهوه ای تيره روی بقایای ساقه، کاه و کلش ميزبان آلوده در زیر اپيدرم و یا بيرون آن تشکيل میشود . در شکل 3 اندامهای حنسی قارچ که برروی کلش و باقيمانده ساقه جو آلوده به بیماری لکه قهوه ای نواری جو تشکيل شده، نشان داده شده است.

پریتيسها در روی محيط کشت در آزمایشگاه توليد نمیشوند، ولی با قراردادن قطعاتی از برگ آلوده جو در محيط کشت آب آگار و نگهداری در شرایط متناوب نور و تاریکی همراه با یک دوره سرما تشکيل میگردند. پریتسها به ابعاد  413-547×564-714  ميکرون هستند. سطح بيرونی پریتسها با موهای سخت سياه رنگ پوشيده شده است. در نوک و یا در بين این موها تعدادی کنيدی یا اسپورهای بهاره قارچ دیده می شود. با فشار دادن پریتس رسيده، آسکها به شکل کيسه های دو لایه و به ابعاد متوسط 27×156 ميکرون از آن خارج می شوند. درون هر آسک تعداد 8 آسکوسپور به رنگ زرد با پنج حجره که سه سلول وسطی دارای دیواره طولی و دو سلول انتهایی فاقد دیواره اند، دیده میشود.

زیست شناسی بیماری لکه قهوه ای نواری جو

زمستان گذرانی قارچ عامل بیماری لکه قهوه ای نواری جو به فرم جنسی در بقایای کاه و کلش آلوده می باشد. این قارچ بذر زاد بوده و به طور معمول زمستان را به شکل غير جنسی نيز در بذور به سر می-برد . درصورت کشت بذور آلوده جو در مزرعه، ریسه های قارچ که در پوست و پریکاپ آنها وجود داشته، همراه با جوانه زنی دانه ها رویش کرده و در بافتهای جوان مستقر میگردند. عامل بيماری همگام با رشد و تکامل گياه ميزبان رشد کرده و اندامهای هوایی گياه را آلوده میسازد. حساس ترین مراحل آلودگی گياهچه ها از زمان شروع جوانه زدن بذور آلوده تا زمان ظهور گياه در سطح خاک است. این امر در دمای متوسط 12 درجه سانتیگراد و رطوبت مناسب ( پتانسيل 7 بار ) به نحو مطلوبی انجام میگيرد. بطور معمول درصد گياهانی که آلوده میشوند کمتر از درصد بذرهای آلوده می باشند. بخش گسترده ميسيليوم قارچ عامل بيماری در تمام مراحل رشد گياه تا هنگام ساقه و خوشه ادامه می یابد. اسپورزایی قارچ روی اندام های آلوده نياز به رطوبت بالای جو دارد. در این شرایط کنيدها به فراوانی روی برگها توليد و به وسيله باد روی سنبله ها انتقال یافته و دانه ها را در طول مراحل تشکيل آلوده می سازد. آلودگی در دمای 10 تا 33 درجه سانتیگراد ایجاد میگردد. شدت آلودگی بستگی به بالا بودن ميزان رطوبت جوی، به ویژه در مرحله تشکيل سنبله ها و دانه ها دارد. معمولا دانه ها بعد از رسيدن علایم آلودگی را نشان نداده و در ظاهر سالم به نظر میرسند. ولی اگر چنين بذری در سال بعد کشت گردد، ریسه های قارچی موجود در پوشش آن همراه با جوانه زدن بذر رویش کرده و با نفوذ در جوانه گياهچه ها آنها را آلوده میکند و  به این ترتيب چرخه بيماری تکرار ميگردد  .

راههای کنترل بیماری لکه قهوه ای نواری جو

1. روش زراعی

تهیه بذر سالم :  بیماری لکه قهوه ای نواری جو بذر زاد بوده و از طریق بذور آلوده انتقال می یابد. استفاده از بذر سالم و عاری از آلودگی تاثير زیادی در کاهش منابع آلودگی و در نتيجه کنترل بيماری دارد.

رعایت تناوب زراعی : کشت پشت سرهم جو موجبات افزایش منابع آلودگی و افزایش بيماری در سال بعد را فراهم میکند. از اینرو با رعایت تناوب زراعی میتوان منابع آلودگی را که در پایداری و انتقال بيماری در سال بعد موثر هستند، را کم کرده و موجب کاهش آلودگی شد .

کاشت ارقام مقاوم : تهيه و کاشت ارقام مقاوم یا متحمل اصولی ترین و کم هزینه ترین روش کنترل هر بيماری است. از اینرو با کشت ارقام مقاوم میتوان خسارت ناشی از بيماری را به حداقل رسانيد. براساس گزارش بهروزین و اسدی ( 1995 )  ارقام بهاره جو بيشتر از ارقام پائيزه در برابر بیماری لکه قهوه ای نواری جو مقاوم هستند.

2. روش شیمیایی

از آنجائیکه بيماری لکه قهوه ای جو بذر زاد است، ضد عفونی بذور با قارچکشهای توصيه شده تاثير بسيار خوبی در کاهش منابع آلودگی و در نتيجه کنترل بیماری لکه قهوه ای نواری جو دارد. نتایج آزمایشات بهروزین و اسدی نشان داد که قارچکشهای ایمازاليل ( 5٪ محلول در اتانول به ميزان 100 – 150 ميلی ليتر) و روال تی  اس 50٪ پودروتابل ( ایپرودیون 35٪ + کاربندازیم 17.5٪ ) به ميزان 100 – 150 گرم برای ضدعفونی صد کيلو گرم بذر تاثير مناسبی در کنترل بیماری لکه قهوه ای نواری جو داشته است.

تهیه وتدوین : احمدفدایی کارشناس گندم و جو استان مازندران

• تشکر و قدردانی از آقای دکتر فروتن که در راهنمایی این نشریه بنده را یاری نموده اند.
• تشکرو قدردانی از دکتر رعیت پناه رئیس بخش گیاهپزشکی مرکز تحقیقات استان و آقای مهندس اولادی که زحمت بررسی آنرا داشته اند.
• تشکرو قدردانی از آقای مهندس عنایتی مدیر محترم زراعت استان که انگیزه لازم را دراین خصوص معمول داشته اند .

منابع مورد استفاده