آموزش هرس ( قسمت اول )
کارگاه آموزشی هرس درختان و درختچه های زینتی
سرآغاز
مبحث هرس درختان در فضاي سبز شهري، امري کاملا تخصصی و فنی می باشد. هرس اینگونه درختان با هرس درختان میوه کاملا متفاوت می باشد. در سالهاي اخیر در برخی از شهرها بدلیل عدم آگاهی از این موضوع ، درختان کهنسال را که طی سالهاي متمادي با زحمت و هزینه هاي فراوان به اندازه قابل توجهی رشد نموده و به قولی وقت ثمر آن فرا رسیده، با هرس شدید و غیر اصولی ، عمده اي از تاج درخت را از بین برده و شکل بسیار زننده اي براي درخت در همان سال و سالهاي آتی ایجاد می نمایند.این عمل همچنین زیانهاي جبران ناپذیري به پیکره درخت وارد خواهد ساخت درختانی که بدین نحوه هرس گردیده اند نیازمند یک فرد هرس کار متخصص بوده که با هرس اصلاحی و طی چند سال متوالی بتواند درخت را مجددا به شکل اولیه درآورد. هرس هاي شدید علاوه بر فراهم کردن موجبات خشکیدگی درخت، موجب بر هم زدن تعادل هورمون هاي درونی نیز خواهد شد و چنانچه به هر دلیل قصد هرس شدید داشتیم، این امر باید زیر نظر افراد متخصص و حداقل ظرف 3 الی 4 سال و به صورت تدریجی انجام شود. همانطور که می دانیم عکس العمل درختان مختلف در مقابل هرس بسیار متفاوت خواهد بود ( با توجه به نحوه رشد، میزان رشد سالیانه ، حرکت مواد غذایی در درخت، هورمون هاي گیاهی ، فیزیولوژي درخت و….) لذا فرد هرس کار می بایستی علم و هنر این عمل را داشته باشد و علاوه بر موارد فوق به مواردي از قبیل مسایل اجتماعی ، اقتصادي، فرهنگی و نکاتی نظیر رفت و آمد افراد و وسایط نقلیه، زیبایی ظاهري درخت و … توجه کافی نماید.در این نوشته به آموزش هرس و نکات کلی در مورد آن خواهیم پرداخت .
مقدمه
درختان و درختچه ها و پیچک ها به لحاظ زیبایی از نظر فرم ,تنوع ,رنگ گل و شکل پذیري اهمیت بسیار زیادي در رابطه با فضاي سبز دارند . و متاسفانه علیرغم این اهمیت کار چندانی در زمینه نگهداري اصولی و علمی این گیاهان انجام نگرفته است این مجموعه در جهت رفع این نقیصه تهیه گردیده و تلاش بعمل آمده تا مطالب آن براي پرسنل نگهداري فضاي سبز قابل استفاده باشد با توجه به مدارك و اسناد تاریخی که در دست است شکل دهی درختان و درختچه هاي زینتی وپرچین ها ( دیواره هاي سبز ) به عنوان یک هنر خاص در تزئینات باغ ها و پارك ها مورد توجه بوده است و امروزه این هنر تکامل خاصی یافته است که از جنبه هاي مختلف واهداف متفاوت از جمله زیبا سازي فضاي شهري ؛ کاهش آلودگی صوتی ,آلودگی محیط زیست , بالا بردن سطح فرهنگ سلامت و نشاط جمعی …. مورد بحث قرار گرفته است فن آرایش و فرم دهی درختان و درختچه ها فنی است که توام با ذوق هنري و شناخت خصوصیات مرفولوژي وبیولوژي آنها می باشد . با یک نگرش کلی در میابیم که اکثر درختان مورد استفاده در فضاي سبز شهري عمر مفیدي بین 100 تا 400 سال خواهند داشت و هرچه از عمر آنها می گذرد تاجی گسترده تر ، سایه اندازي بیشتر ، تولید اکسیژن و رطوبت بیشتر و بطور کلی اثرات زیست محیطی افزون تري خواهند داشت.
مختصري از مورفولوژي یک درخت
تنه: حدفاصل بین طوقه و تاج درخت را تنه می گویند.
