۸ سال پیش

تغذیه گوجه فرنگی گلخانه ای ( قسمت اول)

دستورالعمل مدیریت تلفیقی حاصلخیزی خاک و تغذیه گوجه فرنگی گلخانه ای

مدیریت تغذیه گوجه فرنگی در گلخانه

مقدمه

لــزوم بهره برداری بهینه از منابع خــاک و به خصوص آب طی سالهای اخیر، توسعه کشتهای گلخانه ای را در اولویت قرار داده است. با توجه به هزینه بالای احداث و نگهداری گلخانه، توجه به مســایل تغذیه گوجه فرنگی کشت شده در گلخانه که نقش بسزایی در رســیدن به عملکرد و کیفیت بیشتر محصول دارند، از اهمیت بالایی برخوردار است. گوجه فرنگی گیاهی از خانواده بادمجانیان است که قابلیت تولید در سیستمهای کشت خاکی، بدون خاک، کشت گلخانه ای و مزرعه ای را دارد. تغذیه گوجه فرنگی بهینه یعنی فراهم کــردن همه عناصر غذایی به میزان مناسب و به نسبتهای متعادل که با منحنی رشد گیاه همخوانی دارد و کیفیت تولید را به بالاترین میزان خود میرســاند. تعادل عناصر غذایی در بافتهــای مختلف گیاهی طی مراحل مختلف رشد، عامل اساسی تأمین سلامت گیاه است. در صورتی که تغذیه نامتعادل (کمبود یا بیشــبود) باشد، افت کیفیت و کاهش رشد و عملکــرد به وجود میآید. تغذیه گوجه فرنگی متعادل منجر به رسیدگی یکنواخت، خوشرنگی و هم اندازه بودن میوه ها میشود. برداشت عناصر غذایی معدنی توسط گیاه، آبشویی و سایر عوامل از خاک یا هر بســتر دیگری باید جبران شــود. بنابراین مدیریت تغذیه گوجه فرنگی شامل فراهم آوردن عناصر غذایی در نسبتهای مناسب و زمانهای مقتضی است. برنامه کوددهی ایده آل نیز باید در زمان و به مقدار صحیح انجام شــود. اســتفاده از کود به صورت تغذیه برگی یا مصرف خاکی، یکی از ابزارهای بهینه تغذیه گوجه فرنگی است. تولید گیاه از دو جنبه عملکرد و کیفیت محصول قابل بررســی است؛ بنابراین توصیه های تغذیه گوجه فرنگی باید سبب تولید بیشترین عملکرد و کیفیت و کمترین هزینه شود. در این دستنامه سعی شده است تا به جنبه های مختلف تغذیه گوجه فرنگی و راههای رسیدن به بهینه ترین موارد تغذیه گوجه فرنگی در گلخانه پرداخته شود.

معرفی محصول

گوجه فرنگی از خانواده Solanaceae اســت. میــوه این گیاه شکلها و اندازه های مختلفی دارد. حدود ۷۵ درصد گوجه فرنگی تولیدی، به صورت تازه مصرف میشود. مهمترین تولیدکنندگان گوجه فرنگی در جهان، چین، هند، ترکیه، مصر و ایالات متحده هســتند. بعد از خیار، گوجه فرنگی مهمترین محصول گلخانه ای کشور است، اما در کشورهای اروپایی مانند هلند و اسپانیا که در گلخانه داری پیشرو هســتند، اولین محصول گلخانه ای محسوب میشود(شــکل۱) . نیاز غذایی گوجه فرنگی گلخانه ای که میزان ذخیره تولید حدود ۳۰۰ تن در هکتار را دارد، بســیار بالاســت و مانند خیار محصولی پرتوقع محســوب میشود. بنابراین رعایت اصول تغذیه گوجه فرنگی و تأمین نیاز غذایی آن، از عوامل مهم تولید این محصول به شمار میرود. در ایران، میزان تولید گوجه فرنگی گلخانه ای کمتر از ۳۰۰ تن در هکتار اســت، در حالی که در گلخانه های بسیار مجهز هلند، این میزان از ۵۰۰ تن در هکتار نیز فراتر است. یکی از مهمترین دلایل این تفاوت در عملکرد ناشی از نامناسب بودن تغذیه گوجه فرنگی در گلخانه ها میباشد.

