هرس گیلاس و سیستم های تربیت گیلاس

پیش گفتار

احداث باغ میوه با هدف تجاری و اقتصادی، مـستلزم در نظـر گـرفتن عوامـل مختلـف در زمان کشت و سالهای اولیه رشد درختان می باشد. بدون شک تربیت صحیح درختـان یکـی از مهمترین عوامل می باشد که می بایست توجه و دقت بیشتری نسبت به آن صورت گیرد.

درختان میوه در صورتی که در شرایط طبیعی و بدون دخالت انسان رشـد نماینـد، معمـولا پس از طی چند سال به درخت و یا درختچه ای با شاخه های متراکم تبدیل می شوند که فاقـد کارآیی لازم از نظر کمیت و کیفیت محصول میباشند. افزون بر این، در چنین درختانی به دلیل پربرگی و نفوذ نامناسب نور به داخل تاج درخت شاخه های داخل تاج به تدریج خشک شده و تولید میوه صرفا به سطح بیرونی تاج محدود میشود. تنه درختانی که به روش نامناسب تربیت شده اند، معمولا از استحکام کافی برخوردار نیستند و در صورت بـاردهی زیـاد و یـا کمتـرین فشار دچار شکستگی می شوند. به منظور اجتناب از موارد فوق الذکر فرم دهی و تربیت درختان در سـالهای اولیـه پـس از کشت ضروری است. از جمله اهداف مهم تربیت می توان بـه زاویـه بنـدی مناسـب شـاخه و دستیابی به تنه قوی و محکم، افزایش کمی و کیفـی محـصول، افـزایش طـول عمـر اقتـصادی درخت، زودباردهی، کنترل اندازه درخت، افزایش تعـداد درخـت در هکتـار و کـاهش هزینـه عملیات باغی اشاره نمود. لازم به ذکر است انتخاب صحیح روش تربیت درختان میوه مـستلزم در نظر گرفتن شرایط مختلف از قبیل نوع پایه، نوع رقم، شرایط آب و هوایی، خـاک و … نیـز می باشد.

درخت گیلاس به دلیل دارا بودن عادت رشد عمودی و غالبیت انتهایی شـدید در صـورت توجه ناکافی در زمینه تربیت و هرس گیلاس در سالهای اولیه پـس از کـشت، رشـد رویـشی زیـادی خواهـد داشت و اثرات نامطلوب ذکر شده را به شدت بروز خواهد داد. بنابراین دقت و توجه کافی در خصوص هرس گیلاس و تربیت درختان گیلاس ضروری است. مجموعه حاضر حاوی مطالب مفید و ارزشمند در خـصوص ضـرورت توجـه بـه تربیت مناسب و به موقع و روشهای مختلف تربیت و هرس گیلاس است که با هدف آشنایی بیـشتر و تشویق و ترغیب باغداران و کارشناسان به این موضوع ترجمه و تدوین گردیده است.

مقدمه

با وجود اینکه اهداف تربیت و هرس درختان به مرور زمـان تغییـرات کمـی داشـته است، نیاز توجه به هرس و تربیت بـه شـکل فزاینـده ای افـزایش یافتـه اسـت. تولیـد کنندگان گیلاس برای تولید محصول قابـل رقابـت در بـازار جهـانی، سـعی زیـادی در افزایش اندازه و کیفیت میوه دارند. امروزه با توجه به این که نیروی کـارگر نـسبت بـه گذشته کمتر در دسترس بوده و گرانتر نیز می باشد، همـه تـلاشهـا بایـستی معطـوف نگهداری آسان درخت، افزایش کیفیت میـوه و سـهولت برداشـت باشـد. یـک سیستم تربیت خوب، یک اسکلت خوب را فراهم میکند که در نتیجـه اهـداف مـذکور را نیـز تامین خواهد نمود.