شاخه: از تنه، شاخه هاي اصلی منشعب شده و از هر شاخه اصلی تعدادي شاخه فرعی منشعب میشود که به آنها شاخه هاي فرعی درجه یک و به شاخه هایی که از شاخه هاي فرعی درجه یک منشعب می شوند ، شاخه هاي فرعی درجه دو می گویند. روي هر شاخه، اعضاء زیر وجود دارد:
جوانه : آنها را چشمه یا چشمک نیز میتوان نامید .ساختمان داخلی جوانه،برحسب اینکه بعدا به میوه،شاخه و یا برگ تبدیل شود،تفاوت میکند.شکل خارجی جوانه شاخه(چوب) کشیده و نوك تیز است و در داخل از برگچه هایی که یکدیگر را پوشانده اند،تشکیل شده است و این برگچه ها،قسمتهاي داخلی جوانه را از تاثیر عوامل جوي خارج حفظ می کنند و اغلب این جوانه ها به وسیله یک برامدگی بالشتک مانند به شاخه متصل می شوند.جوانه چوب روي شاخه هاي یک ساله یا در انتهاي آنها وجود دارد .این جوانه قادر است در صورت دریافت شیره پرورده فراوان ، شاخه جوانی را به وجود آورد . برعکس اگر به میزان مناسب تغذیه شود، میتواند پس از یکسال به میخچه و پس از دوسال به لامبورد تبدیل شود که هر دو این اندام ها بارده هستند.
شکل خارجی جوانه گل گردو کروي است و زیر پوششهاي جوانه،در داخل چند برگچه و در وسط برگچه سلول اصلی گل قرار دارد.در انواع درختان، نوع جوانه تفاوت دارد .یعنی در درختان هسته دار مانند زردآلو، هلو و گیلاس جوانه براي منظور خاصی به وجود می آید (گل یا شاخه) . در صورتیکه در درختان دانه دار مانند سیب و گلابی جوانه ها به منظور خاصی تشکیل نمی شوند . یعنی در اوایل عمر،جوانه از براکته و چند برگچه داخلی تشکیل شده و بعدا به مقتضاي محیط و طرز پرورش ممکن است به جوانه شاخه و یا گل تبدیل شود . سیر تکاملی جوانه در این درختان 3 تا 4 سال به طول می انجامد . اغلب با هریک از جوانه هاي نامبرده يک یا دو جوانه کوچکتر مشاهده میشود که نزدیک به جوانه گل یا چوب و در طرفین ان قرار گرفته اند . موقعی که جوانه اصلی به علتی از بین برود ویا خشک شود ، یک یا هر دو جوانه جانبی که جوانه انتظار نام دارد، شروع به نمو می کنند. علاوه بر جوانه هاي انتظار پنج نوع زایده خشبی نیز روي هر شاخه مشاهده میشود.این شاخه یا زایده ها عبارتند از:
میخچه : ( Dard ) میخچه زایده اي کوتاه و خشبی میباشد که طول آنها از 4 تا 5 سانتیمتر تجاوز نمی کند و مانند شاخک ، حامل جوانه گل و میوه میباشد . از قطع میخچه باید به عنوان یک عضو میوه دهنده خودداري نمود.
شاخک یا برندي : ( Brindille ) عبارت از شاخه کوتاه (در حدود 10 تا 40 سانتیمتر ) نازکی است که در انتهاي آن ممکن است یک جوانه چوب یا یک جوانه گل قرار گرفته باشد.این اندامها بیشتر روي درختان دانه دار دیده میشوند.
لامبورد : ( Lambourd ) این شاخه ها از براندي کوتاهترند و غالبا داراي جوانه گل هستند.
نرك یا گورمان : ( Gourmand ) اغلب بر روي شاخه اصلی و یا فرعی شاخه هاي طویل و ضخیم دیده می شوند که به طور کلی فاقد جوانه گل بوده به طور عمودي رشد میکنند و چون عقیم می باشند باید به کلی از محل اتصال به شاخه حامل آن را قطع کرد.
بورس: در درختان میوه دانه دار، بورس برامدگی ضخیم و گوشت مانندي است که در محل ایجاد میوه به وجود می آید.این عضو حامل تعدادي جوانه چوب وگل است.
