۷ سال پیش

تشریح ساختمان بدن زنبور عسل

از سه نظر ساختمان بدن زنبور عسل را می توان تشریح کرد.

از نظر ساختمان خارجی
از نظر ساختان داخلی
از نظر مهم ترین غده ها

بخش خارجی ساختمان بدن زنبور عسل

بدن هر زنبور عسل از سه قسمت مختلف تشکیل می شود، سر، سینه و شکم.

سر: در جلوترین قسمت بدن قرار داشته و شامل اعضای زیر است:

دو عدد چشم مرکب و سه عدد چشم ساده، دو عدد آنتن و دهان با خرطوم که به شرح هر یک می پردازیم:

دو عدد چشم مرکب که در طرفین سر قرار دارد، هر چشم در زنبور نر تقریباً از ده هزار و در زنبور کارگر و ملکه از پنج هزار چشم ساده تشکیل می شود. بزرگی چشم ها وسیله ای است که زنبوردار به کمک آن به راحتی می تواند زنبور نر را از کارگر تشخیص دهد. زیرا چشم های زنبور نر بزرگ تر بوده و از عقب سر به هم می رسند ولی در زنبور کارگر و ملکه به هم نمی رسند.
سه عدد چشم خیلی کوچک در پیشانی به نام چشم های ساده وجود دارد.
دو عدد آنتن یا شاخک که کار آن ها لمس کردن و بوییدن است. هر آنتن ملکه و کارگر از ١٢ قسمت و در زنبور نر از ١٣ قسمت به هم متصل شده است.
زنبور کارگر به کمک خرطوم، شهد را از روی گل ها جمع آوری و از راه دهان به داخل کیسه عسلی می فرستد.

سینه: از سه حلقه کیتینی درست شده (کیتین ماده سخت و شکننده ای است که بدن همه حشرات از جمله زنبور عسل را می پوشاند) و اعضای زیر به آن اتصال دارند:

چهار عـدد بـال کـه دو عـدد آن ها بـال های جلویی و دو عـدد دیگر بـال هـای عقبی نـامیده می شوند.
شش عدد پا که جفت عقب آن دارای حفره هایی به نام سبد هستند و زنبور عسل در دوران فعالیت خود گرده های گل را در آن پر و با خود به کندو حمل می کند. این سبدها در کارگران بزرگ تر از نرها هستند.

شکم: در قسمت انتهایی بدن قرار داشته، از ٦ حلقه کیتینی پشتی و ٦ قطعه شکمی تشکیل شده است. در انتهای شکم مخرجی برای دفع مدفوع دیده می شود و از راه همین مخرج زنبور قادر است خاری را که در داخل بدنش جای دارد، خارج کرده نیش بزند. نیش زنبورها مثل قلاب ماهی گیری دارای ١٥ تا ١٦ عدد خار وارونه است. به همین دلیل هر وقت نیشش را داخل گوشت بدن پستانداران فرو کند قادر به بیرون آوردنش نبوده و هنگام خارج کردن آن در اثر تقلا پاره می شود. جراحات حاصله در اثر پاره شدن عضلات متصل به نیش پس ازّمدت کمی باعث مرگش می شود. ولی این موضوع بین زنبورها و به طور کلی همه ی حشرات صادق نیست، زیرا بدنشان به جای گوشت از کیتین پوشیده شده است. در اثر نیش زدن کیتین زنبورها یا حشرات نیش خورده می شکند و زنبور به راحتی می تواند پس از نیش زدن نیش خود را از آن دوباره خارج کند و زنده بماند، تنها نیش ملکه صاف و بدون خارهای وارونه است، به همین دلیل هرگاه نیشش را داخل بدن پستانداران فرو کند، به راحتی می تواند آن را بیرون بکشد بدون این که صدمه ای ببیند ولی به ندرت از نیشش استفاده می کند. زنبور نر نمی تواند نیش بزند چون اصلاً نیش ندارد.

بخش داخلی ساختمان بدن زنبور عسل

زنبور پس از مکیدن شهد گل به وسیله خرطوم آن را از راه مری به داخل کیسه عسلی می فرستد. در آن جا مقداری از آبش از راه جدار کیسه جذب خون شده و شهد کمی غلیظ می شود. از طرف دیگر از راه جدار کیسه عسلی مقداری دیاستاز به داخل شهد غلیظ شده ریخته می شود. همین دیاستازها هستند که تمام خواص خوب و سلامتی آور را به عسل می دهند، کیسه عسلی که محل ذخیره ی عسل و شهد است به وسیله ی یک کانال قیفی شکل با روده بزر گ ارتباط دارد. روده بزرگ به روده کوچک وصل بوده و روده کوچک به مخزن و مخزن به مخرج ختم می شود. ملکه و کارگر هر دو ماده هستند و در داخل شکم شان یک جفت تخمدان قرار دارد. تخمدان ملکه بزرگ بوده و هرکدام حدود ١٧٠ لوله دارد. تخمدان های کارگر کوچک است و هریک از ٧ تا ٨ لوله تشکیل می شود کارگران به علت ناقص بودن دستگاه تناسلی هرگز قادر به جفت گیری نیستند. ولی دستگاه تناسلی ملکه سالم است و جفت گیری می کند.

