نیاز سرمایی پسته ( راهکار – مدیریت )

کلیات نیاز سرمایی پسته و راهکار های مدیریت و کاهش عواقب عدم تامین نیاز سرمایی درختان پسته

مفهوم نیاز سرمایی

پسته (.Pistacia vera L) گیاهی نیمه گرمسیری و خزان دار می باشد. ریزش برگ و رفتن به خواب زمستانه در پاییز و به دنبال آن شکسته شدن این دوره رکود در اواخر زمستان با تأمین نیاز سرمایی و شکوفایی جوانه های جنبه کلیدی از چرخه سالانه گیاهان خزان دار محسوب می شود. درختان به یک زمان سنج دقیق مجهز شده اند که با درک دو عامل نور و دما به گیاه این توانایی را می دهد که ساعات شبانه روز و فصل های سال را به خوبی تشخیص داده و ساز و کارهای انطباقی مرتبط را در پیش گیرند. با شروع فصل پاییز گیاهان به کمک برگهای خود کوتاه شدن طول روز را درک کرده و با میانجی گری کلسیم پیام های مرتبط با این رخداد طبیعی صادر می گردد. مهم ترین این پیام ها احیاء دوباره روابط منبع مخزن و تجزیه و بازگشت مواد ذخیره ای از برگ به شاخه و ریشه، کاهش آب سلولی، سنتز و تجمع متابولیت ها و اسمولیت های مختلف و تولید هورمون آبسیزیک اسید (ABA) می باشد. آبسیزیک اسید با حل نمودن پکتین لایه سواگر موجب جدا شدن سلول های پایین دمبرگ و در نهایت ریزش برگ با جدا شدن آوندها از شاخه می گردد. همچنین فعال شدن مسیرهای انتقال پیام دو هورمون آبسیزیک اسید و اتیلن با کمک فیتو کروم ها نقشی اساسی در القاء دوره رکود دارد. فیتوکرومها ، جایگاه های گل دهی و کنستانس ها نقش مهمی در درک طول روز توسط گیاه ایفا کرده و ساعات دقیق بیولوژیکی آن محسوب می گردند. معمولا پس از ریختن ۵۰ درصد از برگها و کاهش متوسط دمای روزانه به کمتر از ۱۲ درجه سانتی گراد پیام های رکود آغاز گشته و کم کم درختان به خواب زمستانی فرو می روند. این رخداد طبیعی سبب افزایش تحمل گیاهان در برابر سرمای زمستان می گردد و به عنوان یک استراتژی تطبیقی جهت جلوگیری از خسارت سرما ، امری ضروری است. با کوتاه شدن طول روز و خنک شدن هوا در ابتدای فصل پاییز درختان وارد یک دوره رکود اولیه می گردند. در این دوره بسیاری از ترکیبات و پیش ماده های بیوشیمیایی و مسیرهای متابولیسمی جهت شروع خواب زمستانی گیاه تولید و احیاء می گردند. اما این مرحله به راحتی با گرم شدن هوا برگشت پذیر بوده و پایدار نیست. دوره دوم رکود که با تجمع بیشتر این مواد بیوشیمیایی و رسیدن به یک حد آستانه مشخص آغاز می گردد، غیرقابل برگشت بوده و تحت تاثیر نوسانات دمایی کوتاه مدت قرار نمی گیرد. بنابراین گرم شدن دورهای هوا در طول پاییز و زمستان نمی تواند منجر به شکست خواب زمستانه و شروع دوره شکفتن شود. بلکه آغاز شکفتن و گل دهی نیازمند طی یک دوره رکود و خواب مناسب می باشد که جزء با تجمع ساعت سرد و تأمین نیاز سرمایی میسر نمی گردد. بنابراین نیاز سرمایی به حداقل دریافت هوای سرد موثری طی دوره رکود که پس از آن یک درخت از خواب زمستانی بیدار شده، شکوفه داده و اصطلاح سبز می گردد اطلاق می شود. این حداقل دمای سرد از زمانی که جوانه ها به طور کامل در خواب باشند محاسبه می گردد و در گونه ها و ارقام مختلف متفاوت است. دماهای موثر برای تأمین نیاز سرمایی در مدل ساده بین ۰ تا ۷.۲ درجه سانتی گراد می باشد. اگرچه برخی منابع مؤثرترین دماها را بین ۵ تا ۷.۲ می دانند.

آغاز دوره رکود یا خواب اولیه (نیاز سرمایی) که با شروع فصل پاییز و کوتاه شدن طول روز اتفاق می افتد . دوره رکود ثانویه یا خواب عمیق که با تجمع مواد بیوشیمیایی و پس از رکود اولیه آغاز میگردد.

