آفتاب سوختگی تنه و سرشاخه انار
آفتاب سوختگی تنه و سرشاخه درختان انار و راههای کنترل آن
خلاصه
خشکیدگی تنه وسر شاخه، مهمترین عامل خسارتزای درختان انار محسوب میگردد. در اثر تابش مستقیم آفتاب روی قسمتهای آفتابگیر تنه و سرشاخه های درختان انار، پوست از بین رفته، متورق شده و از چوب جدا میگردد. زردی، کم برگی، پژمردگی، ریزش برگ و کوچک ماندن میوه از جمله علائم اولیه، روی درختان مبتلا میباشد. زیانهای شدید معمولاﹰ با خسارت سوسک چوبخوار انار (Chrysobothris parvipunctata) همراه و سبزخشکی یا زردخشکی درختان صدمه دیده را بدنبال دارد. اما ریشه ها سالم هستند و در همان سال و یا سالهای بعد پاجوش زیادی تولید میکنند. آلودگی سمتدار بوده و در اکثر موارد سمت آفتابگیر تنه و ناحیه فوقانی سرشاخه ها آسیب میبینند. میزان خسارت هم در درختانی که مدتی در سایه دیوار و یا درختان دیگر قرار داشته و بعداﹰ بنا به دلایلی، از جمله قطع درختان مجاور، در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار میگیرند، بسیار شدید میباشد. معمولاﹰ اینگونه درختان در اثر شدت بیماری سبزخشک و یا زردخشک میشوند. میزان خسارت در درختان مسن و روی تنه های شیبدار نیز شدیدتر است. اقدامات انجام شده جهت جداسازی قارچهای بیمارگر از بافتهای آسیب دیده و خاک اطراف درختان آلوده به نتیجه نرسید و رابطه مستقیم یبین نماتودهای انگل گیاهی یا خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب و خاک باغات آلوده، با میزان آلودگی و شدت عارضه نیز به اثبات نرسید. هرچند نقش بعضی از آنها در تضعیف درخت انار غیرقابل انکار میباشد. اما اختلاف بین تیمارهای اعمال شده در آزمایشی که بمنظور تعیین نقش تابش مستقیم آفتاب در بروز عارضه و راه کنترل آن انجام گردید، در سطح احتمال ١ درصد معنی دار شد. این آزمایش دو نتیجه مشخص در برداشت. نتیجه اول اینکه تابش مستقیم آفتاب عامل اولیه و اصلی عارضه خشکیدگی تنه و سرشاخه در درختان انار استان یزد میباشد و نتیجه دوم اینکه رنگ آمیری تنه و سرشاخه ها بوسیله یک ماده سفید رنگ بی اثر، مثل گلسفید(نوعی رس) و آرد جو در فصل بهار و تابستان روشی مؤثر و مفید برای کنترل این عارضه میباشد.
واﮊه های کلیدی: انار، آفتاب سوختگی، رنگ آمیزی، یزد
مقدمه
انار (.Punica granatum L) میوه ای گرمسیری تا نیمه گرمسیری است و در نواحی ساحلی و مرطوب به صورت همیشه سبز میباشد، ولی در نواحی خشک با زمستانهای سخت بصورت خزان کننده است. اکثر محققین نوشته اند که انار بومی ایران است و بتدریج در مناطق آسیای مرکزی تا هیمالیا، خاورمیانه، آسیای صغیر و حوزه مدیترانه گسترش یافته است . هندوستان، اسپانیا، ایتالیا، ترکیه، مصر، تونس، یونان، مراکش، عــراق، افغانستان، پاکستان، ارمنستان، گرجستان، تاجیکستان، آذربایجان، یوگسلاوی سابق، لیبی، لبنان، سودان، برمه، بنگلادش، موریتانی، فرانسه، چین، ترکمنستان، قبرس، ﮊاپن، روسـیه، آمریکا و فلسطین اشغالی از جمله ٣۵ کشور انارخیز دنیا محسوب میشوند . ایران زادگاه انار است و انار ایران از نظر سطح