روش صحیح سرزنی ریشه چغندرقند
روش صحیح سرزنی ریشه چغندرقند
مقدمه
در بیشتر مناطق کشور که چغندرقند کشت میشود در زمان برداشت ریشه بـه طـور کامل برداشت و به کارخانه قند حمل مـیشـود و در آنجـا نیـز از ریشـه کامـل پـس از شستشو، خلالگیري و شکر استحصال میشود. کیفیت ریشه چغندرقند بـه عنـوان مـاده اولیه کارخانه هاي قند نقش مهمی در بـازده استحصـال شـکر از چغندرقنـد و ضـایعات کارخانه قند دارد. ریشه ذخیره اي چغندرقند از لحاظ ریخت شناسی داراي چهار قسمت سر (Scalp)، طوقه (Crown)، ریشه (Root) و دم (Tail) است که از لحاظ کیفیـت تکنولوژیکی با هم تفاوت هاي چشمگیري دارند. یکی از دلایل نا مناسب بودن کیفیـت چغندرقند و در نتیجه پایین بودن راندمان استحصال شکر از چغندرقند در کارخانه های قند، وجود مقادیر نسبتاً زیاد سر و طوقه همراه با ریشه چغندرقند تحویلی بـه کارخانـه هاي قند است.
به منظور بهبود کیفیت تکنولوژیکی چغندرقند توصیه تحقیقـاتی بـر ایـن اسـت کـه قسمت سر چغندرقند به دلیل داشـتن مقـدار زیـادي ناخالصـی هـاي سـدیم، پتاسـیم و نیتروژن مضره از یک سو و عیار پایین و همچنـین کـم بـودن سـهم وزنـی آن از ریشـه ذخیره ای (حدود 3-2 درصد) حتما حذف و سپس تحویل کارخانه قند شـود. همچنـین در صورت سرزنی نشدن یا در اثر سر زنی نشدن کامل، جوانه ها و برگ ریزه هـاي بـاقی مانده روي تاج چغندرقند در سیلو، مقداري از ساکاروز را که در رشد چغندرقند ، ذخیـره شده است شروع به رشد میکند و در نتیجه علاوه بر کـاهش مقـدار ذخیـره سـاکاروز ، به دلیل وجود ناخالصیهاي بیشتر، کریستال شدن شکر طی فرآینـد استحصـال شـکر از ریشه چغندرقند در کارخانه قند با مشکل مواجـه مـیشـود و لـذا مقـدار تولیـد مـلاس افزایش می یابد. در چغندرقند بهاره اگرچه از لحاظ کمی قسمت سر حدود 3درصـد و طوقـه حـدود 5 درصد وزن ریشه را تشکیل میدهد اما از لحاظ مقدار ناخالصیهاي سـدیم، پتاسـیم و نیتروژن مضره به ترتیب بیشترین مقدار ناخالصی ها در قسمت سر و طوقه وجود دارد. بنابراین با آموزش و رعایت شیوه صحیح سرزنی ریشه چغندرقند، در روش سـرزنی با دست توسط کارگر ماهر (روش غالـب و متـداول در کشـور) و مخصوصـاً در روش سرزنی با ماشینهاي برداشت یا کمباینهاي برداشـت بـا تنظـیم دقیـق قسـمت سـرزن ماشین، امکان کاهش ضایعات برداشت و بهبود بازده استحصال شکر در کارخانـه هـاي قند کشور وجود دارد.
ساختمان و اجزاي ریشه ذخیره ای چغندرقند
ریشه اصلی چغندرقند مخروطی شکل و کشیده است که در دو طـرف آن در جهـت طولی دو شیار مارپیچ وجود دارد. عمق نفوذ ریشه هاي چغندرقند در شرایط مناسـب تـا 180 سانتیمتر میرسد ولی طول قسمت قابل استفاده آن حـدود 30 سـانتیمتـر اسـت. وزن متوسط ریشه ها 0.7 تا 1.2 کیلوگرم و قطر متوسط آنها در قسمت گردن 10 تـا 15 سانتیمتر است. قسمتهاي مختلف ریشه ذخیره ای چغندرقند به شرح زیر است:
سر : قسمت سر در حقیقت محل روییدن دمبرگ است و حاوي کمترین مقدار شکر و بیشترین مقدار ناخالصیهاست. به طور خلاصه به آن قسمت از ریشه ذخیره ای کـه در زمان برداشت، دمبرگهاي زنده و سبز به آن متصل است، سر گفته میشود .