ساز و کارها و اهمیت نیاز سرمایی

شروع دوره خواب و عمق آن وابستگی شدیدی به القاء سیگنال های محیطی به ویژه طول روز، دما و میزان تجمع متابولیت های ایجاد کننده سازگاری به سرما دارد. نوسانات دمایی می توانند تاثیر زیادی بر فاکتور دما داشته باشد که بسیاری از جنبه های آن در گیاهان چندساله ناشناخته است. کاهش تدریجی دما نیز می تواند سبب ایجاد خواب عمیق و افزایش میزان نیاز سرمایی در گیاهان گردد. در واقع رکود با توقف نخستین مرحله رشدی (G1) از میتوز چرخه سلولی مانع توسعه و رشد جوانه های رویشی می گردد و تأمین ساعات نیاز سرمایی سبب شکست این رکود و رشد مجدد سلول ها می شود. خروج از این خواب زمستانه و دوره رکود علاوه بر تأمین نیاز سرمایی نیازمند دو عامل اساسی دیگر یعنی طول روز و دما نیز هست. بنابراین پس از تأمین نیاز سرمایی افزایش طول روز و دما مسبب شروع گلدهی و رشد گیاه می گردند. محمد و همکاران و پردانوف و همکاران تنظیم زمان خواب و بیداری به همراه کنترل رشد رویشی در زمان آغاز گل دهی را مهم ترین و پراهمیت ترین عامل در حفظ محصول و تولید بیوماس در درختان میوه، خشکبار و جنگلی دانستند که بیانگر اهمیت بالای تأمین نیاز سرمایی جهت تولید گل و میوه برای درختان خزاندار است.

میزان ساعات مورد نیاز برای تامین نیاز سرمایی درختان معتدله

در صورت عدم تأمین نیاز سرمایی ، شکست خواب و بیداری جوانه ها انجام نخواهد شد و یا به صورت جزئی و ضعیف صورت خواهد گرفت. مهم ترین پیامد این رخداد ، گل دهی ناقص و غیر یکنواخت و به دنبال آن کاهش چشم گیر عملکرد خواهد بود. ارزیابی های انجام شده بر روی ساختمان گل های ماده و دانه های گرده در پژوهشکده پسته به وضوح آشکار ساخت که عدم تأمین نیاز سرمایی باعث کاهش طول عمر کلاله و دانه گرده و همچنین ضعف در قدرت جوانه زنی و رشد لوله گرده می گردد. این پدیده سبب ریزش گل و میوه و یا تولید میوه های پارتنو کارپ و پوک می شود.

قدرت جوانه زنی پایین دانه های گرده و رشد نامناسب لوله گرده طی سالهای اخیر، یکی از نتایج عدم تامین نیاز سرمایی درختان پسته میباشد که سبب کاهش کارایی فرآیند گرده افشانی و تلقیح و به دنبال آن ریزش گلها و افزایش پوکی میگردد.

پژوهش های متعددی نشان داده اند که توسعه و تکامل میکروسپورها و مگاسپورها که به ترتیب منابع تولید دانه های گرده و تخمک می باشند طی دوره سرما اتفاق می افتد. همچنین تکامل ساختار گل ها به ویژه گل های ماده و ارتباط آوندی بین جوانه گل و شاخه در اواخر زمستان تکمیل گردیده و ارتباط تنگاتنگی با تأمین نیاز سرمایی دارد. این مرحله از تکامل اندام جنسی نر و ماده هم زمان با مرحله تورم و اصطلاحا بزرگ شدن جوانه های گل صورت می گیرد. بنابراین ریزش بسیاری از جوانه های گل در این مرحله و یا هنگام شروع شکوفایی و گل دهی می تواند به دلیل تکامل ناقص گل ها و عدم برقراری ارتباط آوندی مناسب در صورت عدم تأمین نیاز سرمایی باشد (شکل ۱۷).

عدم تکامل جوانه های گل و ارتباط آوندی بین آنها و شاخه واصله در رقم اکبری به دلیل عدم تأمین نیاز سرمایی پسته که موجب ضعف و ریزش جوانه های گل میگردد.

نتیجتا سرما علاوه بر رفع موانع رشد و شکوفایی ، عاملی کلیدی در تکامل جوانه های گل در طول فصول سرد سال می باشد که بیانگر اهمیت آن در چرخه سالانه گیاه و تولید محصول است. لونا و همکاران و ژانگ و همکاران اظهار داشتند که جوانه های رویشی انتهایی قبل از ورود به خواب زمستانی نمو خود را کامل می نمایند اما فرآیند تکامل جوانه های گل در طول دوره سرما ادامه یافته و تنها جوانه هایی که این چرخه تکامل را به پایان رسانده اند در انتهای فصل توانایی رشد و تبدیل شدن به گل و میوه را دارند. علاوه بر این در صورت عدم تأمین نیاز سرمایی، رشد رویشی به دلیل عدم تکامل جوانه های گل ، بر رشد زایشی پیشی گرفته و گل ها ریزش می یابند. اگرچه جوانه های انتهایی قبل از شروع دوره سرما تکامل می یابند اما جوانه های جانبی همانند زایشی در طول دوره سرما توسعه یافته و همین امر دلیل ایجاد پدیده غالبیت انتهایی در گیاهان است. علاوه بر اینکه ارقام و گونه های مختلف دارای نیاز سرمایی متفاوتی هستند، بافت ها و اندامهای مختلف گیاهی نیز از نیاز سرمایی متفاوتی برخوردار می باشند. برای مثال جوانه انتهایی دارای نیاز سرمایی پایین تری نسبت به جانبی است و اگر این نیاز تأمین نشود بخشی از غالبیت انتهایی کاهش یافته و شاهد رشد جوانه های جانبی زیادی خواهیم بود که این موضوع در پسته آشکارا دیده میشود (شکل ۱۸).