هرس و تربیت اولیه نهال
تربیت : (Training ) ایجاد یک فرم خاص (ستونی- هرمی – بیضی کروي و مجنون) در تاج نهال به منظور حصول هدف یا اهدافی خاص را تربیت نهال گویند. بر اساس شکل طبیعی درختان ، لازم است قبلا “در خزانه هاي تولید، هرس و تربیت اولیه بر روي نهال صورت پذیرد. بعبارتی هرس در فضاي سبز هدف نیست ، وسیله اي است براي تربیت درخت.
از آنجا که این عمل بطور صحیح و مناسب در اکثر نهالستانها انجام نمی شود ، لازم است پس از کاشت ، با توجه به فرم طبیعی درخت (ستونی -هرمی -بیضی -کروي ومجنون ) و نوع کاربرد در فضاي سبز اسکلت اولیه درخت را با تربیت مناسب ( هرس اولیه که بسیار مهم وحیاتی می باشد ) شکل دهیم. البته همانگونه که ذکر شد در شرایط ایده آل بهتر است این کار در نهالستان انجام شده و در محیط هاي شهري احتمال شکسته شدن بازوهاي اصلی توسط افرادخصوصاً برخی از دانش آموزان و کودکان کم سن و سال می باشد که شکل نامطلوبی را براي درخت در سالهاي آینده به وجود خواهد آورد .اینگونه درختان بهتر است جابجا شده و نهال جدیدي جاي آن غرس گردد.
تعریف هرس (Pruning ) :
هرس به طور کلی علم و هنر قطع کامل یا جزیی اندامهاي مختلف گیاه می باشد به منظور تحت تاثیر قرار دادن و هدایت مسیر رشد و باروري گیاه یا به طور کلی اصلاح و بهبود نماي ظاهري که در نهایت باعث تنظیم و کنترل رشد ، گلدهی و میوه دهی میگردد.
هرس از نظر زمان
• هرس زمستانه یا هرس خشک
• هرس تابستانه یا هرس سبز
نکته : منطقی تر آن است که درخت را پس از مدت زمان کوتاهی که از خواب بیدار شده باشد ، هرس کنید تا به ترمیم زخم خود قادر گردد .
دلایل انجام هرس
• حفظ زیبایی تاج درخت : اکثر درختانی که در ریفوژهاي کناري و میانی معابر شهري غرس می شوند به طور طبیعی داراي تاجهاي کروي و یا تخم مرغی می باشند. در تمامی حالات هرس ، می بایستی فرم درخت حفظ شود و با هرس هاي نابجا و نا آگاهانه نبایستی این زیبایی را از بین برد.
• مسایل ترافیکی: حذف شاخه هاي مزاحم رفت و آمد افراد و وسایط نقلیه که این عمل بهتر است در محل نهالستان و زمان تربیت نهال انجام شود و هرچه درخت جوان تر باشد این نوع تربیت را آسانتر می توان انجام داد . به طور معمول ارتفاع عبور و مرور افراد حدود 2 متر و وسایط نقلیه 3 الی 4 متر لحاظ می شود.بنابراین چنانچه بخواهیم نهالی با این مشخصات تربیت کنیم حداقل به 3 الی 4 سال زمان در محل نهالستان نیازمندیم . لذا از کاشت هر گونه نهال هاي ضعیف که هرس ( تربیت ) نشده اند ، در معابر هاي شهري می بایستی جدا خودداري نمود.
• نگهداري اندازه درخت در حد مطلوب و جلوگیري از رشد بیش از حد و تراکم بالاي شاخه ها
• حذف شاخه هاي مزاحم، خشک شده، آفت زده و مریض و شکسته جهت حفظ و تامین سلامت گیاه.
• حذف شاخه هاي روي هم افتاده و خمیده
• ایجاد شرایط مناسب جهت ورود نور و هوا به داخل تاج و خلوت ساختن نقاط شلوغ و متراکم آن به منظور ایجاد امکان تولید بیشتر و با کیفیت مرغوبتر.
• ایجاد شکل هاي ویژه در تاج گیاه ، این امر بویژه درشکل سازي گیاهان جهت تزئین پارك، باغ و باغچه از اهمیت خاصی برخوردار است.