طوقه: قسمت پایینتر از سر یعنی حد فاصل بین پایینترین قسمت اتصـال دمبـرگ زنده و سبز با پایینترین قسـمتی را کـه علائـم و آثـار دمبـرگهـاي اولیـه در آن دیـده میشوند طوقه مینامند .
ریشه : قسمت پایینتر از طوقه تا قسمتی که قطر ریشه حداکثر سه سانتیمتـر اسـت ریشه را تشکیل میدهد. سطح این قسمت صاف است و معمولاً دو شیار در طـرفین آن وجود دارد. این قسمت بالاترین میزان قند و کمترین مقدار ناخالصی ها را داراست .
دم : قسمتی از انتهاي ریشه که حداکثر سه سانتیمتر قطر داشته باشد، دم نـام دارد و ریشه هاي فرعی از قسمت انتهاي آن خارج میشود . ایـن قسـمت نیـز داراي کیفیت مناسب و قابل مصرف در کارخانه قند است.
وضعیت کمی و کیفیت تکنولوژیکی در قسمتهاي مختلف ریشه چغندرقند
ریشه چغندرقند در زمان برداشت و تحویل به کارخانه قنـد بسـته بـه روش سـرزنی ریشه ممکن است حالت هاي مختلف شامل ریشه کامل، ریشه بدون سر و ریشه بـدون سر و طوقه باشد که از لحاظ کمی و کیفی با هم تفات هاي چشـمگیري دارنـد. نتـایج تحقیقات در داخل کشور نشان داد وزن سر و طوقه به ترتیب حـدود3 و 5 درصـد وزن کل ریشه را تشکیل میدهد که عیار آنها نیز به ترتیب درحدود 6 و 10 درصد است. به دلیل وجود ناخالصی هاي فراوان در قسمت سر، ضریب استحصال شـکر در آن حـدود 25 درصد و به طور قابل ملاحظه اي کمتر از سایر قسمتهاي ریشه است . با توجه به وجود 190 کیلوگرم شکر در هر تن چغندرقند سر زنـی شـده در مقایسـه بـا 186 کیلوگرم شکر موجود در ریشه کامل، مشخص میشود هر تن ریشه سـرزنی شـده نسبت به ریشه کامل در حدود 4 کیلـوگرم شـکر بیشـتر دارد. بنـابراین در صـورتیکـه قسمت سر حذف شود، به دلیل افزایش درصد قند در ریشه هاي بـدون سـر و همچنـین کاهش مقدار ناخالصی ها کیفیت تکتولوژیکی قسمت باقیمانده بهبود مییابد و در ضمن سهم وزنی حدود 2-3 درصدي از کل ریشه کاهش خواهد یافت که با توجه به محاسن بیشتر آن قابل توجیه است. در صورتیکه دو قسمت سر و طوقه از ریشه چغندرقند حذف شود به دلیل افـزایش درصد قند، هر تن ریشه بدون سر و طوقه نسبت به هر تن ریشه کامل حدود 8 کیلوگرم شکر بیشتر خواهد داشت. ولی با عنایت به ضریب استحصال شکر معادل 63.3 درصـد در قسمت طوقه و همچنین سهم وزنی قابل توجه آن، حذف قسمت طوقـه منطقـی بـه نظر نمی رسد زیرا ضایعات برداشت افزایش معنیداري خواهد یافت.
تاثیر مقدار سرزنی بر ضایعات برداشت چغندرقند
با توجه به پراکنش عیار و ناخالصیهـا در قسـمتهـاي مختلـف ریشـه ذخیره ای چغندرقند (شکل 2 ) مشخص میشود که سرزنی صحیح چغندرقند در واقع نـوعی ذبـح تکنولوژیکی ریشه چغندرقند است به طوريکه قسمتی از ریشه که حاوي کمترین عیـار ( 7 – 8 درصد) و بیشترین مقدار ناخالصیها ( 5 درصـد) از ریشـه حـذف مـیشـود و لـذا قسمت باقیمانده که همان ریشـه اسـت بـه روش صـحیح سـرزنی شـده داراي کیفیـت مطلوب و از لحاظ وزنی نیز در حد مناسب و اقتصادي خواهدبود. نتایج تحقیقات نشان می دهد چنانچه سـرزنی چغندرقنـد انجـام نشـود و فقـط بـا حذف دمبرگها، با دستگاه برگ زن (تاپر) چغندرقند برداشـت و تحویـل کارخانـه قنـد شود (مشابه آنچه اخیراً در برخی از مناطق کشور با استفاده از ماشینهاي برداشت انجام میشود) به طوريکه لایه اي از قسمت سر به ضخامت یک سانتیمتـر روي ریشـه بـاقی بماند بین 5-7 درصد ضایعات همراه ریشه چغندرقند به کارخانه قند تحمیل مـیشـود. در مقابل اگر سرزنی بیش از حد مطلوب انجام شود به طوريکه لایه اي به ضخامت یک سانتیمتر اضافه تر از قسمت طوقه قطع شود بین 7-9 درصد از عملکرد شکر در مزرعـه ضایع خواهد شد. در صورتیکه سرزنی بیش از حد به اندازه دو سانتیمتـر انجـام شـود مقدار ضایعات عملکرد شکر به 15-20 درصد افزایش خواهد یافت .