پیشی گرفتن رشد رویشی بر زایشی ( شکل الف ) و کاهش غالبیت انتهایی ( شکل ب ) که سبب افزایش تعداد نرکها، ضعف و ریزش جوانه های گل میگردد از دلایل عدم تامین نیاز سرمایی پسته

علاوه بر جوانه های انتهایی ، توسعه و تکامل پرچم ها نسبت به تخمدان از نیاز سرمایی کمتری برخوردار است. همین موضوع سبب گردیده که مشکلات عدم تأمین نیاز سرمایی در درختان ماده بیشتر مشاهده گردد. تأمین نیاز سرمایی پسته ، فرآیند تبدیل جوانه های رویشی را به زایشی سرعت داده و سبب ایجاد جوانه های گل بیشتری در فصل بهار نیز می گردد. یکی از دلایل افزایش جوانه های رویشی در سال های اخیر که باغداران پسته کار اصطلاح و به اشتباه از آن به عنوان تبدیل جوانه های گل به برگ و شاخه یاد می کنند همین موضوع عدم تأمین نیاز سرمایی است. همانطور که پیش از این گفته شد درجه حرارت بالا در زمان تمایز این مشکل را دو چندان می نماید. غیر یکنواختی و افزایش طول دوره گل دهی و برگ دهی از دیگر علائم عدم تأمین نیاز سرمایی است (شکل ۱۹).

ضعف و غیریکنواختی در گلدهی رقم کله قوچی در سطح باغ که به عنوان یکی از پیامدهای مهم عدم تأمین نیاز سرمایی درختان پسته محسوب میگردد

این یک واقعیت عمومی پذیرفته شده است که جوانه های روی یک درخت و یا حتی گل های داخل یک خوشه دارای نیاز سرمایی متفاوتی هستند. بنابراین عدم تجمع ساعات سرد مکفی سبب تعجیل و تأخیر در شکوفایی جوانه های با نیاز سرمایی پایین و بالاتر می گردد و طول دوره شروع تا پایان شکوفایی را افزایش می دهد. شایان توجه است که به همین دلیل، تأمین نیاز سرمایی بیش از حد مورد نیاز یک رقم سبب یکنواختی در گل دهی روی یک درخت و نیز در کل باغ شده و مفید واقع می گردد.

همانطور که ذکر گردید، عدم تأمین نیاز سرمایی می تواند پیامدها و علائم متعددی در درختان میوه و ارقام مختلف پسته ایجاد کند که در ذیل به اختصار آورده شده است.

  • تأخیر در گلدهی ، برگ دهی و تکمیل کانوپی گیاهی
  • گل دهی ناقص و غیر یکنواخت که سبب افزایش طول دوره گل دهی می گردد.
  • ضعف و ریزش جوانه های گل
  • اخلال در فرآیند گل انگیزی و تشکیل جوانه گل (شکل ۲۰ و ۲۱)
  • کاهش طول عمر کلاله و دانه گرده
  • ضعف در قدرت جوانه زنی و رشد لوله گرده
  • ریزش و تنک شدن خوشه ها
  • سه برگچه ای شدن برگها و ایجاد برگچه های غیر طبیعی (شکل ۲۲)
  • ضعف برگ و خوشه و ریزش آنها در طول فصل رشد
  • کاهش غالبیت انتهایی
  • عدم رشد مناسب شاخه ها و ایجاد شاخه های نازک و ضعیف که افزایش عارضه سرخشکیدگی را به همراه دارد.
  • کاهش تعداد و فاصله میانگره ها
  • تسریع فرآیند پیری درختان و القاء پیری زودرس در بلند مدت با کاهش قدرت زنده مانی شاخه های جدید
  • افزایش عارضه قرمزی و ریز برگی
  • خشک شدن جوانه های انتهایی
  • اخلال در جذب و متابولیسم عناصر غذایی

مجموع این پیامدها می توانند سبب کاهش ارزش و درآمد اقتصادی باغات در کوتاه و بلند مدت گردد.

عدم تأمین نیاز سرمایی پسته سبب اخلال در فرآیند گل انگیزی و تشکیل جوانه گل برای سال آینده به ویژه در ارقام دیرگل میگردد ( شکل الف )؛ اما ارقام با نیاز سرمایی پایین با تکمیل فرآیند گل انگیزی میتوانند جوانه گل مناسبی تولید نمایند ( شکل ب ). دماهای بالای اول فصل نیز نقش موثری در اخلال در این فرآیند دارند.