مراحل رشد و نمو گوجه فرنگی

رشــد و نمو گوجه فرنگی در مزرعه، به شــش مرحله تقســیم میشــود (شکل۲ ). در مرحله استقرار، ریشه ها تکامل می یابند و بخشهای اولیه اندام هوایی به وجود میآید. مرحله رشد رویشی حدود ۴۰-۴۵ روز طول میکشــد. ســپس میوه شروع به تکامل میکند. بعد از این مرحله، یک دوره رشــد ســریع چهارهفته ای وجود دارد که در این مرحله میوه ها در حال تکامل هســتند. بعد از حدود ۷۰ روز، رشــد رویشــی متوقف میشود. مرحله گلدهی و تشــکیل میوه بســته به نوع رقم، شــرایط محیطی و مدیریت محصول،۲۰-۴۰ روز پس از مرحله استقرار شروع و تا پایان عمر گیاه ادامه دارد. در مرحله نمو که بعد از گلدهی و تشــکیل میوه است، میوه شروع به رشد میکند. با رسیدن به این مرحله، تجمع اصلی وزن خشک در میوه صورت میگیرد. به طور متوسط مرحله برداشت ۸۰ روز پس از انتقال نشاء شروع میشود. برداشت به طور پیوســته ادامه دارد مگر اینکه توسط عوامل اقلیمی یا اقتصادی متوقف شود.

شرایط اقلیمی

گوجه فرنگی محصول فصل گرم اســت و دمای بهینه رشد آن بین ۱۸ تا ۲۷ درجه ســانتیگراد است. به همین دلیل، تولید آن در فضای باز در مناطق معتدل هر دو نیمکره شــمالی و جنوبی انجام میشود. در دمای زیر ۱۰ درجه سانتیگراد تشکیل گل، کم و یخزدگی در شــب به خسارت شدیدی منجر میشود(شکل۳).

دمای بالای ۳۵ درجه ســانتیگراد همراه با رطوبت کم، منجر به تلفات گل میشــود و رشد گرده با خشک شدن هوا شدیداً تحت تأثیر قرار میگیرد. در شــرایط دمای بــالا، رعایت اصول بهینه تغذیه گوجه فرنگی میتواند تلفات گل را کاهش دهد. رطوبت نســبی مناســب برای رشــد گوجه فرنگی ۵۰ تا ۷۰ درصد است. مقدار تشعشــع، تعیین کننده میزان قند تولید شده در برگها طی فرآیند فتوســنتز اســت. هرچه میزان فتوســنتز در برگها افزایش یابد، گیاه قادر است میوه بیشتری تولید کند. گوجه فرنگی به نور کم حســاس است و حدود شش ساعت به نور مستقیم در روز بــرای گلدهی نیاز دارد. بنابراین بــا توجه به اینکه طول روز عامل اساســی در تولید گوجه فرنگی نیســت، گلخانه های تولید گوجه فرنگی در عرضهای جغرافیایــی مختلف وجود دارند. اگر شدت نور زیاد باشــد، در میوه ها ترک خوردگی، آفتاب سوختگی و رنگ گیری غیریکنواخت دیده میشود(شــکل۴). شاخ و برگ کافی، از آفتاب سوختگی جلوگیری میکند. میزان کافی کلسیم و پتاســیم سبب حفظ فشار تورمی سلول و پایداری سلول میشود و ســلولهای گیاهی را در مقابل اســترس از دست دادن آب و درنتیجه آفتاب سوختگی حفظ میکند.

شرایط خاک و آب

گوجه فرنگی را در بافتهای متنوع خاک، از خاکهای ســبک شــنی تا خاکهای سنگین رســی میتوان کشت کرد و معمولاً خاکهای شــنی اولویت دارند(شــکل۵). زیرا ســبب زودرســی محصول میشوند. خاک مناســب کشت گوجه فرنگی باید دارای خواص فیزیکی و ســاختمان مناسب و تهویه کافی باشد. ریشه ها در ۶۰ ســانتیمتری بالای خاک قرار دارنــد و ۷۰ درصد حجم ریشه، در ۲۰ ســانتیمتر بالایی مستقر است. pH مناسب خاک ۶ – ۶٫۵ است. در pHهای بیشتر از ۶٫۵، قابلیت عناصر کم نیاز فلزی(آهن، منگنز، روی و مس)، بور و فســفر کم میشود. محیطهای جایگزین خاک برای کشت گوجه فرنگی شامل پشم سنگ، پرلیت و کیسه های پرشده با کوکوپیت هستند.