بنابراین اهمیت نحوه سرزنی صحیح ریشه چغندرقند و تأثیر آن در کاهش ضـایعات برداشت و بهبود بازده استحصال شکر در کارخانه قند براي بخـش کشـاورزي بـیش از پیش مهم است. مخصوصاً اینکه سهم اسـتفاده از بـذور منـوژرم در زراعـت چغندرقنـد کشور به بیش از 75درصد رسیده و برداشت ماشینی محصول چغندرقند رو بـه افـزایش است. لذا ضرورت دارد براي اینکه مزرعه اي یک دسـت بـا پـراکنش برتـر یکنواخـت ایجاد شود و در هنگام برداشت محصول، سرزنی ریشه چغندرقند چه بـا دسـت کـارگر ماهر و آموزش دیده و چه با کمباین هاي برداشت به صورت صحیح انجام شود ، باید از سرزنی بیش از حد یا سرزنی اریب ریشه چغندرقند کـه موجب ضایع شدن محصول میشود پرهیز کـرد. بـدیهی اسـت در ایـن رهگـذر نقـش آموزش و ترویج فرهنگ صحیح سرزنی چغندرقند بسیار با اهمیت و مؤثر خواهد بود.
نتیجه گیري و توصیه
به طور کلی با عنایت به وضعیت ضریب استحصـال شـکر از چغندرقنـد در سـطح کشور که تحت تاثیر عوامل مختلفی است از جمله شـیوه ناصـحیح سـرزنی و برداشـت چغندرقند که آن هم به طور عمده به دلیل فرمول خرید چغندرقنـد اسـت کـه صـرفاً بـر مبناي وزن و عیار تعیین میشود باید به کیفیت تکنولوژیکی چغندرقنـد توجـه بیشـتري معطوف شود. در این زمینه و بر اساس نتایج پژوهشهایی که انجام شـده اسـت توصـیه میشود کارخانه هاي قند پس از بررسی در حوزه چغنـدرکاري و بـا توجـه بـه شـرایط منطقه چغندرکاري راهکارهاي تشویقی مناسب براي بهبـود کیفیـت چغندرقنـد را اجـرا کنند، مانند پرداخت جایزه به چغندرکارانی که شیوه صحیح سرزنی چغندرقند را رعایت کرده باشند. بدیهی است انتظار میرود از طریق تأمین ریشه با کیفیت مطلـوب، ضـریب استحصال شکر و بازده کارخانه قند بهبود یابد.
خلاصه مطلب
به منظور بهبود کیفیت تکنولوژیکی چغندرقند در هنگام برداشـت محصـول توصـیه تحقیقاتی بر این است که قسمت سر چغندرقند به دلیل داشتن مقدار زیـادي ناخالصـیهاي سدیم، پتاسیم و نیتروژن مضره از یک سو و عیار پایین و همچنین کم بـودن سـهم وزنی آن از ریشه ذخیره ای (در حدود 3-2 درصد) حتماً حذف شود.
بنابراین توصیه می شود:
الف) در مزارعی که پراکنش بوته هاي چغندرقند یکنواخت و ریشه ها هم اندازه هسـتند برداشت محصول با تنظیم دقیق کمباین برداشت انجام شود (شکل 5)
ب) در مزارعی که اندازه ریشه و پـراکنش بوتـه هـاي چغندرقنـد یکنواخـت نیسـت یـا دستگاه کمباین براي برداشت وجود ندارد، سرزنی ریشه چغندرقند بهتـر اسـت توسـط کارگران ماهر و آموزش دیده و با رعایت اصولی که در شکل هاي 1 و 3 نشان داده شد انجام گیرد. سرزنی بیش از حد یا سرزنی اریب یا گنبدي شکل ریشه چغندرقند موجب ضایع شدن محصول میشود.