مسائل مهم مربوط به تربیت در باغات گیلاس

1. رشد بیش از حد درختان : درختان گـیلاس دارای عـادت رشـد عمـودی بـوده، بسیار بزرگ و قوی هستند. در صـورتی کـه هیچگونـه تربیت روی درختـان صـورت نگیرد، شاخه های بلند با تعداد زیادی شاخه های فرعی تولید می کنند. ایـن ویژگـیهـا مدیریت باغات گیلاس را دچار مشکل و تولید میوه را محدود میکند.
2. تاخیر در باردهی : با انجام تربیت و هرس میتوان اندازه درخت را کنترل نمـود. همچنین هرس باعث میشود که درختان گیلاس شاخه های زیاد و نزدیک به هم تولیـد کنند. هرس، خصوصاً در سرشاخه های در حال خواب با سوق دادن درخت بـه سـمت رشد رویشی بیشتر، تمایل به تاخیر تولید میوه را در درختان جوان تحریک میکنـد. در وضعیت هرس معمولی، بیشتر ارقام گیلاس روی پایه های استاندارد بـه نـدرت قبـل از سال پنجم و ششم میوه تولید میکننـد. عـلاوه بـر ایـن، عوامـل دیگـری مثـل عمـق و حاصلخیزی خاک یا تغذیه برگی که سرعت رشد درخت را افزایش مـیدهنـد موجـب تمایل به تاخیر در آغاز گل انگیزی میشوند.
3. زاویه انشعاب شاخه : درختان گیلاس تمایل به تولید شاخه های با زاویه انشعاب کم دارند. در این حالت باردهی دیرتر صورت گرفته و احتمال شکسته شدن شاخه هـا نیـز بیشتر است.
4. با معرفی پایه های پاکوتاه و زودبـارده مثـل Gisela 6, Gisela 5 و Gisela12 بعضی خصوصیات منفی درختان گیلاس میتواند کاهش یابد. با استفاده از این پایـه هـا درختان در سال سوم شروع به باردهی میکنند، اندازه درختان راحتتر کنترل میشود و شاخه ها به طور طبیعی زاویه بازتری به خود میگیرند. اگرچه بدون مـدیریت و تربیت صحیح، ممکن است این درختان میوه های ریزتری تولید کنند، هر چند که رشد سـالیانه کافی برای دستیابی به حداکثر کیفیت میوه ضروری است. درشتترین و بهترین کیفیت میوه گیلاس، روی شاخه های فـصل رشـد قبلـی و روی اسـپورهای 1-3 سـاله تولیـد میشوند. بنابراین هدف یک مدیر باغ باید رشد تعداد زیادی شاخه های جدیـد 25-30 سانتیمتری بر روی درخت و تولید اسپورهای جدید باشد.

انواع سیستم های تربیت گیلاس

سیستمهای مختلف تربیت توسط باغداران گیلاس در دنیا بکار می روند. هرکدام از این سیستمها دارای نقاط ضعف و قوتی میباشند. انتخاب سیستم مناسب، به وضعیت کـشت، نـوع رقـم و پایـه، در دسـترس بـودن نیروی کار و نوع مدیریت بستگی دارد. پیش از انتخـاب سیستم تربیت لازم اسـت از نحوه تاثیر عوامل مختلف بر روی هم که در انتخاب سیستم نقش دارند اطلاعات کـافی داشته باشیم. سیستمهائی که از لحاظ تجاری و اقتصادی سودمند هستند به شـرح ذیـل میباشند:

1. Steep leader
2. Spanish Bush
3. Vogel central leader

سیستم Steep leader

مشابه سیستم جامی است که اغلب در باغهای با تراکم کم تا متوسط روی پایه های پر رشد و قوی استفاده میشود. در این شرایط محصول اقتصادی و با کیفیت خـوب از سال هفتم و هشتم تولید میشود. با توجه به این که در این سیستم درختـان روی پایه های با رشـد زیـاد رشـد مـی کننـد و تولید محصول معمولا تا سـال پـنجم و شـشم شروع نمیشود،درختان معمولاً بلندتر از سایر سیستمها میباشند. استفاده از این سیستم برای پایه های پاکوتاه نیـز امکـانپـذیر اسـت. در ایـن حالـت زودباردهی به طور موثری افزایش مییابد.

سیستم Spanish bush

با استفاده از این سیستم میتوان یک باغ متراکم با درختان با ارتفاع کم ایجاد نمود. در این حالت بیشتر میوه ها از سطح زمین و بدون استفاده از نردبان قابل برداشت هستند که یک مزیت برای حل مشکل کمبود نیروی کـار و هزینـه بـالای برداشـت محـسوب میشود. در این سیستم استفاده از پایه های قوی و پر رشد درخاکهای ضعیف خـصوصاً ارقـــام پرمحـــصول مثـــل Sweetheart امکانپذیر میباشد. در مناطق دارای خاک حاصلخیز و قوی استفاده از پایه پاکوتاه برای کمک به کنتـرل قدرت و سرعت رشد مورد نیاز است. در صورت عدم استفاده از پایه های پاکوتاه (زود بارده) با توجه به این که به منظور تشکیل اسـکلت درخـت چنـدین نوبـت سـربرداری صورت میگیرد، باردهی درخت متناسب با تعداد دفعات سربرداری شاخه ها بـه تـاخیر میافتد. به دلیل کوچک بودن اندازه درخـت ایـن سیستم نبایـد بـرای منـاطق مـستعد یخبندان و سرمازدگی انتخاب شود.

سیستم Vogel Central Leader

این سیستم برای درختـان زود بـارده و باغـات متـراکم مناسـب اسـت. مـدیریت و نگهداری این باغات آسان است و دستیابی به عملکرد بالا در سـالهـای اولیـه در ایـن سیستم امکانپذیر است. شکل خاص درختان در این سیستم باعـث نفـوذ مناسـب نـور بـه داخـل درخـت میشود. با توجه به وجود یک محور منفرد در این سیستم، استفاده از یک پایه پاکوتـاه، برای کنترل ارتفاع درخت ضروری است.