غده های مهم ساختمان بدن زنبور عسل

در داخل دو طرف سر کارگر یک جفت غده به نام غده های شیری وجود دارد که از خود ماده ای به نام شیر یا ژله شاهانه ترشح می کند. این غده ها معمولاً فقط در سنین معینی ژله شاهانه از خود ترشح کرده و با آن ملکه و فقط لاروهای خیلی جوان را تغذیه می کنند. غده های شیری در زنبور نر وجود نداشته و در ملکه فقط اثری از آن ها دیده می شود. در کارگران نیز پس از گذراندن سن معین و شروع پرواز این غده ها کم کم کوچک و غیر فعال می شوند.
یک جفت غده ی دیگر به نام غده های بزاقی نیز در سر دیده می شود. این غده ها همراه با یک جفت غده سینه ای به وسیله یک کانال مشترک ترشحات شان را به داخل دهان زنبور می ریزند. ترشحات این غده ها در موقع لارو بودن صرف تنیدن به دور خود شده و پس از رشد و تبدیل به یک زنبور کامل نقش غده بزاق دهان را در زندگی شان بازی می کنند، غده های بزاقی در هر سه نوع زنبور وجود دارد.
یک غده به نام غده زیر آرواره ای، هم چنان که از نامش پیداست، در زیر آرواره ی زنبوران دیده می شود که در کارگران خیلی کوچک و غیرفعال بوده و برعکس در ملکه بسیار بزرگ و فعال است. ماده ای به وسیله این غده ترشح می شود که با بوی مخصوصش باعث شناختن و تمیز ملکه از سایر زنبورها می شود.همین بو در کندو پخش و باعث ایجاد نظم در داخل آن و هم چنین عقیم ماندن تخمدان های کارگران می شود. هرگاه ملکه این ماده را ترشح نکند یا ملکه به دلیلی تلف شده یا سرانجام اگر عمداً آن را از کندو بردارید، پس از تقریباً نیم ساعت به علت تمام شدن بوی مزبور نظم داخلی جمعیت به کلی به هم خورده و زنبورها در نزدیکی سوراخ پرواز دیوانه وار در جستجوی ملکه به این سمت و آن سمت پرواز می کنند. اگر در این موقع گوشتان را به جدار کندو نزدیک کنید، صدایی از داخل آن می شنوید که بی شباهت به صدای گریه نیست و اصطلاحاً می گویند، جمعیت در حال گریه کردن است. در صورت ادامه بی ملکه گی و فقدان بوی این غده پس از مدتی تخمدان کارگران رشد نموده و شروع به تخم گذاری می کنند، از آن جایی که کارگران به علت کج و غیرطبیعی بودن مجرای تناسلی قادر به جفت گیری با نرها نیستند، در نتیجه از تخم کارگران باکره فقط زنبور نر تولید می شود که البته به ضرر زنبوردار است.
در زیر شکم زنبورها و درفاصله ی بین قطعات کیتینی شکم مجموعاً چهار جفت غده مومی وجود دارد که سه جفتش فعالند و در سنین بین ١٣ تا ١٨ روزگی موم ترشح می کنند که برای ساختن سلول ها و شان به کار می رود.
در پشت زنبورها و در فاصله بین آخرین حلقه کیتین و حلقه ی ماقبل آخر غده ای به نام غده بویایی دیده می شود که کارش تشخیص بوهاست. هر زنبور هنگام بازگشت به کندو به وسیله ی همین غده بوی جمعیت خودش را حس کرده و به کندوی دیگر نمی رود یا وقتی که زنبوری به کندویش برمی گردد، زنبورهای نگهبان به وسیله همین غده تشخیص می دهند که آیا وی متعلق به کندوی خودشان است یا نه؟
سه عدد غده در مخزن به نام غده های مخزنی، مدفوعی را که در آن جا ذخیره شده است مرتب ضدعفونی می کنند. در نقاط سردسیر در روزهای سرد زمستان که زنبورها گاهی از اوقات بیش از یک ماه قادر به پرواز برای دفع مدفوع نیستند ناچارند مدفوعشان را در تمام این مدت در داخل بدنشان نگهدارند، ترشحات این غده ها مانع پوسیدگی مدفوع و در نتیجه مانع پوسیدگی روده و مرگ زنبور می شود. فعالیت این غده ها ارتباطی با سن زنبور نداشته و همیشه یکنواخت ترشح می کنند. زنبور عسل فقط در حال پرواز در خارج از کندو قادر به دفع مدفوع است تنها ملکه از این قاعده مستثنی است. از این گذشته تا هوای خارج از کندو بیش از ٨ درجه سانتی گراد نباشد، زنبور کارگر قادر به پرواز نیست.
یک عدد غده سمی در انتهای بدن و نزدیک مخرج قرار دارد که سم تولید شده توسط آن در روی پوست جانوران بی اثر است. به همین دلیل به کمک یک نیش با فشار به داخل بدن دشمنان تزریق می شود و اثرات زیر را در حیوانات و یا انسانی که نیش خورده است، می گذارد:
درد شدید
تحریک پوست وخارش گرفتن آن
تخریب گلبول های سرخ بدن
پایین آمدن فشار خون
تشدید حرکات دودی روده
تحریک اعصاب و مراکز عصبی