آب آبیاری با pH زیاد، معمولاً شــامل مقدار زیادی بیکربنات و کربنات کلســیم و منیزیم است. اسیدی کردن آب برای کاهشpH به ۵-۶ توصیه میشود چراکه سبب افزایش قابلیت استفاده برخی عناصر غذایی مانند فســفر، آهن، روی، مس، منگنز و بور و نیز جلوگیری از رســوب نمکهایی میشود که سبب گرفتگی قطره چکانها میشــوند. توصیه میشــود کــه ۹۰ تا ۹۵ درصد کربنات و بیکربنات موجود در آب، با یک اســید خنثی شــود؛ در این حالت، آب خاصیت تامپونی کمی پیدا میکند که ســبب جلوگیری از افت بیشــتر pH آب میشود. pH اسیدی شدید آب آبیاری غیرمطلوب اســت و ســبب حلالیت عناصر سمی موجود در خاک مانند آلومینیوم میشــود. در pH کمتر از ۵/۵، قابلیت استفاده فسفر و مولیبدن کم میشود. یکی از شاخصهای کیفیت آب، بیکربنات است که معمولاً در گلخانه موجب زردبرگی و کمبود عناصر کم نیاز به خصوص آهن و روی میشود. خنثی کردن بیکربنات آب آبیاری از طریق اسیدی کردن آن، تأثیر بســزایی در فعال شدن آهن غیرفعال در گیاه و جذب عناصرکم نیاز دارد. اسید نیتریک مناسبترین منبع برای اســیدی کردن آب آبیاری در نوارهای آبیاری در گلخانه اســت؛ چرا که تمام رسوبات کلسیمی را حل و از گرفتگی نیز جلوگیری میکند (شکل۶).

نیاز آبی و آبیاری

مدیریت صحیح آبیاری، برای رسیدن به بالاترین میزان عملکرد و کیفیت، ضروری است. به طور متوســط یک گیاه گوجه فرنگی بالــغ، به ۱٫۵ تا ۲ لیتر آب در روز نیاز دارد. نیاز آبی گوجه فرنگی در فضای باز، به ۶۰۰۰ تا ۷۵۰۰ و در گلخانه تا ۱۰۰۰۰مترمکعب آب در هکتار میرســد که نســبت به فصل کاشت و طول دوره کشت، متغیر است. مناسبترین سیستم آبیاری گوجه فرنگی در گلخانه، سیستم آبیاری قطره ای است که به ابزارهای کودآبیاری مجهز باشد(شکل۷) .

کودآبیاری، روزانه با مقادیر کم عناصر غذایی، سبب جلوگیری از استرس نمکی در منطقه ریشه و تخلیه زودهنگام عناصر غذایی در مقایسه با اســتفاده هفتگی از کود میشود. کمبود آب سبب کاهش رشــد، به خصوص کم شدن جذب کلســیم و کمبود آن در گیاه میشــود و در نتیجه سوختگی گلگاه در میوه ها به وجود میآید و گلدهی نیز تحت تأثیر قرار میگیرد(شکل۸).

از طــرف دیگر آب زیاد ســبب مرگ ریشــه در اثر شــرایط بیهــوازی خاک و تأخیــر در گلدهی و نیز ســبب تلفات میوه میشــود. نیاز آبی گوجه فرنگی در مراحل مختلف رشد، متفاوت اســت (جدول۱ ) .

نیاز آبی از جوانه زنی تا شــروع مرحله تشکیل میوه افزایش مییابد و در مرحله رشد میوه ها به بالاترین حد خود میرســد. نیاز آبی در مرحله رســیدن میوه ها کم است. استرس ملایم آبی در مرحله رشد و رسیدن میوه، تأثیر مثبتی بر کیفیت میوه، ســفتی بافت، مزه و خاصیت انبارداری آن دارد؛ اما ممکن اســت منجر به تولید میوه های کوچکتر شود. آبیاری دیرهنگام در زمان برداشت، سبب افت کیفیت و پوسیدگی میوه میشود.