• خلوت کردن قسمت داخلی که در نتیجه سبب چرخش بهتر هوا داخل شاخه ها ، دریافت بیشتر نور توسط شاخه هاي داخلی تاج و کاهش مقاومت در برابر باد می گردد.
• تحریک گلدهی و میوه دهی در درختان و درختچه ها : در این حالت شخص هرس کار می بایست در مورد فیزیولوژي درخت، شناخت انواع جوانه ها، نحوه گلدهی ( روي شاخه هاي فصل جاري ، یکساله ، دوساله و… ) و نحوه رشد و نمو درخت مورد نظر اطلاعات کافی داشته باشد به عنوان مثال درختچه توري و پیروکانتا اگر به صورت غیر اصولی هرس شوند تا چندین سال تولید گل و میوه نخواهیم داشت.
• جوان سازي درختان و درختچه هاي مسن (Rejuvenation ) : این موضوعی کاملا تخصصی و فنی می باشد و متاسفانه در بسیاري از شهرهاي ایران در چند سال اخیر به خیال جوان سازي درختان کهنسال و تنومند اقدام به هرس هاي شدید نموده و موجبات خشکیدگی این درختان ارزشمند را فراهم نمودند. شایان ذکر است که عکس العمل درختان مختلف در مقابل هرس جوان سازي بسیار متفاوت بوده و برخی عکس العمل مثبت و برخی عکس العمل منفی نشان می دهند .به هر حال قبل از اقدام به چنین عملی می بایستی مطالعات و بررسی هاي اولیه به صورت دقیق انجام شود و این عمل به صورت تدریجی و طی چند سال و تحت نظر متخصص و کارشناس امر انجام شود و از هرس هاي شدید و یکباره به منظور جوان سازي درخت جدا خودداري نمود به این نوع هرس هاي غلط و اشتباه اصطلاحا Lopping گفته می شود.
• ایجاد تعادل بین شاخ و برگ و ریشه، بخصوص در هنگام نهال کاري و جابجا کردن گیاه، جهت تضمین موفقیت و ایجاد امکان رشد اولیه سریعتر براي گیاه.
• کاهش خطر شکستگی درخت، حفظ سلامتی درخت
نکات ضروري در رابطه با هرس
• دارا بودن ادوات کامل هرس شامل قیچی باغبانی ، اره دستی ، اره تلسکوپی، شمشاد زن دستی، شمشاد زن موتوري ، نردبان ، بالابر، چسب پیوند و…
• استفاده از ابزارهاي تیز براي ایجاد برش صاف و یکنواخت
• بکار گیري افراد ماهر براي هرس (جرأت در کار هرس)
• ضدعفونی کردن ابزار هرس با محلول هاي ضد عفونی کننده پس از انجام هرس در هر گیاه و نیز ضد عفونی مجدد قبل از استفاده در گیاه بعدي بخصوص بعد از بریدن شاخه هاي آلوده.
• آشنا بودن با اصول هرس درختان و درختچه ها
اصول هرس
الف – هرس بلافاصله پس از غرس نهال شروع می شود.
ب – قیم زنی در پاي درختان کاشته شده
ج – توجه به تقارن و شاخه بندي صحیح درختان به خصوص در فضاهاي سبز شهري
د- آشنائی و شناخت کامل اندام ها و ضمائم درختان مختلف
ه- عدم باقی گذاشتن هیچگونه زایده بر روي شاخه اصلی پس از حذف کامل شاخه هاي فرعی و صاف نمودن محل قطع
و- در هرس باید ابتدا باغات و درختان مسن را هرس کرده و سپس باغات جوان را هرس نمود چونکه اگر سرماي ناگهانی اتفاق افتد درختان مسن مقاومت بیشتري در برابر سرما از خود نشان می دهند
ز – در موقع حذف کامل یک شاخه، صرفنظر از قطر آن، باید دقت شود که برشی که براي پیرایش داده می شود در پایین ترین قسمت شاخه اي که قرار است حذف شود و به موازات تنه اصلی ایجاد شود، بطوریکه قسمتی از شاخه بریده شده بر روي تنه یا شاخه اصلی باقی نماند. این امر باعث می شود که سطح بریده شده، سریعا توسط بافت پوششی پینه التیام یابد و راه نفوذ عوامل بیماري و پوسیدگی مسدود گردد.( مانند شکل )
ح – پوشاندن سطح برش توسط چسب باغبانی در صورتی که قطر شاخه قطع شده بیش از 5 سانتی متر باشد.