جدول شماره 1 – سیستمهای مختلف تربیت گیلاس

تکنیکهای تربیت و هرس گیلاس

1. سربرداری از محل چوب یکساله

این برش، موجب تحریک رشد شاخه های جـانبی شـده و اغلـب در مراحـل اولیـه سیستم تربیت گیلاس برای تولید شاخه های قوی بکار میرود. سربرداری در چوب جوان قـدرت رشـد نـواحی اطـراف محـل بـرش را افـزایش میدهد در نتیجه این سربرداری باعث تاخیر میوه دهی میشود. این برش در سیستمهای Spanish Bush و Steep Leader بکار میرود.

2. سربرداری از محل چوب مسن تر

این برش باعث تقویت رشد شاخه های جانبی میشود و اثرات افزایش رشـد ماننـد سربرداری از محل چوب یک ساله را ندارد. بنابراین به همان نسبت تاخیر در میوه دهـی کمتر خواهد بود. با این برش معمولا تعدادی از جوانه های میوه حذف شده و محـصول کاهش می یابد. این نوع برش اغلب برای حذف شاخه های خشک شده یـا شاخه های آویزان و در همه سیستمهای تربیت گیلاس به کار میرود.

3. کوتاه کردن شاخه (Stub cut)

این نوع برش برای جوان سازی شاخه های میوه دهنده و حفـظ بـاردهی آنهـا بکـار میرود. این برش به دو صورت انجام میگیرد.

الف- شاخه های موجود از فاصله 2.5 سانتیمتر تا چند متر از محل پیدایش شـاخه (تنه) به منظور تحریک تولید شاخه جدید بریده میشوند. این برش وقتی بکار مـیرود که شاخه جانبی که بتواند جایگزین شاخه انتهائی شود، وجود نداشته باشد. جوانه هـای موجود یا خفته از پایین نقطه برش رشد میکنند و یک شاخه جدید انتخـاب مـیشـود. این نوع برش در هر سه سیستم برای حفظ کیفیت و اندازه میوه انجام میشود.

ب- در سیستمهـای Vogel central leader و Steep Leader زمـانی کـه یـک شاخه فرعی شروع به رشد عمودی کند یا به رشد کامل برسد میتوان نسبت بـه کوتـاه کردن آن اقدام نمـود. بنـابراین یـک شـاخه ثانویـه جانـشین شـاخه انتهـایی مـیشـود. شاخه های اولیه جانبی باید چند جوانه بالاتر از محل رشد شاخه فرعی سربرداری شوند ( شکل 5  ) . نکته مهم این که طول شاخه فرعی باقی مانده باید از طول کوتاه شده بیـشتر باشد. این امر باعث جلوگیری از رشد شاخه های عمودی از محل برش و کاهش قدرت رشد شاخه ثانویه شده و آنرا در حالت افقی حفظ مینماید.

4. برش تلفیقی

تلفیقی بین دو نوع برش قبلی است که برای کنترل قدرت رشد درختان جوان بکـار میرود. در این روش یک شاخه قوی و دارای رشد عمـودی بـه عنـوان شـاخه مـوقتی سربرداری شده و در همان زمان شاخه ضـعیف کنـار آن نیـز بـه عنـوان شـاخه دائمـی سربرداری میشود. هدف از این کار جلوگیری از رشد بیش از حـد شـاخه ضـعیفتـر (پس از سربرداری شاخه قویتر) میباشد. در این روش سربرداری، تربیت شاخه های دائمی با قدرت رشد مناسب امکانپذیر میشود. در نتیجه پتانسیل تـاخیر در میـوه دهـی نیز کاهش می یابد. ایـن بـرش در سیستمهـای Steep Leader و Spanish Bush در سالهای اولیه تربیت درخت کاربرد دارد.

5. تنک کردن (Thining cut)

در این شیوه شاخه بطور کامل حذف میشود و موجب باز شدن تاج درخت و نفوذ بهتر نور به داخل تاج درخت میشود. این روش نسبت بـه سـربرداری شـاخه موجـب تحریک رشد در سطح بیشتری از درخت میشـود و در نتیجـه تـاثیر کمتـری در قـوی شدن درخت دارد. تنک کردن شاخه برای کاهش تاخیر در میوه دهی موثر نمیباشد. این نوع برش در هر سه سیستم بکار برده میشود.

6. هدایت شاخه

اکثر ارقام گیلاس شاخه های با عادت رشد عمودی و زاویه کم با تنه دارند. بنابراین اتصال شاخه به تنه ضعیف بوده و خطر شکستن شاخه وجود دارد. عادت رشد عمودی موجب باریکتر شدن تاج درخت و در نتیجه کاهش نفوذ نور به داخل درخت میشود. برای پهن کردن قاعده درخت و تقویت شاخه، باید زاویـه شـاخه را بـا تنـه اصـلی افزایش داد. باز کردن زاویه شاخه علاوه بر افزایش نفوذ نور باعث کاهش رشد درخـت شده و زود باردهی را در درخت تحریک میکند. برای باز کردن زاویه شاخه در سیستم Steep leader و Spanish Bush میتوان یک تکه چوب را بـین تنـه و شـاخه تـازه روییده درخت قرار داد. این کار بایستی زمانی که شاخه هنوز سبز و نرم اسـت و طـول شاخه حـدود 7-10 سـانتیمتـر اسـت انجـام گیـرد. در آب و هـوای گـرم و مرطـوب که احتمال آلودگی شانکر باکتریایی زیاد است و یا برای هدایت شاخه ها بـا زاویـه بـاز در سیستم Vogel میتوان از گیره لباس استفاده نمود. در سیستم Steep Leader و Vogel central leader شاخه های جوان به صورت افقی هدایت میشوند.