برخی اختلالات در فرآیند تمایز جوانه های زایشی در نتیجه عدم تامین نیاز سرمایی پسته

برخی اختلالات در فرآیند تمایز جوانه های رویشی ناشی از عدم تأمین نیاز سرمایی و تهیجات هورمونی

مریستم های ریشه درختان چوبی نیز با شروع فصل سرما وارد یک دوره رکود می شوند اما بر خلاف مریستم های رویشی و زایشی اندام های هوایی، شکست خواب در ریشه بیشتر تحت تاثیر دمای محیط بوده و کمتر از تأمین نیاز سرمایی تاثیر می پذیرد. بنابراین گرم شدن هوا و افزایش دمای خاک در اواخر زمستان و اوایل بهار عامل اصلی بیداری و شروع مجدد فعالیت ریشه می باشد.

گسترش عارضه قرمزی برگ پسته از عواقب عدم تامین نیاز سرمایی پسته

گسترش عارضه قرمزی ، مواج و غیرطبیعی شدن برگها از جمله علائم عدم تأمین نیاز سرمایی درختان پسته محسوب میگردد

تاثیر نوسانات دمایی بر تأمین نیاز سرمایی در مدل های محاسباتی

اهمیت نیاز سرمایی در فرآیند گل انگیزی و گل آوری سبب توسعه مدل های مختلفی جهت تخمین ساعات سرد تجمع یافته در طول دوره رکود گردیده است. هر یک از این مدل ها از الگوهای تعریف شده معینی پیروی می کنند. در مدل معمولی تأمین نیاز سرمایی، دمای موثر بین ۰ تا ۷.۲ درجه سانتی گراد با ضریب تجمعی ۱ تعریف شده است و سایر دماهای خارج از این محدوده بی تاثیر در نظر گرفته می شوند. در مدل متداول یوتا موثرترین دماها بین ۹.۱ تا ۲.۴ قرار داشته و دارای ضریب تاثیر برابر ۱ می باشند. بهترین دما در این مدل برابر ۷ است. شایان توجه است که دماهای بالاتر از ۱۵.۹ دارای وزن منفی بوده و سبب کاهش و خنثی سازی ساعات سرد تجمع یافته در طول پاییز و زمستان می گردند (جدول ۱). مدل یوتا بیشتر برای مناطق معتدل و سردسیری توصیه می شود. مدل دینامیکی که برای مناطق نیمه گرمسیری توصیه می شود معتقد است که اثر دماهای سرد می تواند تحت تاثیر دماهای گرم قرار گیرد. در مدل های ساده و یوتا دماهای یکسان در زمان های متفاوت دارای ضریب برابری هستند. اما در مدل دینامیکی یک تسلسل دمایی در نظر گرفته شده است و دماهای مختلف در زمان های مختلف می توانند اثرات متفاوتی روی تأمین نیاز سرمایی داشته باشند. با این حال به دلیل اثرات متقابل دماهای مختلف بر یکدیگر در مراحل مختلف فنولوژیکی گیاه، تخمین میزان نیاز سرمایی برطرف شده بر مبنای مدل های تعریف شده پیچیده و دارای جنبه های ناشناخته متعددی می باشد. نوسانات دمایی شبانه روزی و دوره ای که یکی از ویژگی های مناطق پسته خیز کشور می باشد نیز بر این پیچیدگی افزوده و یک تخمین صحیح از میزان نیاز سرمایی برطرف شده را با دشواری های مضاعفی روبرو گردانیده است. پژوهش های متعددی تایید کننده این موضوع است که دوره های متناوب دمایی در طول دوره رکود اثر مخرب و خنثی کننده بر تأمین نیاز سرمایی به ویژه در ابتدای دوره دارد. بنت (۱۹۴۹) نشان داد که چند ساعت دمای بالای ۲۲.۸ درجه سانتی گراد در یک روز می تواند ۱۸ ساعت سرمای تجمع یافته در همان روز را خنثی سازد. اورکش و کمپبل (۱۹۵۵) نیز اظهار داشتند ۸ ساعت دمای بالای ۲۱ درجه می تواند بیش از ۸ ساعت دمای تجمع یافته در محدوده ۴ درجه را خنثی نماید. شلتوت و اونراس (۱۹۸۳) با ترسیم مدل نیاز سرمایی پایین نشان دادند که ۱ ساعت دمای بالای ۲۳.۳ باعث حذف ۲ ساعت نیاز سرمایی تأمین شده می گردد.