زیر کشت، تولید، صادرات ، تنوع ارقام و کیفیت محصول مقام اول دنیا را داراست. هرچند در سراسر کشور، باستثناﺀ استان همدان، درخت انار وجود دارد، ولی نواحی حاشیه کویر با تابستانهای گرم و خشک و آب و خاک نسبتاﹰ شور مهمترین مناطق تولید اقتصادی انار محسوب میشوند. نگاه اجمالی به آمار ١۵ سال اخیر نشان میدهد که سطح زیر کشت انار طی این سالها بین ۵٣٨٠٠ تا ۶٠۴١٢ هکتار، تولید بین ۴٨٣۶۵۴ و ۶٢٩٩٣۵ تن و عملکرد بین ٨٩٣۶ و ١٢١٩٧ کیلوگرم در هکتار متغیر بوده است. این تغییرات عمدتاﹰ ناشی از عوامل اقلیمی، مثل سرمازدگی میباشد . علیرغم انعطافپذیری انار به انواع آب و خاک و شرایط نامساعد اقلیمی، خسارتهای ناشی از این عوارض را نمیتوان نادیده گرفت. خشکیدگی تنه و سرشاخه، سبزخشکی و زردخشکی از جمله این عوارض میباشد. پوست تنه و سرشاخه هایی که در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار دارند، از بین رفته، ورقه ورقه شده و از چوب جدا میگردد. در حالیکه معمولاﹰ پوست در قسمتهای سایه (سمت شمال تنه و سطح زیرین تنه های شیبدار) سالم است. زردی، کمبرگی، پژمردگی، ریزش برگ و کوچک ماندن میوه، از جمله علائم اولیه روی درختان مبتلا میباشد. زیانهای شدید معمولاﹰ با خسارت سوسک چوبخوار انار(.Chrysobothris Obenb (parvipunctata همراه و سبزخشکی یا زردخشکی تنه ها و شاخه های آلوده را بدنبال دارد . اما ریشه ها سالم هستند و در همان سال و سالهای بعد پاجوش زیادی تولید میکنند. علوی و زکیئی(١٣۶۴) گونه (Lebert et Cohn) Schroet Phytophthora cactorum را از کاشان و زکیئی و همکاران (١٣٧٠) گونه Phytophthora (Smith et Smith)Leonian citrophthora را از استانهای تهران و مرکزی به عنوان عامل بیماری سبزخشکی درختان انار معرفی کرده اند و انتظار میرفت که عامل این عارضه در یزد نیز یک گونه از فیتوفترا باشد ، اما این پیشبینی تحقق پیدا نکرد. این مقاله بررسیهای انجام شده و نتایج حاصل از چهار سال تحقیق روی این عارضه و راههای کنترل آن را نشان میدهد.
مواد و روشها
الف‐ نمونه برداری
در این بررسی از ١١۶ باغ انار در سطح استان یزد بازدید و ضمن بررسی عارضه خشکیدگی تنه و سرشاخه در محل و تکمیل پرسشنامه، از ریشه، تنه و سرشاخه های درختان آسیب دیده، خاک اطراف ریشه و آب آبیاری، نمونه برداری و در آزمایشگاه تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی، آزمایشگاه خاک و آب یزد و آزمایشگاه تحقیقات بیماریهای درختان میوه موسسه تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی مورد بررسی قرار گرفت.
ب‐ بررسی قارجهای بیماریزای احتمالی
بمنظور جداسازی و شناسایی قارچهای انگل احتمالی که در ایجاد و یا تشدید عارضه آفتاب سوختگی دخالت دارند، بیش از یکصد نمونه از ریشه و بافت های آسیب دیده درختان آلوده بشرح زیر کشت داده و مورد بررسی قرار گرفت:
۱٫ کشت مستقیم نمونه: در این روش پس از ضد عفونی سطح نمونه با الکل ٧٠ درصد، از حد فاصل نسج سالم و آلوده قطعاتی برداشته و درون پتری دیش روی محیط کشتهای CMA، PDA و MA کشت داده شد.