7. هرس تابستانه

هرس تابستانه در هر سه سیستم میتواند مورد اسـتفاده قـرار گیـرد ولـی انجـام آن درسیستم Spanish Bush و Vogel central leader بسیار مهم اسـت، زیـرا هرس تابستانه نسبت به هرس خواب قدرت رشد کمتری را در درخت القا میکند، که موجب تسریع باردهی در درختان جوان میشود. هرچند که با ترکیب مناسـب سیستم تربیت، رقم و پایه میتوان باردهی درخت را افزایش داد، اما در هنگام نیاز با اسـتفاده از هرس خواب میبایست در باردهی تعادل ایجاد نمود. به علاوه شاخه های جانبی کـه بـه دنبـال هرس تابستانه تشکیل میشوند عموماً دارای زاویه باریک میباشند.

8. استفاده از پرومالین

به جای سربرداری شدید که موجب تاخیر در باردهی درخت میشـود مـیتـوان از پرومالین برای افزایش شاخه زایی استفاده نمود. پرومالین را میتـوان بـا رنـگ لاتکـس ترکیب کرده و بر روی شاخه های یکساله در مرحله نوک سبز جوانه ها بکار بـرد. بـرای دستیابی به بهترین نتیجه محل انشعاب شاخه های جانبی باید به طور کامل رنـگ شـود. برای تقویت شاخه زایی ممکن اسـت قطـع یک سوم طـول شـاخه قـوی ضـروری باشـد. پرومالین در فصل بهار در دمای بالا یا متوسط قابل استفاده است. بهتر است دمـای روز در حدود 15 درجه سانتیگراد باشد. پرومالین برای افزایش شاخه زائـی و زود بـاردهی برای کلیه سیستمها قابل استفاده است.

9. خراشیدن (Scoring)

خراشیدن روش دیگری است که برای تحریک شاخه زائی بکار مـیرود. ایـن روش در هر سیستم میتواند بکار رود. بریدگی شـاخه تـا عمـق کـامبیوم بـالای جوانـه بایـد گسترش یابد. برای ایجاد قدرت رشد کافی میبایست یک برش پهن در یک سوم تا نـصف محیط شاخه ایجاد نمود. ابزارهای مورد استفاده نیز در بدست آوردن اثر مطلوب بـسیار مؤثر است.

اجرای سیستم های تربیت درختان گیلاس

روش تربیت Spanish Bush

در این روش تعداد زیاد شـاخه هـا، به کاهش قدرت درخت کمک میکند و موجب تشکیل درخت با تـاج کوچـک شده، نگهداری و برداشـت محـصول را سریع و آسان مـیکنـد. از آنجـائی کـه اندازه درخـت کوچـک اسـت نـور بـه راحتی به داخل درخت نفوذ مـیکنـد و میوه با کیفیت بالا تولید میشود. بعلاوه تراکم بالای درخت در هر هکتار باعـث افزایش عملکرد میشود.

روش تربیت Spanish Bush در زمان کشت نهال

سربرداری نهال

با توجه به حاصلخیزی خاک و نوع رقـم، فاصله درختان روی ردیفها 2.5 تـا 3 متـر و فاصله ردیفها 4.5 تا 5.5 متر در نظـر گرفتـه میشود. در زمان تورم جوانه ها معمولا سربرداری از فاصله 30-75 سانتیمتر بالای خاک، بـا توجه به ارتفاع شاخه اولیه و وجود جوانه های زیر محـل سـربرداری انجـام مـیگیـرد. شاخه های رشد کرده از پائین محل سربرداری برای تشکیل زاویـه بـاز بـا تنـه بایـستی هدایت شوند (شکل 8 ) .

روش تربیت Spanish Bush در اولین فصل رشد

• سربرداری شاخه های اولیه

زمانیکه شاخه های اولیه، 50 تا 60 سانتیمتر رشد نمایند سربرداری انجام میشـود، در این حالت شاخه ها به اندازه کافی قوی شده و در اثر سربرداری رشد بیشتری در آنها انجام خواهد شد. کلیه شـاخه هـا 15 سـانتیمتـر بـالاتر از محلـی کـه در زمـان کـشت سربرداری شده اند (همگی در یک سطح)، قطع میشوند . این تنها برش در اولین فـصل رشد است( شکل 9 ) .