در پزشکی از زهر زنبور برای مداوای بیماری رماتیسم استفاده می شود. فعالیت این غده ارتباطی با سن زنبور نداشته و همیشه یکنواخت ترشح می کند.

تشریح دستگاه تولید مثل ملکه

دستگاه تولید مثل ملکه به شرح زیر است:

دو تخمدان (OVERIES) که قسمت بزرگی از محوطه شکمی را اشغال می کند.
مجاری جانبی تخمدان ( Lateral Oviducts )
مجرای میانی تخمدان( Median Oviduct ) که دو مجرای جانبی تخمدان در عقب به هم پیوسته و تشکیل معبر کوتاهی به نام مجرای میانی تخمدان را می دهد که به مهبل ختم می شود. در تلقیح مصنوعی، انتهای سوزن سرنگ باید از مهبل گذشته و در داخل مجرای میانی تخمدان تزریق شود تا اسپرماتوزوئیدها بتوانند در میان مایع از طریق کانال مربوطه داخل کیسه اسپرماتوزوئید هدایت شود.
مهبل ( Vagina ) که از عقب به دهانه مهبل ختم شده و در وسط آن یک برجستگی زبانه ای شکل به نام چین مهبلی ( Valvefold ) وجود دارد. در تلقیح مصنوعی می توان آن را با کناره های مضرسی که دارد شناخت و در تلقیح و تزریق منی، اگر این برجستگی رابا میلی به کنار نبریم، به جدار خلفی مجرای میانی تخمدان فشار آورده و مانع دخول منی در آن می شود.
بورسال ( Bursal )
مخزن منی ( Spermatheca ) که در بالای مهبل قرار گرفته است.
مجرای مخزن منی ( Spermatheca Duct )

در زیر دستگاه تولید مثل ملکه و سایر قسمت های آن مشخص گردیده است.

تشریح دستگاه تولید مثل زنبور نر

دستگاه تولید مثل زنبور نر به طور شماتیک در زیر آمده است. در این تصویر قرینه اندام هایی که جفت هستند، در قسمت راست نشان داده شده است.

قسمت هایی که جفت و قرینه هستند، عبارتند از:

بیضه ها ( Testes )
لوله های منی بر ( Vasa Deferantia )
کیسه های ذخیره منی ( Seminal Vesicles )
غدد مخاطی ( Mucous Glands )

و قسمت های فرد عبارتند از:

مجرای انزال ( Ejaculatory Duct )
آلت تناسلی نر ( Penis )

شکل ظاهری دستگاه تولید مثل نر با سن زنبور تغییر میکند. در زنبوران نر جوان، بیضه ها اندام های لزج بزرگی هستند که نیمه قدامی شکم را پر می کنند. این بیضه ها در زنبور نر بالغ به تدریج کوچک شده و به رنگ خاکستری زرد یا زرد متمایل به سبز در می آیند. زنبور نر در سه یا چهار روزگی فقط تعداد معدودی اسپرماتوزوئید در کیسه های ذخیره منی دارد و در چهار یا پنج روزگی این تعداد به پنج میلیون می رسد و در ٨ روزگی به ده تا یازده میلیون بالغ می شود.

دانلود فایل PDF مقاله تشریح ساختمان بدن زنبور عسل