۲٫ قطعاتی از حد فاصل نسج سالم و آلوده جدا کرده و در زمانهای مختلف ١ تا ٣ دقیقه با کلرورمرکوریک ١ در هزار و یا ۵ دقیقه با آب اکسیژنه ضد عفونی و پس از شستشو با آب مقطر استریل در سطح محیط کشت CMA داخل پتری دیش کشت داده شد.
۳٫ کشت نمونه روی میوه سیب: قطعاتی از حد فاصل نسج سالم و آلوده به طول تقریباﹰ پنج و قطر سه میلیمتر انتخاب و بدون ضد عفونی و با ضد عفونی بوسیله کلرورمرکوریک ١ در هزار به مدت یک دقیقه و بس از شستشو با آب مقطر، داخل میوه سیب قرار داده و در دسیکاتور گذاشته شد.
۴٫ عصاره خاک پای درختان آلوده تهیه و پس از ۴٨ ساعت نگهداری در حالت اشباع از برگ نارنج جهت تله انداختن قارچهای فیتوفترا و احتمالاﹰ قارچهای دیگر استفاده شد.
ج‐ بررسی نماتودهای پارازیت
نماتودهای پارازیت خارجی باغات نمونه برداری شده از طریق شستشوی ٢۵٠ سانتیمتر مکعب خاک جمع آوری شده از اطراف درختان با روش جنکینز(١٩۶۴) و نماتودهای پارازیت داخلی ریشه ها به طریق متد کولن و دهرد(١٩٧٢) استخراج و مورد بررسی قرار گرفت.
د‐ بررسی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب و خاک باغات بدین منظور مقدار ازت، فسفر، پتاس، بر، EC ، pH ، بافت خاک و همچنین EC آب باغات نمونه برداری شده ، توسط آزمایشگاه تحقیقات خاک و آب مرکز تحقیقات کشاورزی یزد اندازه گیری و با وضعیت آلودگی باغات مورد مقایسه قرارگرفت.
ه‐ بررسی آمار هواشناسی
بمنظور بررسی نقش عوامل اقلیمی در بروز عارضه، اطلاعات آماری ایستگاه هواشناسی سینوپتیک فرودگاه شهید صدوقی یزد، که در مجاورت ایستگاه مرکز تحقیقات کشاورزی واقع است، مورد بررسی قرارگرفت.
و‐ بررسی تأثیر رنگ آمیزی تنه و سرشاخه در بروز عارضه
عدم موفقیت در جداسازی قارچهای بیماریزا از ریشه و طوقه و عدم ارتباط مستقیم آلودگی با نماتودهای انگل گیاهی و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب وخاک از یکطرف و نوع علائم عارضه روی درختان آلوده، از جمله سمت داربودن آلودگی، احتمال دخالت تابش مستقیم آفتاب روی تنه و سرشاخه در ایجاد و تشدید بیماری را قوت داد. لذا بمنظور تأیید این فرضیه و بررسی راههای کنترل آن، آزمایشی با ٣ تیمار و چهار تکرار در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی و بمدت ٢ سال در ایستگاه باغبانی مرکز تحقیقات کشاورزی یزد بمرحله اجراﺀ گذاشته شد. رقم مورد آزمایش گرچ شهوار و برای هر واحد آزمایشی ٢ درخت با عمر حدود ٣٠ سال انتخاب گردید.
تیمارهای آزمایش عبارت بودند از:
تیمار١: هرس بسیار شدید درخت به نحویکه تنه و سرشاخه ها در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار گیرد. مشابه آنچه در باغات آلوده دیده میشد.
تیمار ٢: انجام هرس بسیار شدید درخت مشابه تیمار یک و سپس رنگ آمیزی تنه و سرشاخه هایی که در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار دارند، بوسیله مخلوطی از ٢ قسمت گلسفید (نوعی رس) و یک قسمت آرد جو. برای رنگ آمیزی از قلم موی بزرگ نقاشی استفاده شد ولی در سطوح زیاد میتوان از تلمبه های رنگ پاشی استفاده کرد.