• بستن شاخه ها به طرف پائین

تا پائیز اولین فصل رشد، رشد طولی شاخه های ثانویـه بایـستی حـدود 50 تـا 60 سانتیمتر باشد. در این زمان دو نخ (سیم) موازی را در دو طرف ردیف درخت درسطح زمین کشیده و آنها را روی زمین ثابت مینمایند. شاخه های ثانویه را با نخ روی زمین بسته تا زاویـه شـاخه درخـت بـاز و گـسترده شود. بعد از سپری شدن فصل رشد دوم (سـال دوم) میتوان نسبت به بـاز نمودن نـخهـا اقـدام نمود. گـسترده کـردن تـاج درخـت در ارقـامی مانند Lapins که دارای عـادت رشـد عمـودی هستند بسیار مهم است(شکل   10) .

روش تربیت Spanish Bush ، در بهار سال دوم

• سربرداری شاخه های ثانویه

در صورتی که رشد شاخه های ثانویه به 50 تا 60 سانتیمتر رسـیده باشـد، در سـال دوم از فاصله 25 سانتیمتری و در طـول دوره گلدهی سربرداری مـیشـوند، در غیـر اینصورت باید صبر نمود تا به طول 50 تا 60 سانتیمتر برسند و مجدداً کلیه شاخه ها را از ارتفاع یکسان سربرداری نمود (شکل 11 ).

• سربرداری شاخه های فرعی

تا اواخر بهار، شاخه های فرعی روی شاخه های ثانویه بایستی حدود 60 سـانتیمتـر رشد کرده باشند. به غیر از شاخه های مرکز تاج و شاخه های افقـی، سـایر شاخه ها از محل 25 سانتیمتر بالاتر از برش قبلی سربرداری میشوند. همه این شاخه ها از ارتفـاع یکسان قطع میشوند. شاخه های افقی را بـه حـال خـود رهـا مـی کنـیم. بنـابراین، ایـن شاخه ها میتوانند میوه تولید نمایند. حفظ شاخه های مرکز درخت هم باعث القاء ایجـاد عادت رشد گسترده در درخت میشود. بعد از شروع باردهی درخت میتوان نسبت بـه حذف این شاخه ها اقدام نمود. سربرداری شاخه های فرعی آخرین برشی است که در مرحله تربیت درخت صورت میگیرد. این نوع برش روی شاخه های فرعی بویژه در ارقـامی کـه دارای عـادت رشـد عمودی و شاخه دهی ضعیف هستند مانند Bing و Lapins و همچنین برای پایـه هـای قوی مانند مازارد و مهلب اهمیت ویژه ای دارد. بـرای ارقـام دارای عـادت شـاخه دهـی معمولی مانند Sweetheart و پایه های ضعیف مانند Gisela 5 ، سربرداری شاخه های فرعی ممکن است چندان ضروری نباشد.

• تنک کردن به منظور نفوذ بهتر نور

همزمان با سربرداری شاخه های فرعی ممکن است حذف تعـدادی از شاخه ها بـه منظور نفوذ بهتر نور ضروری باشد. در این حالت شاخه های قـوی و عمـودی حـذف شده و شاخه های ضعیف و افقی برای تولید میوه نگهداری میشوند. از همین مرحله از رشد درخت در هر نوبت هرس، شاخه های اضافی را باید تنک نمود. همزمان، رشد درختان قوی را بایـستی کنتـرل نمـود و تـا شـروع بـاردهی درخـت استفاده از کودها را کاهش داد به نحوی کـه میـزان رشـد سـالانه درخـت کمتـر از 60 سانتیمتر باشد (شکل 12  ).

روش تربیت Spanish Bush ، بعد از برداشت یا خواب، در زمان بلوغ

• جوان سازی شاخه های میوه دهنده

در زمان بلوغ، شاخه های ثانویه یا فرعی، شاخه های دائمی تـاج درخـت را تـشکیل میدهند. میوه ها معمولاً روی شاخه های دائمی تاج تشکیل میشوند. برای حفـظ انـدازه میوه، شاخه های میوه دهنده می بایست به طور منظم جوانسازی شوند. بدین منظور هـر ساله 25 درصد از شاخه های میوه دهنده حذف میشوند و بدین ترتیب در هـر 4 سـال یکبار کل شاخه های میوه دهنده درخت جوانسازی میشوند. این نـوع هرس بـه طـور معمول بعد از برداشت محصول و به عنوان هرس تابستانه انجام مـیگیـرد. در صـورتی که از ارقام پاکوتاه و یا درختان با قدرت رشد کم استفاده میشود، هرس میبایـست در طول فصل خواب به منظور تشویق رشد، افزایش قدرت درخـت و انـدازه میـوه انجـام شود (شکل 13 الف).

• تنک کردن برای نفوذ نور

شاخه های داخل تاج درخت که در جلوگیری از نفوذ نور به درخت دخیل هـستند ، همچنین شاخه های قوی و عمودی بایـستی حـذف شـوند. در حـالی کـه شاخه های ضعیفتر و افقی برای تولید میوه حفظ میگردند (شکل 13 ب).