حساسیت گوجه فرنگی گلخانه ای به شرایط محیطی و شوری

دمای بالا یا پایین، شدت کم تابش نور، زیادی نیتروژن و کمبود پتاسیم، سبب پوکی میوه گوجه فرنگی میشود(شکل۹) رطوبت نســبی زیاد در هوای گلخانه منجر به روزت شــدن گوجه فرنگی به صورت پیدایش لکه های قهوه ای روی پوســت میوه میشود و خاصیت انبارداری آن را کاهش میدهد. شــوری و تجمع املاح محلول در منطقه ریشــه، باید به اندازه ای باشــد که رشد گیاه را دچار محدودیت نکند. مشــکلات ناشی از شوری میتواند در اثر شوری ذاتی خاک، مدیریت نامناسب تغذیه گوجه فرنگی به خصوص کودهای آلی، کمبود آب و آبیاری با آب شور به وجود آید.

در طول دوره رشد، ضریب هدایت الکتریکی محلول غذایی، از ۲٫۵ دسی زیمنس بر متر نباید بالاتر رود. با افزایش شدت تشعشع نور خورشــید، درجه حرارت و کاهش رطوبت نسبی در گلخانه، ضریــب هدایت الکتریکی محلول آب و کود باید کاهش یابد. این مســأله بســتگی زیادی به کیفیت آب آبیاری، شرایط محیطی و نوع بستر کشت دارد. شوری تجمع یافته در خاک، به راحتی قابل شستشو نیست و مراقبت در این خصوص لازم است. گوجه فرنگی نســبتاً به شوری مقاوم است. شوری عصاره اشباع کمتر از ۲٫۵ و آب آبیاری کمتر از ۱٫۷ دســی زیمنس بر متر برای تولید گوجه فرنگی ایده آل اســت. افزایش شــوری خاک به ۳٫۵ دسی زیمنس بر متر، منجر به کاهش ۱۰ درصدی عملکرد میشود (جدول۲).

اما در بعضــی حالتها برای بهبود مزه گوجه فرنگی، عــدد بریکس و خاصیت انبارداری، شــوری بالاتــر ترجیح داده میشــود. گوجه فرنگی قادر به تحمل شوری آب آبیاری تا سطح ۲ تا ۳ دســی زیمنس بر متر است. شــوری زیاد، جوانه زنی بذر و تعــداد میوه گوجه فرنگی را کاهش و زمان لازم برای جوانه زنی را افزایش میدهد. شــوری همچنین رشــد رویشی گوجه فرنگی را محدود میکند (شکل۱۰).

در تغذیه گوجه فرنگی استفاده از کودهای آلی در مناطقی که مشکل شوری دارند، باید محدود شــود. همچنین استفاده از کودهای حاوی کلرید در این شرایط توصیه نمیشود. ســایر روشهای مقابله با شوری، شامل آبشــویی با آب با کیفیت مناســب برای خروج املاح و کودهای شیمیایی اضافی و تنظیم برنامه کودی است؛ به نحوی که بیش از نیاز گیاه، کود مصرف نشــود. استفاده نکردن از کودهای گرانوله به صورت کود پایه یا ســرک، اســتفاده از مقدار زیاد کود حاوی پتاســیم به جز کلرید پتاسیم (پتاســیم، توانایی گیاه را در مقابل تنش شوری افزایش میدهد)، استفاده از نیترات، کلسیم و روی برای مقابله با اثرات شوری، مخلوط کردن آب با کیفیت مناسب و کیفیت نامناســب، استفاده از ارقام مقاوم به شوری، استفاده از دو نوار تیپ برای هر ردیف کشت، استفاده از مالچهای پلاستیکی روی بســتر برای جلوگیری از تبخیر و آبیاری، بیش از نیاز گیاه است(شکل۱۱).