تیمار ٣: شاهد (انجام هرس معمول و بدون رنگ آمیزی)
هرس کلیه تیمارها در اواخر زمستان و رنگ آمیزی تنه و سرشاخه ها در اواسط بهار صورت گرفت. فاکتور مورد ارزیابی، شدت خسارت بود که بصورت درصد و بطور مشاهده ای و براساس تعداد تنه و سرشاخه خشک شده تعیین و مورد تجزیه وتحلیل آماری قرار گرفت.
نتایج و بحث
اقدامات انجام شده جهت جداسازی قارچ فیتوفترا از بافتهای آسیب دیده و خاک اطراف درختان آلوده به نتیجه نرسید. تنها در بعضی از نمونه ها قارچ Pleuroplaconema punicae Chaudhuri and Singh که توسط جمشید فاتحی از بخش تحقیقات گیاهشناسی مؤسسه تحقیقات آفات و بیماریهای گیاهی تعیین نام گردید(اطلاعات شفاهی)، جدا شد. بنابراین فرضیه اول، که احتمال داده میشد علت عارضه سبزخشکی درختان انار در یزد، مشابه استانهای تهران و مرکزی گونه Phytophthora citrophthora یا همانند کاشان گونه باشد، منتفی گردید. نماتودهای انگل گیاهی، بویژه نماتودهای مولد غده ریشه Meloidogyne spp.) ) بطور متنابهی از خاک و ریشه درختان اکثر باغات مورد بررسی استخراج شد، ولی رابطه مستقیمی بین میزان آلودگی خاک و ریشه به نماتودهای انگل و شدت عارضه سبزخشکی مشاهده نگردید. هرچند نقش آنها را در ضعف درخت و در نتیجه جلب چوبخواران و حساسیت بیشتر درخت در مقابل سایر بیمارگرها و عوامل اکولوﮊیک را نمیتوان نادیده گرفت.
نتایج بررسی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب و خاک
(مقدار ازت، فسفر، پتاس، بر، pH ، بافت خاک و همچنین EC آب) باغات مورد مطالعه نیز نشان داد که آلودگی در باغاتی که دارای بافت خاک سبک و شنی بوده و از ضعف مواد غذایی رنج میبرند، شدیدتر میباشد، اما این وضعیت نیز عمومیت نداشته و رابطه مستقیمی بین هیچکدام از این فاکتورها با عارضه دیده نشد. تیمارهای مورد آزمایش در ایستگاه باغبانی مرکز تحقیقات کشاورزی یزد، مورد اشاره در بند » و« مواد و روشها، در سطح احتمال یک درصد معنی دار شد. درصد خشکیدگی تنه و سرشاخه، تجزیه واریانس آزمایش و گروبندی تیمارها بشرح جداول شماره ٣ ‐ ١ و نمودار ضمیمه میباشد.
براساس نتایج بدست آمده، در تیمار ١ که با هرس شدید، تنه ها و شاخه های اصلی در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار داده شدند، موجب خشکیدگی شدید گردید. بطوری که در پایان دومین سال اجرای آزمایش، اکثر این درختان در شرف خشکیدگی کامل قرار داشته و بعضی از تنه ها به کلی خشک شدند. ولی درختان تیمار ٢ که پس از هرس بوسیله مخلوطی از گل سفید و آرد جو رنگ آمیزی شده بودند، با تیمار شاهد که تنها هرس معمول روی آنها اعمال شده بود، تفاوت معنی داری نشان نداد.