• سربرداری شاخه های میوه دهنده برای افزایش اندازه میوه

برای کاهش میزان بار درخت و افزایش اندازه میوه درسال آینده شاخه های بـارده طویـل بعـد از برداشـت محـصول و یـا در طـول دوره خـواب سـربرداری مـیشـوند (شکل14 الف).

• سرزنی شاخه های بلند و جانبی درخت به طور منظم در پائیز

در زمان بلوغ، درختان از ارتفاع 2.4 متری و همچنین بـه صـورت جـانبی سـرزنی میشوند تا ارتفاع و عرض تاج درخت کنترل شود (شکل 14 ب).

روش تربیت Steep Leader

در این روش امکان احداث بـاغ بـا تـراکم متوسط روی پایه های با رشد استاندارد وجـود دارد. هر شاخه عمودی بـه عنـوان یـک محـور جداگانه که شاخه های جوان و میوه بـا کیفیـت بالا تولید میکند تربیت میشود .

روش تربیت Steep Leader در زمان کشت

سربرداری : درختان با توجه به حاصلخیـزی خـاک، انـدازه ادوات بـاغی و سـطح مهارت باغدار به فاصله 4.8  تا 6 متر روی ردیف و 5.5 تا 7.5 متر بـین ردیـف کـشت میشوند. در زمان کشت، با توجه به ارتفاع مناسب شاخه های اولیه تشکیل دهنـده تـاج درخت نهال از ارتفاع 75 تا 90 سانتی متر از سطح زمین سربرداری میشود. بـا اسـتفاده از چوب و یا گیره لباس میبایست نسبت به بازکردن زاویه شاخه های تشکیل شده پس از سربرداری اقدام نمود (شکل 16 ) .

روش تربیت Steep Leader در اولین فصل خواب

انتخاب محورها : درصورتی که فاصله روی ردیفها کمتر از 6 متر است، 3 شـاخه به عنوان محور اصلی حفظ میشود. در غیر اینصورت 4 شاخه که به خوبی روی نهـال توزیع شده اند، به عنوان محور انتخاب میشوند. در محورهای انتخاب شده می بایـستی یک زاویه باز با تنه ایجاد نمود، ولی بایـد اجـازه داد کـه محورهـا تقریبـاً بـه صـورت عمودی رشد نمایند. ممکن است نگهداری، یک یا دو محور دیگر نیز بصورت موقتی مورد نیاز باشد که این محورها شامل شاخه های قوی هستند و در صورتی که حذف شوند باعث تـضعیف درخت میشوند. به منظور تشویق شاخه دهی و تشکیل شکل دوکی، محورهای انتخاب شده از فاصله 60 تا 90 سانتیمتری از تنه اصلی سربرداری میشوند (شکل 17 الـف و ب).

روش تربیت Steep Leader در فصل خواب دوم

• انتخاب شاخه های ثانویه با حفظ رشد انتهایی

در هر محور، یک شاخه به عنوان شاخه دائمی تشکیل دهنده تاج انتخاب مـیشـود. این شـاخه حـدوداً از ارتفـاع 60 سـانتیمتـر بـالاتر از منـشاء آن سـربرداری مـیشـود (شکل 18).

• ایجاد یک شکل دوکی دائمی

روی هر محور (تاج) یک شاخه بیرونی انتخاب و به منظور تشکیل یک دوک دائمی روی زمین بسته میشود. این شـاخه بـه فاصـله 60 تـا 90 سـانتیمتـر از محـل قاعـده سربرداری میشود (شکل 19 ).

• نگهداشتن شاخه های ثانویه موقت برای انتقال قدرت رشد

به منظور کنترل رشد بیش از حد درخـت تـا زمـان شـروع بـاردهی، ممکـن اسـت نگهداری چند شاخه ثانویه موقت ضروری باشد. ایـن شاخه ها حـدوداً از فاصـله 60 سانتیمتر سربرداری میشوند (شکل 20 ).

روش تربیت Steep Leader تا سن باردهی (هرس خواب یا بهار)

حذف از محل شاخه های ضعیف : شاخه های کوچک و ضعیفتر را به عنوان شاخه دائمی انتخاب و شاخه های قویتر حذف میشوند (شکل 21 الف). به منظور تشویق تولیـد میـوه زمـانی کـه درخـت بـه مرحله بلوغ میرسد، شاخه های موقت نبایستی سربرداری شـوند و وقتـی کـه درخـت شروع به باردهی نمود و رشد درخت کم شد نـسبت بـه حـذف ایـن شاخه ها اقـدام میشود (شکل 21 ب).

روش تربیت Steep Leader در زمان بلوغ (هرس خواب یا تابستانه)

• حذف شاخه های خیلی قوی

شاخه هایی که قطر قاعده آنها از دو سوم قطر تنه اصلی بیشتر اسـت، حـذف مـیشـوند. بیشترین قطر چوب شاخه باید در پائین درخت باشد. زمانی که روی درخـت عملیـات هرس انجام میگیرد، ایده بزرگ، کوچکتر و کـوچکترین را بایـستی بـه خـاطر داشـت (شکل 22 الف).