کشت گوجه فرنگی گلخانه ای در بستر خاک

آماده کردن خاک برای کشت گوجه فرنگی گلخانه ای باید یک ماه قبل از کشــت شــروع شود. برای کشــت پاییزه، تهیه زمین مانند دیســک زدن، ضدعفونی کردن خــاک و کنترل علف هرز باید در تابستان انجام شود تا گوجه فرنگی گلخانه ای عکس العمل خوبــی به میزان مواد آلی خاک از خود نشــان دهد. به دلیل فقر ماده آلی در بیشــتر خاکها، استفاده از کود دامی پوسیده شده بــه میزان یک تا دو تن به ازای هر ۱۰۰۰ مترمربع خاک گلخانه و یا مصرف مطابق آزمون خاک تا سقف ۲ درصد ماده آلی، برای کشــت گوجه فرنگی گلخانه ای توصیه میشود. همچنین استفاده از ماســه نرم برای اصلاح بافت خاک و افزایش نفوذپذیری بستر کشت، ضروری است(شکل۱۲ ) .

اگر خاک محل احداث گلخانه مناســب نباشــد، بر روی بستر اصلــی میتــوان لایه ای از خاک مناســب قــرار داد. در منطقه جیرفت و کهنوج، استفاده از شــن شسته بستر رودخانه مرسوم اســت؛ اما این شن باید از نظر شــوری مورد آزمایش قرار گیرد. همچنین باید دقت شــود که خاک اصلی دارای نفوذپذیری قابل قبولی باشــد و هموارسازی بســتر گلخانه به بهترین وجه انجام شود. لوله اصلی تغذیه کننده آب باید دارای شیب تقریباً ملایمی به طرف انتهای لوله باشــد. بستر کشــت در بافتهای سنگینتر از شــنی، باید بین ۱۰ تا ۲۰ سانتیمتر بالاتر از سطح زمین قرار گیرد. بستر کشت تقریباً تراز و با شیب ملایم به طرف انتهای خط کاشــت باشد و سطح رویی بستر کاشت به صورت جوی درآورده شود. در گلخانه هایی که چند سال از احداث آنها میگذرد، قبل از شروع فصل کاشت، باید اقدام به تهیه نمونه خاک و آزمایش آن از لحاظ شوری کرد تا اگر شوری در اثر مصرف بیرویه کود بالا رود، اقدام به آبشــویی خاک شــود. برای انجام آبشویی، بستر گلخانه کرتبنــدی و آب به ارتفاع تقریباً ۳۰ ســانتیمتر درون کرتها هدایت میشــود. میزان آب مصرفی بســتگی به میزان شوری و بافت خاک دارد. آبیاری باید تا رسیدن شوری خاک به کمتر از ۴ دسی زیمنس بر متر ادامه یابد. بعد از پایان مرحله آبشویی، خاک باید برای تغذیه گوجه فرنگی از لحاظ عناصر غذایی مورد آزمایش قرار گیرد. کشــت لوبیا در فصل تابستان میتواند شوری بستر را کم کند.

بستر کشت هیدروپونیک

کشــت هیدروپونیــک، بــه رشــد گیــاه در گراول، شــن یا محیطهــای مصنوعی بدون خــاک گفته میشود(شــکل۱۳). کشــت بدون خاک در مقایســه با کشــت خاکی، نیــاز غذایی بیشــتر و حساســیت بالایی به تنش عناصر غذایی دارد و تعادل بیــن عناصر غذایی در کشــت بدون خاک، بســیار مهم اســت. زمانیکه خاک مناســب کشــت محصول وجود نــدارد یا وقتی بیماری یا سایر عوامل، کشت خاکی را غیرممکن میکند، از این نوع کشــت استفاده میشــود. پرورش گوجه فرنگی در بسترهای غیرخاکی مانند کوکوپیت، پرلیت، پشم سنگ، ورمیکولایت، شن، خاک اره و پیت، نتایج خوبی دارند. مخلوطهای با میزان ماده آلی بالا نیز میتوانند در این مورد استفاده شوند.

بسترهای کشت مصرفی

بسترهای طبیعی کشت

این بســترها شــامل ترکیبات معدنی بدون انجام تیمار خاص مانند شــن، گراول و پوکه معدنی و بسترهای تیمارشده یا تغییر شــکل داده فیزیکی یا شــیمیایی مانند رسهای متورم، پرلیت، ورمیکولیت، پشــم ســنگ، بقایای کشــاورزی و صنعتی مانند خرده های سفال، انواع زغال و لئوناردایت و بیوچار است(شکل۱۴).