توجه به این نکته ضروری است که گل دهی و سبز شدن درختان در اواخر زمستان و اوایل بهار نیازمند هر سه مؤلفه یعنی نیاز سرمایی، دما و طول روز می باشد. بنابراین علاوه بر تأمین نیاز سرمایی باید طول روز و دما در حد مطلوب باشند تا شکوفایی آغاز گردد و صرفا تأمین نیاز سرمایی به تنهایی کافی نیست، به طور معمول پس از تأمین نیاز سرمایی و هنگامی که طول روز به بیش از ۱۳ ساعت و متوسط دمای روزانه به ۲۰ تا ۲۴ درجه سانتی گراد برسد فرآیند شکست خواب زمستانی آغاز می گردد و جوانه های گل شروع به باز شدن می کنند.

جدول ضریب تاثیر دماهای مختلف هوا در تأمین نیاز سرمایی پسته در مدلهای مختلف

تاثیر نیاز سرمایی بر گونه های مختلف جنس پسته

هاشمی نسب و همکاران به منظور درک بهتر تاثیر پذیری آینده پسته ایران از تغییرات آب و هوایی اخیر به مطالعه صفات کمی و کیفی مختلف در گونه های مختلف جنس پسته طی سال های ۹۵ تا ۹۷ پرداختند. از آنجا که گونه های مختلف جنس پسته دارای صفات و ویژگی های منحصر به فردی بوده و از تنوع ژنتیکی گسترده ای برخوردارند، مطالعه واکنش و تاثیر پذیری آنها از تغییرات جوی اخیر می تواند کمک دو چندانی به درک بهتر این موضوع نماید. نتایج بدست آمده به خوبی نشان داد که ژنوتیپ های نر و ماده اینتگریما، خنجوک و زود گل های اهلی، بنه و آتلانتیکا کمتر تحت تاثیر شرایط جوی اخیر قرار گرفته و بیشترین عملکرد و جوانه گل برای آینده را تولید نمودند. در این مطالعه گونه های دیرگل شامل بنه، بنه باغی، فلسطینی، تربینتوس و اهلی دیرگل بیش از سایرین از شرایط اخیر تاثیر پذیرفته و با کاهش شدید عملکرد روبرو گردیدند. ارزیابی شاخص های کمی و کیفی گل آذین نر گونه های مختلف تایید کرد که گونه های دیرگل علاوه بر کاهش معنی داری در تعداد گل و حجم دانه گرده از قدرت جوانه زنی و مدت زمان زنده مانی پایین تری نیز برخوردار بودند (شکل ۲۳).

پژوهش حاضر به خوبی تاثیر پذیری گونه های مختلف جنس پسته از تغییرات آب و هوایی و به ویژه افزایش گرمایش زمین و در نتیجه عدم تأمین نیاز سرمایی در سالهای اخیر را نشان داد. نویسندگان اظهار داشتند که با توجه به روند افزایش دما در سال های اخیر پیش بینی شدت عارضه در سال های پیش رو دور از انتظار نیست و پیشنهاد نمودند که در چنین شرایطی جایگزینی و گسترش ارقام با نیاز سرمایی پایین تر بهترین راهکار جهت کاهش اثرات منفی تغییرات اقلیمی اخیر بوده و باید در رأس برنامه های اصلاحی پسته کشور قرار گیرد.

پیامدهای عدم تأمین نیاز سرمایی پسته در گونه های مختلف جنس پسته که موجب اخلال در فرآیند گل انگیزی و گل آوری گردیده است. الف - اینتگریمای نر زودگل، ب - بنه نر دیرگل

پیامدهای عدم تأمین نیاز سرمایی پسته در گونه های مختلف جنس پسته که موجب اخلال در فرآیند گل انگیزی و گل آوری گردیده است. ج - فلسطینی ماده دیرگل و د - آتلانتیکای ماده زودگل

راهکارهای تأمین نیاز سرمایی و کاهش پیامدهای آن

نیاز سرمایی با تجمع ساعات سرد در طول دوره خواب زمستانی گیاه به طور طبیعی برطرف گردیده و گل دهی آغاز می گردد. این نیاز سرمایی در ارقام تجاری پسته کشور متفاوت بوده و بین ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ ساعت محاسبه شده است. همانطور که پیش از این ذکر گردید گرمایش اقلیم در سال های اخیر منجر به مشکلات عدیده ای از جمله عدم تأمین نیاز سرمایی ارقام پسته به ویژه ارقام با نیاز سرمایی بالا شده که پیامدهای آن با اخلال در فرآیند گل انگیزی و گل آوری به خوبی ملموس است. نوسانات دمایی در طول پاییز و زمستان به ویژه از زمان شروع تورم جوانه های زایشی تا آغاز گل دهی نیز بر تبعات این رخداد اقلیمی افزوده و آن را به یکی از مهم ترین چالش های اخیر صنعت پسته کشور مبدل نموده است. علاوه بر تأمین نیاز سرمایی با تجمیع ساعات سرد سال، راهکارهای متعدد نیز وجود دارد که می تواند بخشی از این نیاز سرمایی را جبران و اثرات مخرب آن بر عملکرد را تعدیل نماید. بنابراین به کار گیری راهکارهای مختلف فنی مدیریتی که در ادامه آورده شده است، جهت رفع بخشی از نیاز سرمایی و کاهش پیامدهای منفی آن ضروری به نظر می رسد.