• جوان سازی شاخه ها

هر محور میبایستی به عنوان یک شکل دوکی مستقل تربیت شود. بـه دلیـل اینکـه، بهترین میوه های گیلاس روی چوبهای جوان تولید میشوند، با کوتاه کـردن یـک یـا دوشاخه قدیمی در هر سال باید به جوان سازی شاخه های بارده اقدام نمود. این شـاخه ثانویه نباید بیش از 3 سال عمر نماید (شکل 22 ب).

• حفظ مسیرهای نور

به منظور حفظ کیفیت محصول در داخل درخت، شاخه هایی که باعث سایه انـدازی روی شاخه های پائینتر میشوند، حذف میگردند (شکل 23 الف).

• حذف شاخه های درهم رفته

شاخه های درهم رفته باعث متراکم شدن تاج درخت و تولید میوه های ریز میشوند، بنابراین بایستی نسبت به حذف آنها اقدام نمود (شکل 23 ب).

• حفظ ارتفاع مناسب درخت

زمانی که درخت به حداکثر ارتفاع رسید شاخه های نوک درخت از محل یک شاخه جانبی ضعیف حذف میشوند (شکل 24 الف).

• کاهش شاخه های انتهایی محورها به یک شاخه

یک شاخه انتهایی در هر محور اصلی حفظ شده و بقیه حذف مـیشـوند. همچنـین زمانی که شاخه های مجاور هم دارای اندازه یکسان باشند یکی از آنها حذف مـیشـود. این کار به کاهش سایه دهی در داخل تاج درخت کمک میکند (شکل 24 ب).

• سرزنی شاخه های پائین تر

سرزنی شاخه های پائین تـر باعـث تقویـت مجـدد ایـن ناحیـه از درخـت و تولیـد میوه با کیفیت بالا میشـود. در ایـن شاخه ها حفـظ قـدرت رشـد مـشکل مـیباشـد. تنها شاخه هایی سرزنی میشوند که از روی زمـین و بـا اسـتفاده از یـک قیچـی هرس دسته بلند قابـل دسترسـی هـستند. شاخه های بـالاتر بـه نـدرت احتیـاج بـه سـرزنی دارند. سرزنی در شاخه های بالا، باعث تحریک رشد شاخه های جدید و افـزایش سـایه دهی میشود.

• حفظ شکل هرمی در درخت

در درختان بالغ برای نفوذ و توزیع بهتر نور و تولید میوه بـا کیفیـت بـالا در داخـل درخت، اندازه شاخه ها از پائین به بالا باید از الگوی بزرگ، کوچک و کـوچکتر تبعیـت نماید (شکل 25  ).

روش تربیت Vogel central leader

با توجه به خـصوصیت و طبیعـت ذاتـی رشـد عمـودی و محـور مرکـزی درخـت گیلاس، این روش، به هرس اولیه کمی نیاز دارد . خصوصیات رشدی نسبتاً کم و تراکم کشت متوسط در این روش باعث دستیابی به عملکرد بالا در سـن پـایین تـر مـیشـود (شکل 26).

روش تربیت Vogel central leader در زمان کشت

سربرداری نهال :  با توجه به حاصلخیزی خاک، نوع پایه، منطقه و اندازه ماشین آلات درختان با فاصله 2.5 تا 3.5 متر روی ردیف و 4.5 تا 5.5 متر بین ردیفها کشت میشوند. با توجه به ارتفاع مناسب برای باردهی، نهال در ارتفاع حدود 75 تا 90 سانتیمتر بالای سطح زمین سربرداری میشود (شکل 27). این روش با فواصل ذکر شده برای اجرا با پایه های پاکوتاه و نیمه پاکوتاه مناسب است.

روش Vogel central leader در اولین بهار

• حذف جوانه ها در زمان تورم جوانه

در زمان تورم جوانه در اوایل بهار دو جوانه بالایی را حفظ نمـوده و 5 تـا 6 جوانـه پائینتر را حذف مینمایند. این روش باعث کاهش رقابت محور اصلی و تولیـد شـاخه با زاویه باز میشود (شکل 28).

• ایجاد زاویه در شاخه ها

زمانی که شاخه های انتهایی بـه انـدازه  7 – 10 سـانتیمتـر رشـد کردنـد، گیـره ای در بـالای شاخه ها در حالی که زاویه 90 درجه با شاخه اصلی تشکیل داده اند ، قرار داده میشود. بعد از 2-3 هفته گیره ها را به سمت نوک شاخه حرکت داده، تا شاخه ها افقی بمانند. در این هنگام از مصرف کود اجتناب میشود تا باردهی هر چه سریعتر آغاز شود. همزمان اگر جوانه های بالایی رشد کنند، شـاخه ضـعیفتـر بـرای تـشکیل محـور جدیـد انتخاب، و بقیه حذف میشوند (شکل29).