نتایج این آزمایش در دو بخش قابل تفسیر میباشد:
الف‐ تعیین علت اصلی عارضه
بروز خشکیدگی شدید در درختان تیمار ١ که با هرس شدید تنه و سرشاخه ها درمعرض تابش مستقیم آفتاب قرارگرفتند، در کنار نتایج مورد اشاره در مورد جدانشدن عامل بیماریزای شناخته شده (فیتوفترا)، و عدم وجود ارتباط مستقیم بین عارضه و نماتودهای انگل و یا مسائل خاک و آب همگی دلالت بر آن دارد که تابش مستقیم آفتاب روی تنه و سرشاخه، عامل اصلی سبزخشکی درختان انار در استان یزد محسوب میگردد. دیگر مشخصات این عارضه بشرح زیر میباشد:
آلودگی سمتدار بوده و در اکثر موارد سمت آفتابگیر تنه (جنوب و جنوب غربی) و قسمت فوقانی سرشاخه ها آسیب میبینند. میزان خسارت در درختانی که قبلاﹰ در سایه دیوار و یا درختان دیگر قرار داشته و بعداﹰ بنا به دلایلی، از جمله قطع درختان مجاور، در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار میگیرند، بسیار شدید میباشد. معمولاﹰ اینگونه درختان در اثر شدت بیماری سبزخشک میشوند. بعضی از باغداران در سالهای اول احداث باغ انار، بمنظور افزایش بهره وری از زمین و آب اقدام به کاشت درختان سیاه ریشه مثل هلو و زرد آلو در بین ردیف های انار مینمایند که با توجه به جثه و سرعت رشد آنها، بتدریج سایه انداز درختان انار میشوند اما با آفات و امراض این درختان نمیتوان مبارزه کرد. زیرا هر گونه سمپاشی در باغات انار، طغیان کنه قرمزپاکوتاه انار و ریزش برگ درختان انار را بدنبال دارد. بنابر این باغدار مجبور است که بعد از چند سال، بدلیل بپایان رسیدن عمر مفید درختان میوه و یا شدت خسارت آفات و بیماریها، آنها را قطع نماید. حذف این درختان موجب میگردد تا درختان اناری که به شرایط سایه عادت کرده اند، بطور ناگهانی در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار گرفته و فرایند خشکیدگی درختان انار آغاز گردد. قطع درخت خشک شده، درخت بعدی را در معرض تابش مستقیم قرار میدهد و در صورت عدم پیشگیری این روند ادامه می یابد. میزان خسارت بر روی تنه های شیبدار نیز زیاد است. احتمالاﹰ تابش عمودی تر خورشید بر روی اینگونه تنه ها، علت تشدید عارضه باشد. گرمای شدید و طولانی مناطق کویری، بویژه در ماههای تیر و مرداد و نوسان شدید درجه حرارت شب و روز، در کنار رطوبت نسبی بسیار پایین و حساسیت بالای پوست درختان انار، مجموعاﹰ شرایطی را فراهم میآورد که نتیجه آن از بین رفتن سریع پوست در قسمتهای آفتابگیر تنه و در نهایت خشکیدگی کامل درخت میباشد. علائم آفتاب سوختگی تنه و سر شاخه، از جهاتی با خسارتهای ناشی از سرمای زودرس پاییزه یا یخبندانهای شدید در زمستان شباهت دارد. در هر دو مورد آلودگی سمت دار بوده و ریشه ها سالم هستند. اما سرمازدگی عمدتاﹰ در درختان جوان اتفاق می افتد، درحالیکه آفتاب سوختگی بیشتر در در ختان مسن موجب خسارت میگردد. همچنین در سرمازدگی ازبین رفتن پوست و متورق شدن آن عمدتاﹰ در ناحیه طوقه مشاهده میگردد، ولی در آفتاب سوختگی این آلودگی تا سر شاخه ها نیز ادامه مییابد. اثرات سرما و یخبندانهای زمستان نیز روی تنه ها بی تاثیر نبوده و تنه ها را آسیب پذیرتر مینماید. البته. در مواردی هر دو عامل تواماﹰ ایجاد خسارت میکنند و تعیین سهم هریک دشوار است.
حمله حشرات چوبخوار، بویژه سوسک چوبخوار انار
( Chrysobothris parvipunctata) از عوامل مؤثر در تشدید عارضه تشخیص داده شد. بطوری که در اکثر تنه ها و شاخه های آفتاب سوخته، وجود این حشره مشاهده میگردد. این سوسک عمدتاﹰ آفت درختان سردسیری میباشد و برای اولین بار از روی انار گزارش میشود و در خشکاندن نهایی درختان انار سهم قابل توجهی دارد.