تخمین دقیق میزان نیاز سرمایی تأمین شده

تخمین دقیق میزان نیاز سرمایی برطرف شده، اولین و مهم ترین گام در مدیریت این چالش محیطی است. زیرا سایر اقدامات فنی مدیریتی باید هماهنگ با این میزان ساعات سرد تجمع یافته صورت پذیرد. تخمین دقیقی که با واقعیت موجود بیشترین مطابقت را داشته باشد به دلیل نوسانات دمایی و اثرات متقابل آنها بر مراحل فنولوژیکی گیاه کاری پیچیده و از عوامل متعددی تاثیر می پذیرد. بنابراین تعیین بهترین مدل و تطبیق و بهینه سازی آن با واقعیت موجود، امری ضروری است که بدون توجه به آن نمی توان اقدام عملی موثری انجام داد. همچنین تعیین زمان ورود گیاه از رکود اولیه به خواب عمیق که با تجمع ساعات سرد موثر هم زمان است، نقشی کلیدی در تخمین صحیح میزان ساعات تأمین نیاز سرمایی دارد (شکل ۲۴).

رویش مجدد برگهای جدید پس از خزان اولیه در فصل پاییز در اثر محرکهای محیطی از جمله گرم شدن هوا، آبیاری و استفاده از کودهای ازته از نشانه های عدم ورود درختان به خواب عمیق و تجمیع ساعت سرد موثر (عدم تامین نیاز سرمایی درختان پسته) می باشد.

انتخاب ارقام پسته با نیاز سرمایی پایین

انتخاب ارقام پسته مناسب که از نیاز سرمایی پایینی برخوردار باشند، پایدارترین و اقتصادی ترین روش جهت مقابله با پیامدهای گرمایش جهانی در سراسر دنیا محسوب می گردد. رکود در این ارقام با تجمع ساعات سرد کمتری شکسته شده و شکوفایی آغاز می گردد. وجود غنی ترین ذخائر ژرم پلاسم پسته جهان در کشورمان ایران، فرصتی بی نظیر برای اصلاحگران جهت شناسایی و ایجاد ارقام با نیاز سرمایی پایین را فراهم نموده است که با بهره گیری از آنها می توان بر بسیاری از چالش های کنونی صنعت پسته کشور غلبه نمود. ارقام و ژنوتیپ های نر و ماده متعددی توسط پژوهشکده پسته کشور شناسایی گردیده است که از نیاز سرمایی پایینی برخوردار بوده و با شرایط اقلیمی اخیر سازگاری مناسبی دارند. این ارقام در حال ارزیابی های تکمیلی جهت معرفی به باغداران میباشند (شکل ۲۵).

میزان نیاز سرمایی ارقام مختلف پسته

ارزیابی های انجام شده روی ارقام تجاری موجود در برخی نقاط کشور نشان داده است که رقم احمد آقایی از سازگاری بیشتری با شرایط آب و هوایی اخیر برخوردار بوده و ارزش اقتصادی بالاتری در هکتار داشته است. با این وجود لازم است که ارزیابی های سازگاری ارقام در هر منطقه انجام و بهترین رقم معرفی گردد.

مقایسه گلدهی و تشکیل میوه ارقام نر و ماده دیرگل دارای نیاز سرمایی بالا

ارقام زودگل و سازگار با شرایط آب و هوایی اخیر کشور دارای نیاز سرمایی پایین

القاء دوره رکود

از جمله پیامدهای تغییر اقلیم، افزایش متوسط دمای هوا و تعداد روزهای گرم سال و به تبع آن کاهش تعداد روزهای سرد و کوتاه شدن طول دوره سرما در پاییز و زمستان می باشد که تغییر در فنولوژی گیاهی و رکود دیرهنگام درختان میوه به ویژه در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری را به همراه داشته است. علاوه بر این تأخیر در شروع دوره رکود و ورود تدریجی به آن می تواند سبب افزایش عمق خواب و به دنبال آن افزایش میزان نیاز سرمایی گردد. بنابراین مدیریت باغی جهت القاء دوره رکود می تواند با افزایش طول این دوره در تأمین نیاز سرمایی و کاهش تبعات آن موثر باشد. قطع آبیاری و عدم استفاده از کودهای ازته با آغاز دوره رکود اولیه که معمولا در آبان ماه اتفاق می افتد راهکاری موثر در مدیریت خواب درختان پسته می باشد. پژوهش های متعددی نشان داده است که محدود کردن آبیاری و کودهای حاوی نیتروژن در پاییز می تواند سبب تعجیل در باز شدن گل ها پس از گرم شدن هوا در اواخر زمستان و بهار گردد. در واقع افزایش سطح هورمون آبسیزیک اسید که مهم ترین هورمون در القاء دوره رکود محسوب می گردد همبستگی بالایی با طول روز و تنش خشکی دارد.