روش تربیت Vogel central leader ، هرس بهاره تا زمان بلوغ

• ادامه تربیت شاخه ها

در صورتی که محور مرکزی در طول دوره فصل رشد قبلی بیش از 80 سـانتی متـر رشد کرده باشد، سربرداری می شود. محور اصلی را بایـستی هماننـد سـال اول تربیت نمود. دو جوانه بالایی را حفظ نموده و 5 تا 6 جوانه بعدی را حذف مینمایند. در شاخه های در حال رشد نیز از گیره لباس برای باز کـردن زاویـه شـاخه اسـتفاده میشود. شاخه ها به نحوی انتخاب میشوند که بصورت مارپیچی روی تنه اصـلی قـرار گیرند و در طول تنه به صورت یکنواخت توزیع شده باشـند. زمـانی کـه شاخه ها بـه مرحله بلوغ میرسند، به منظور بهبود نفوذ نور، تعدادی از شاخه های نزدیـک بـه هـم حذف میشوند (شکل 30 ).

• تنک کردن شاخه ها

درصورت نیاز، به منظور بهبود نفـوذ نـور و توزیـع مناسـب آن در داخـل درخـت، میبایستی شاخه های تازه روئیده را تنک نمود (شکل 31) .

روش تربیت Vogel central leader، بهار یا تابستان سال دوم و سوم

• حفظ غالبیت انتهایی روی شاخه های فرعی

در شاخه های جانبی، جوانه انتهایی از محل ظهور شاخه های فرعی حذف میشـود. همچنین شاخه هایی که بـه صـورت عمـودی از روی شاخه های جـانبی اولیـه ایجـاد میشوند درصورتی که فاصله آنها با تنه کم باشد، حذف و یـا کوتـاه مـیشـوند. سـایر شاخه هایی که روی شاخه های جانبی اولیه رشد مینمایند حفظ شده و بـه آنهـا اجـازه داده میشود تا به عنوان شاخه های قابل جایگزینی رشد نماینـد. همچنـین شاخه های جانبی اولیه که به صورت قوی و عمودی رشد میکنند کوتاه مـیشـوند. بایـد اطمینـان داشت که یک بخش چوبی زنده از این شاخه ها حفظ شده باشد (شکل 32).

• کوتاه کردن و یا حذف شاخه های ضخیم

به منظور نفوذ و توزیع بهتر نور در داخل درخت، شاخه هایی که قطـر آنهـا، نـصف قطر تنه اصلی هستند کوتاه و یا حذف میشوند (شکل 33 ).

• حفظ نفوذ نور و تشویق تولید شاخه های میوه دهنده

به منظور تحریک تولید شاخه های میوه دهنده جوان و تولید میوه با انـدازه مناسـب، هر ساله در فصل بهار، تعدادی از شاخه های جانبی کوتاه مـیشـوند. ابتـدا شاخه های آویزان و سپس شاخه های قدیمیتر که 3 تا 4 سال میوه داده اند، حذف میشـوند. بـین تعداد شاخه های میوه دهنده و شاخه های جوان شده باید تعادل وجود داشته باشد. برای حفظ درخت به شکل دوکی، شاخه های پـائینتـر در فاصـله بیـشتری از تنـه اصـلی و شاخه های بالایی در فاصله کمتری از تنه اصلی کوتاه میشوند (شکل 34).

روش تربیت Vogel central leader، بهار یا تابستان در زمان بلوغ

روشهای ذکر شده برای نفوذ بهتر نور داخل درخت و رسـیدن بـه حـداکثر انـدازه میوه را در هر سال بایستی تکرار نمود . در یک درخت بالغ و بزرگ، در هر سال ممکـن است 10 تا 15 برش به منظور جوان سازی انجام گیرد، اما هر درخت باید بـه صـورت مجزا مورد ارزیابی قرار گیرد. در درختان ضعیف تر و یا درختان با باردهی بیش از حد، به برشهای بیشتری نیاز است.

روش تربیت Vogel central leader، در زمان بلوغ بعد از برداشت

حفظ ارتفاع درخت :  تا زمان کند شدن رشد درخت، هیچ اقدامی برای کنترل انـدازه درخـت مـورد نیـاز نیست. ارتفاع درخت را میتوان از طریق برش نوک درخت از محل یک شاخه افقـی و ضعیف جانبی کنترل نمود. با توجه به قدرت درخت میتوان به اندازه 120 سانتیمتر از ارتفاع درخت را حذف نمود (شکل 35 ).

منابع:

Long L.2003. cherry Training systems, Selection and developmet, A pacific Northwest Extenstion pulication

ترجمه و تدوین:

مهندس اندیشه احمدپور – مهندس محمود حسین نیا – مهندس جعفر شهامتی فرد

وزارت جهـاد کـشاورزی، معاونـت امـور تولیدات گیاهی، دفتر امور میوه ها.

همچنین مطالعه پستهای زیر نیز پیشنهاد میگردد:

هرس درختان زیتون

آموزش هرس قسمت اول

آموزش هرس قسمت دوم

شارژ یا شدت هرس در انگور

نکاتی در مورد هرس

هرس کردن قسمت اول

هرس کردن قسمت دوم

دانلود فایل PDF مقاله هرس گیلاس و سیستم های تربیت گیلاس