ب‐ رنگ آمیزی تنه و سرشاخه روشی مؤثر برای کنترل عارضه
چنانچه اشاره شد، اختلاف بین تیمار رنگ آمیزی و تیمار شاهد معنی دار نشد. بعبارت دیگر رنگ آمیزی تنه و سرشاخه های در معرض تابش مستقیم، توانسته است آنها را از سبزخشکی نجات دهد و درصد خشکیدگی را در حد ناچیزی نگهدارد، بنابراین به اعتبار این نتیجه قاطع و روشن میتوان روش رنگ آمیری (رنگ آمیری بوسیله یک ماده سفید رنگ بی اثر، مثل گل سفید (نوعی رس) و آرد جو در فصل بهار و تابستان) را برای تمام درختان اناری که در شرایط مشابهی در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار میگیرند، اعمال کرد. کاشت نهال جدید در کنار تنه یا تربیت چند پاجوش بمظور برگرداندن درخت به شرایط عادی و محافظت تنه و سرشاخه های اصلی در مقابل تابش شدید آفتاب کویری، اقدام ضروری بعدی است که باید صورت گیرد تا درخت مجدداﹰ فرم نرمال خود را پیدا کرده و قادر گردد تا خود را از تابش مستقیم آفتاب در امان نگاه دارد. مسئله هرس نیز با توجه به شرایط حاکم بر مناطق کشت و کار انار، که عمدتاﹰ حواشی کویر با شدت بالای تابش خورشید و نوسانات شدید درجه حرارت و خشکی مفرط و طولانی هوا می باشند، حائز کمال اهمیت بوده و کاملاﹰ اختصاصی است. هرس درختان انار باید به نحوی انجام شود که حتی الامکان میوه، تنه، و سرشاخه ها در زیر برگ واقع و از تابش مستقیم آفتاب مصون بمانند. انتخاب ارقام غیر حساس، رعایت فاصله و جهت مناسب کاشت، پرهیز از کاشت مخلوط درختان انار با سایر درختان میوه و تأمین نیازهای آبی و غذایی باغ از دیگر مواردی است که باید در باغات انار مورد توجه جدی قرار گیرد. در بررسیهایی که روی درختان نارون در سطح شهر یزد و چند شهر دیگر بعمل آمد، خشکیدگی پوست در سمت آفتابگیر تنه آنها مشاهده گردید. بنظر میرسد که نتیجه این آزمایش روی درختان نارون و دیگر درختان قابل تعمیم باشد.
منابع مورد استفاده
١. زکیئی، ز.، م. اشکان و ج. ارشاد. ١٣٧٠. اتیولوﮊی پوسیدگی طوقه و ریشه انار در استانهای تهران و مرکزی. دهمین کنگره گیاهپزشکی ایران، صفحه ١٣٢.
٢. شاکری، م. ١٣٨٢. آفات و بیماریهای انار. انتشارات تسبیح، ١٢۶ صفحه.
٣. شاکری، م. ١٣٨٣. مروری تحلیلی بر تحقیقات کرم گلوگاه انار در ایران.گزارش همایش بررسی دستاوردها و مشکلات مدیریتی کرم گلوگاه انار. انتشارات مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی یزد، صفحه٣٠‐١٨.
۴. شاکری، م. و م. اشکان. ١٣٧۴. بررسی راههای کاهش خسارت تابش مستقیم آفتاب روی تنــه درختان انار. دوازدهمین کنگره گیاهپزشکی ایران، کرج، صفحه ٢٣٧.
۵. شاکری، م. و م. اشکان. ١٣٧۴. گزارش نهایی بررسی اثر برودت، حرارت و تابش خورشید در خشکیدگی تنه درختان انار. مرکز تحقیقات کشاورزی یزد، ٢۶ صفحه.
۶. شاکری، م.، م. اشکان و ز. زکیئی. ١٣٧٠. بررسی علل خشکیدگی تنه درختان انار در استان یزد. دهمین کنگره گیاهپزشکی ایران، کرمان، صفحه ١٨٧.
٧. شاکری، م.، م. اشکان و ز. زکیئی. ١٣٧٠. گزارش نهایی طرح بررسی علل خشکیدگی تنه درختان انار. مرکز تحقیقات کشاورزی یزد. ١٩ صفحه.