کاهش طول روز و افزایش سطح خشکی نقش بسزایی در تولید این فیتوهورمون بازدارنده رشد دارد. در مقابل تجمع ساعات سرد در طول زمستان به همراه افزایش طول روز و گرمای هوا سبب کاهش سطح آن با نزدیک شدن به فصل بهار می گردد.

همچنین ریزش برگها به صورت مصنوعی با استفاده از ترکیبات مختلف نیز سبب القاء دوره رکود و شروع خواب زمستانی می گردد که این مورد در باغهای پسته در دست بررسی می باشد تا مزایا و معایب آن مشخص گردد. نتایج ضد و نقیض متعددی در مورد ریزش زود هنگام برگ و تاثیر آن بر افزایش و کاهش گل دهی در بهار وجود دارد که لزوم تحقیقات بیشتر را نمایان می سازد. آنچه مشخص است ریزش زودهنگام برگ در اواخر تابستان و همچنین هرس شدید پیش از شروع دوره رکود و خواب می تواند بر روند بیداری جوانه ها و تولید گل و میوه اثر سوء گذارد. شواهد متعددی وجود دارد که نشان می دهد رشد رویشی در انتهای فصل در درختان میوه سبب افزایش نیاز سرمایی و تأخیر در شکست خواب جوانه ها در سال بعد می گردد (شکل ۲۶). این رشد رویشی مجدد می تواند حجم زیادی از مواد ذخیره ای گیاه که نقشی کلیدی در سازگاری آن طی دوره رکود و بیداری پس از آن بازی می کند را نیز مصرف نموده و مشکلات موجود را دو چندان نماید.

رشد رویشی مجدد درختان در پاییز به دلیل زمان نامناسب آبیاری و استفاده از کود اوره و تکمیل نشدن نیاز سرمایی پسته

تغذیه و آبیاری مناسب

پژوهش های متعددی نشان داده است که آبیاری و تغذیه مناسب در شکست خواب جوانه ها، یکنواختی در گل دهی، تلقیح و تولید میوه نقشی کلیدی ایفا می نماید. ذخیره مناسب مواد غذایی در شاخه، تنه و ریشه و انتقال آنها به جوانه ها در انتهای دوره رکود نقشی مهم در تکامل ساختمان گل ها و شکفتن جوانه های گل دارد. آغاز گل دهی و تشکیل میوه در ابتدای فصل رشد نیازمند حجم بالایی از مواد غذایی و انرژی است که در صورت وجود تغذیه متعادل، افزایش گل دهی و یکنواختی در آن را به همراه دارد. از میان عناصر غذایی روی ، بر ، ازت ، فسفر ، پتاسیم و کلسیم نقش موثرتری در بیداری گیاهان دارند. همچنین آبیاری مناسب در اواخر دوره سرما به همراه تخصیص کودهای ازته سبب تسریع در فرآیند شکست رکود جوانه ها می گردد. محلول پاشی نیترات پتاسیم و کودهای حاوی نیتروژن در تابستان نیز سبب بهبود فرآیند گل دهی در درختان میوه مختلف گردیده است. علاوه بر فرآیند بیداری و شکوفایی درختان، شروع دوره خواب و تجمع نیاز سرمایی همچنین نیازمند ذخیره حد آستانه ای از مواد غذایی از جمله کربوهیدرات ها ، پروتئین ها ، لیپیدها و … می باشد. این مواد غذایی ذخیره شده نقش مهمی در افزایش سازگاری درختان به سرمای زمستان و کاهش خسارات این تنش محیطی بر عهده دارند که اهمیت تغذیه در روند خواب و بیداری گیاهان را بیش از پیش آشکار می سازد. دو عنصر فسفر و پتاسیم نقش مهمی در شروع دوره خواب با کوتاه شدن طول روز و کاهش دما در پاییز بازی می کنند. علاوه بر مواد ذکر شده تغذیه متعادل نقش مهمی در افزایش تحمل گیاه به تنش های زیستی و غیر زیستی و همچنین نوسانات شبانه روزی و دوره ای دما دارد که این امر افزایش پایداری و سلامت گل های نر و ماده را به همراه دارد.

مدیریت هرس پسته

شاید کمتر به ارتباط بین هرس و تأمین نیاز سرمایی درختان توجه کرده باشیم. اما هرس درختان پسته با روش اصولی و مناسب در رفع نیاز سرمایی و کاهش پیامدهای آن نقشی کلیدی دارد. انجام هرس های سنگین در طول تابستان و به ویژه پاییز که هنوز درختان به خواب عمیق فرو نرفته و به محرک های محیطی واکنش نشان می دهند می تواند نقش مخربی در رفع نیاز سرمایی داشته باشد و آثار سوء آن را افزایش دهد. هرس های سنگین باید در زمانی که گیاه وارد مرحله خواب عمیق گردیده است صورت گیرد تا در روند تجمع ساعات سرد موثر خللی ایجاد ننماید. همچنین حذف ترکها (ناخنک ها) و خلوت نمودن تاج گیاه با هرس شاخه های اضافه به ویژه در مرکز تاج، نقشی موثر در رفع نیاز سرمایی دارد. این عمل سبب افزایش تجمع و ذخیره سازی مواد غذایی در شاخه های باقی مانده و کاهش رقابت درون کانوپی درخت گردیده و موجب گل دهی مناسب و هماهنگی در بهار می گردد.