ر – قطع شاخه هاي قطور در سه مرحله و با 3 برش : گهگاه هنگام قطع شاخه هاي کلفت و سنگین، پس از آنکه عمق برش به حدود نصف قطر شاخه رسید، در اثر وزن زیاد ،بقیه شاخه می شکند و همراه خود قسمتی از پوست و چوب تنه را قطع و زخمی می کند . براي جلوگیري از این امر، که براي سلامتی گیاه مضر است، باید چنین شاخه هایی را با سه برش قطع کرد.
برش اول از زیر شاخه و به فاصله حدود 15 سانتی متر از شاخه اصلی به طوریکه یک سوم قطر شاخه قطع گردد ، برش دوم از روي شاخه به فاصله 20 تا 25 سانتی متر از شاخه اصلی، برش سوم از محل اتصال شاخه به تنه (برجستگی انتهاي شاخه داراي قطر کمتر) بطوریکه شاخه بطور کامل از شاخه اصلی جدا شود .پس باید در هنگام قطع شاخه هاي قطور، محل collar حفظ شود ، در غیر اینصورت ترمیم تنه به کندي انجام شده و اغلب موجب ایجاد حفره در تنه درختان در سالهاي بعد خواهد شد. در صورتیکه برش به طور نا صحیح انجام شود، زایده اي از شاخه بریده شده بر روي درخت باقی خواهد ماند که ناخنک یا مهمیز نامیده می شود و به دلیل رشد نکردن، پس از مدتی می میرد و مورد حمله شدید قارچ ها و باکتري ها قرار می گیرد و دچار پوسیدگی می گردد. پوسیدگی به مرور در طول زایده پیشروي کرده، به تنه درخت می رسد و در نتیجه پس از چند سال درخت را پوك و تو خالی می کند.
س – توجه به زوایاي شاخه ها : در هنگام حذف کامل شاخه ها، باید دقت داشت که هر چه زاویه اي که شاخه با تنه و یا شاخه حامل خود می سازد به قائمه نزدیکتر باشد، این شاخه قویتر بوده، رشد بهتري خواهد نمود و چنین زاویه اي در مقابل وزن میوه یا برف و فشارهاي خارجی تحمل بیشتري خواهد داشت .بنابراین در هنگام هرس باید در درجه اول شاخه هایی حذف شوند که با تنه یا شاخه حامل خود زاویه بسته تري می سازند و در نتیجه ضعیف تر هستند.
ش – برش صحیح شاخه ها و عدم باقی گذاشتن هیچگونه زایده بر روي شاخه اصلی پس از حذف کامل شاخه هاي فرعی و صاف نمودن محل قطع شاخه ها
ص – در انشعابات دو شاخه اي، آنهایی که قطر یکی از شاخه هایشان از دیگري کمتر است قویتر از آنهایی هستند که قطر آنها با هم مساوي است. بنابراین، باید کوشش کرد که انشعابات دو شاخه اي که قطر انشعاب آنها یکسان نیست نگهداشته شوند.