بسترهای کشت آلی

این بسترها شامل:

منابع طبیعی آلی ازجمله انواع پیت، خزه (اســفاگنوم و …)، جگن، سوزن کاج، خاک برگ، بقایای چوبی و سلولزی درختان.
ترکیبات مصنوعی آلی ازجمله پلیمرهای آلی تجزیه ناپذیر (پلی استرن، اوره فرمالدئید و فومهای پلی اورتان) که از مکانیسمهای پلیمزیراسیون تولید میشوند.
بقایا و محصولات فرعی تولیدات صنعتی و کشاورزی آلی مانند پوست برنج، پوست چوب، کود حیوانی، خاک اره، فیبرهای نارگیل، زباله شهری و لجن فاضلاب است که باید قبل از مصرف کمپوست شوند.

خصوصیات بستر کشت

خصوصیات فیزیکی بسترهای بدون خاک

قدرت نگهداری مناسب آب بهگونه ای که گیاه بتواند به راحتی از آن استفاده کند.
ظرفیت نگهداری بالای هوا در شرایط تنش غرقابی
توزیع مناســب اندازه ذرات تشکیلدهنده، به گونه ای که دو مورد بالا را به خوبی تأمین کند.
بافت سبک با وزن مخصوص کم
تخلخل بالا برای تأمین تهویه مناسب
ضریــب هدایــت هیدرولیکی بــالا (نفوذپذیری آب مناســب) برای زهکشی سریع
از نظر فیزیکی به گونه ای باشد که بتواند گیاه را بدون قیّم نگه دارد.
به مرور زمان دچار پوسیدگی، تجزیه سریع یا تراکم نشود.

خصوصیات شیمیایی بسترهای بدون خاک

ظرفیت تبادل کاتیونی بالا
داشتن کمترین سطح از عناصر غذایی و توانایی تأمین آن برای گیاه
ظرفیت بافری برای حفظ pH مناسب برای هر گیاه
شوری پایین (کمترین مقدار نمک)
بسترهای آلی باید دارای نسبت C/N پایینی باشد و در مقابل فعالیت میکروبها، مقاومت بالایی برای مقابله با پوسیدگی داشته باشند. برخــی از این خصوصیات برای تمام بســترها وجود ندارد؛ اما این امــکان وجود دارد که با آبیاری و کوددهی مناســب، برخیاز نقصهــای آنها را جبــران کرد.

معمولاً بســترهای تجاری از مخلوط دو یا چند ترکیب تولید میشوند تا برای صرفه جویی در هزینه های کود و آب به شــرایط مناســب از لحاظ خصوصیات فیزیکی و شیمیایی برسند.

نسبت C/N و غلظت نیتروژن

مواد آلی تازه توسط ریزجانداران تجزیه میشوند. ریزجانداران بــرای عمــل تجزیه نیاز بــه نیتــروژن دارند. نســبت C/N در ریزجانداران بین ۵ تا ۳۰ است. وقتی در بستر کشت نسبت C/N در این محدوده باشد، عمل تجزیه میکروبی به خودی خود متوقف میشــود. در نســبت C/N بالا، تجزیه میکروبــی موجب تثبیت نیتــروژن محیط توســط ریزجانداران میشــود. بنابراین امکان کمبود نیتروژن برای گیاه وجود دارد (جدول۳).