مواد شیمیایی

علاوه بر موارد فنی مدیریتی ذکر شده استفاده از ترکیبات شیمیایی که سبب شکست دوره رکود می گردند، یکی از پرکاربردترین روش های رفع نیاز سرمایی است که در بسیاری موارد اجتناب از آنها امکان پذیر نمی باشد. تا به امروز ترکیبات متعددی که سبب تسریع در شکست خواب جوانه های گیاه می گردد، معرفی شده است که برخی از آنها در صنعت پسته کشور نیز بکار گرفته می شوند. این ترکیبات با بهبود و یا فعال نمودن برخی فعل و انفعالات بیوشیمیایی گیاه از جمله افزایش تنفس و یا تاثیر بر افزایش و کاهش بیان برخی ژنها و عوامل رونویسی سبب تسریع در شکست خواب جوانه ها و بیداری گیاه می گردند. نیترات پتاسیم ، روغن های معدنی و نباتی امولسیون شونده از جمله مهم ترین ترکیبات شیمیایی مورد استفاده در باغهای پسته می باشند. به تازگی نیز دورمکس که محلول آبی حاوی ۵۲۰ گرم سیانامید هیدروژن در لیتر می باشد به جمع این ترکیبات اضافه شده است.

نتیجه گیری

آنچه مسلم است زمین در معرض تغییرات آب و هوایی ناشی از گرمایش جهانی قرار دارد. پیش بینی می شود که با توجه به روند افزایشی گازهای گلخانه ای این تغییر اقلیم در سال های پیش رو جدی تر و اثرات سوء آن بیشتر شود. منطقه خاورمیانه و کشورمان ایران به دلیل واقع شدن در نواحی خشک و نیمه خشک جهان تاثیر بیشتری از این گرمایش جهانی می پذیرد. تغییرات اقلیمی مسبب ایجاد مشکلات عدیده ای از جمله عدم تأمین نیاز سرمایی، عدم ریزش نزولات آسمانی در طول پاییز و زمستان و نوسانات شدید دمایی حاصل از آن، نوسانات دوره ای دما در زمان تورم جوانه های گل، افزایش و کاهش ناگهانی دما در زمان گرده افشانی و تلقیح گل ها و افزایش روزهای گرم و سوزان تابستانی در بسیاری از مناطق پسته خیز کشور و در نهایت کاهش قابل توجه ای در کمیت و کیفیت محصول این طلای سبز ایران گردیده است. سرعت این تغییرات جوی طی یک دهه اخیر به طور ملموسی افزایش یافته به طوری که حجم زیادی از باغ های پسته کشور از این ناملایمات جوی خسارت دیده اند. یقینا کشاورزان قادر به تغییر یا کنترل شرایط اقلیمی در سطح وسیعی نیستند اما مدیریت مناسب و همسو با این دگرگونی های طبیعی قطعا در کاهش عارضه های پیش رو مفید واقع خواهد شد. اهمیت رعایت اصول فنی مدیریتی و به کارگیری اصول علمی باغداری به ویژه در استفاده از نهاده ها در کنار انتخاب ارقام و پایه های مناسب و سازگار با شرایط کنونی جهت کاهش اثرات سوء این تغییرات جوی بیش تر از قبل احساس می شود. امید آن است که باغداران عزیز با به کار بستن روش های نوین علمی در مدیریت باغ خود اثرات مخرب این ناملایمات اقلیمی را کاهش و ارزش اقتصادی باغ های خود را بهبود بخشند.


توضیحات

  • نگارندگان: حجت هاشمی نسب ، امان اله جوانشاه ، بهمن پناهی ، علی اسماعیل پور و مصطفی قاسمی
  • وزارت جهاد کشاورزی ، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی ، مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی ، پژوهشکده پسته

میانگین امتیازات ۵ از ۵
از مجموع ۱۰ رای
فیسبوک توییتر گوگل + لینکداین تلگرام واتس اپ کلوب
 
 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

error: عدم امکان کپی مطالب

تماس با ما

برگشت به منوی تماس ها

پشتیبانی واتساپ

برگشت به منوی تماس ها

کانال تلگرام شرکت

برگشت به منوی تماس ها

پیج اینستاگرام شرکت

برگشت به منوی تماس ها

برگشت به منوی تماس ها

برگشت به منوی تماس ها