ض – هرس شاخه هاي طویل و دور از مرکز درخت
ط- اندود کردن محل برش شاخه ها با مواد مربوطه (چسب باغبانی: متشکل از موم، مواد قارچ کش و باکتري کش و ضد تبخیر )
ابزار هاي لازم براي هرس
• انواع داسک و شمشاد زن ها و حاشیه زن ها
• قیچی هاي دسته کوتاه ، دسته متوسط و دسته بلند ، اره هاي دستی ( خشک بر، تر بر (، اره هاي موتور دار، اره تلسکوپی
• دستگاه هاي هرس پنوماتیک
هرس ریشه
دو حالت : در هنگام غرس نهال و هنگام رشد فعال درختان
به منظور ایجاد تعادل وتوازن بین قسمت هاي هوائی درخت و قسمت هاي زیرزمینی
ریشه بیشتر باعث مصرف بیشتر و به دنبال آن رشد رویشی بیشتر و رقابت بیشتر بین قسمت هاي مهم درخت از جمله ریشه و میوه و یا گل
آشنایی با روشهای هرس درختان و گل هاي زینتی:
انواع هرس : هرس را می توان از نظر زمان، شدت عمل و هدف مورد نظر به صورتی که ذکر میشود، تقسیم بندي کرد:
موقع هرس درختان
بستگی به نوع درخت و نوع هرس و آب و هواي محل دارد که در مورد هریک از درختان باید جداگانه بحث شود. بیشتر درختان خزان پذیر را در هنگام به خواب رفتن آنها از اواخر پاییز تا اوایل بهار هرس می کنند ولی منطقی تر آن است که درخت را پس از مدت زمان کوتاهی که از خواب بیدار شده باشد ، هرس کنید تا به ترمیم زخم خود قادر گردد. درختان افرا و راش بر اثر هرس از محل زخم خود شدیدا شیرابه ترشح میکنند. بنابراین، اواخر پاییز زمان مناسبی براي هرس آنهاست. سوزنی برگان نیز، به دلیل ترشح شدید شیرابه ، بهتر است در پاییز هرس شوند.
زمان هرس درختان زینتی در زمستان
این نوع هرس را باید پس از خزان کامل گیاه وزمانی که رکود زمستانی گیاه اغاز می شود انجام داد .در صورت وجود سرماي شدید در منطقه بهتر است هرس زمستانه به تاخیر افتاده و در اواخر فصل خواب انجام شود. در این زمان حرکت شیره پرورده بسیار کند می باشد و مواد غذایی در تنه درخت ذخیره می شود و مشکل خاصی براي گیاه به وجود نمی اید.
هرس تابستانه (هرس سبز )
این نوع از هرس در فصل رشد انجام می شود و شامل حذف شاخه و یا سر شاخه هاي خشک بیمار، نرك ها ، پاجوش ها و حذف گل ها و میوه اي خشکیده ( به منظور تحریک تولید مجدد گل ومیوه ) ، ایجاد پرچین و شکل دهی (Topiary) میباشد. البته در زمان هایی که آفتاب سوزان است بهتر است در ماههاي تیر و مرداد این نوع هرس در قسمت تاج درخت انجام نشود.
پس از هرس زمستانه فعالیت گیاه آغاز میشود و اعضاي مختلف درخت رشد و نمو خود را از سر می گیرند. در طول دوران رشد و نمو ، اندامهاي زائد و بدون مصرف و مزاحم نیز در بعضی از درختان رشد کرده و مقدار زیادي از انرژي موادغذایی در درخت را صرف نشو و نماي خود میکنند و در نتیجه درخت ضعیف میشود . از اعضاي مهم میتوان پاجوش هایی که اطراف ریشه و یا ساقه و تنه به وجود می آیند را نام برد که بوسیله هرس سبز بایستی نسبت به قطع آنها اقدام کرد.هرس سبز را بر روي شاخه هایی که رشد و نمو آنها در اواسط تابستان براي برخی از واریته ها و یا اوایل پاییز (براي واریته هاي دیگر) به پایان رسیده است، انجام میدهند. تجربه نشان داده است که عملیات هرس تابستانه روي شاخه بهتر است در اواسط تابستان انجام شود ؛ زیرا در این موقع از سال مواد ذخیره اي درخت به مصرف رسیده و موقع ذخیره سازي موادآلی در اندامهاي آن است . هرس برگ، گل، ریشه، میوه و حذف نرك ها و پاجوشها ، ایجاد زخم روي پوست ساقه و قطع انتهاي شاخه هاي سریع الرشد از عملیات هرس تابستانه هستند . هرس سبز باعث حذف قسمتی از شاخ و برگ هاي درخت شده و به این ترتیب تهویه گیاه را تسهیل می نماید . در این صورت برگها و اعضاي مختلف گیاه می توانند از نور خورشید حداکثر استفاده را بنمایند.
نکته: هرس تابستانه ترجیحا سبک و خفیف انجام می شود.
شما میتوانید با مراجعه به پست کلیپ آموزشی هرس درختان سیب به معلومات و دانسته های خود در این مورد بیفزایید