ظرفیت تبادل کاتیونی بسترهای کشت

ظرفیــت تبــادل کاتیونــی ( CEC ) عبارتســت از مقدار کل کاتیونهای قابل تبادل که خاک میتواند در یک pH مشــخص آنها را جذب کنــد. این خصوصیات نقش مهمی در فراهم کردن عناصر غذایی محیط ریشــه دارد. در این صورت یونهای جذب شــده روی ســطوح باردار منفی میتوانند از شستشو حفظ و در زمان نیاز، جذب گیاه شــوند. ظرفیت تبادل کاتیونی برحســب میلی اکی والان در واحد وزن بیان میشود. ظرفیت تبادل کاتیونی بسترهای آلی وابســته به pH، بسیار متفاوت است. به طور مثال: ظرفیــت تبادل کاتیونی مواد هیومیکی در بســترهای آلی مانند پیت، بــه ازای افزایش هر واحد pH، تــا ۰٫۳ میلی اکی والان در ۱۰۰ گرم افزایش مییابد. در مقایسه ظرفیت تبادل کاتیونی رس با تغییر هر واحد pH، حدود ۰٫۰۴۴ میلی اکی والان در ۱۰۰ گرم تغییر میکند. تحقیقات نشــان میدهد در شــرایط کود آبیاری متواتریعنی یک یا چند بار در روز، ظرفیت تبادل کاتیونی بســتر کشــت، تأثیر معنیداری ندارد. بنابراین مواد بستری خنثی یا بدون ظرفیت تبادل کاتیونی میتواند اســتفاده شود؛ اما در کود آبیاری غیرمتواتر و بدون زمانبندی مشخص بهتر است که از بستر کشت با CEC متوسط یا بالاتر از ۰٫۲ میلی اکی والان در ۱۰۰ گرم استفاده شود (جدول ۴).

PHمحیــط

PHمحیــط، بر فراهم کــردن عناصر غذایــی، ظرفیت تبادل کاتیونی و فعالیتهای بیولوژیک تأثیر بســزایی دارد. گیاهان در محیطهای کشــت بدون خاک، در محدوده وسیعی از ۴ pH تا ۸ میتوانند رشــد کنند؛ اما در محیطهای خیلی اســیدی و خیلی بازی، با مشــکلات و عوارض زیادی روبه رو میشوند(شــکل۱۵ ) . گیاهان کشت شــده در بســترهای بدون خاک، نیاز به مدیریت خاصی دارنــد؛ به گونهای که pH آنها نیز تحت کنترل باشــد تا بیشــترین بهره وری به دست آید. در pHهای بالا (یعنی بیشتر از ۷٫۵ تا ۸) ، تجمع آهن، فسفر، منگنز، بور، روی و مس برای گیاهان کم میشود. در مقابل، در pHهای پایینتر از ۵، کمبود نیتروژن، پتاســیم، کلســیم و منیزیم در گیاه بروز میکند. در این حالت افزایش حلالیت عناصر فلزی مانند منگنز، سبب مسمومیتهای گیاهی شدید میشود. مقدار pH مختلف برای بسترهای تجاری، در (جدول۵) آورده شده است. توجه به برخی نکات در رابطه با مدیریت pH بســتر، ضروری اســت.

pH پشم سنگ نو استفاده نشــده ممکن است بین ۷-۸ باشــد. این pH باید قبل از اســتفاده اصلاح شود. این مورد برای پرلیتهای صنعتی و برخی شن و ماســه های کربناته نیز وجود دارد. برای اصلاح میتوان از اســیدی کردن یا اسیدشویی (آب باpH تقریباً ۵ تا ۵/۵ ) اســتفاده کرد. پرلیتها معمولاً به ترکیبات فلوراید آلودگی دارند که برای کشــت گوجه فرنگی، مســمومیت زیــادی ندارند؛ اما بــرای گیاهان زینتی مانند لیلیوم مشــکلات زیادی ایجاد میکنند. بهترین جایگزین برای شــوریزدایی بســترهای با شوری بالا ماننــد کوکوپیت، در صورتیکه غلظت کلســیم و منیزیم در آب آبیاری مورد استفاده زیاد بالا نباشد، نمکهای محلول کلسیمی یا منیزیمی اســت. pH پایین در بســتر کشت خنثی میتواند از طریق اســیدی کردن آب یا محلول غذایی به دســت آید. میزان اســید تزریقی به محلول غذایی، بستگی به کیفیت آب یا میزان کربنات و بیکربنات آب آبیاری دارد.

انواع سیستمهای کشت بدون خاک

در ســالهای اخیر، آلودگی خاک گلخانه ها بــه بیماریهای مختلــف ازجمله نماتد و افزایش مســمومیت خاک گلخانه ها به عناصر غذایی به خصوص فســفر و پتاسیم و دمای کم بستر خاک در فصول ســرد، از مهمترین انگیزه های گرایش به کشــت بدون خاک در گلخانه ها اســت. در این مورد، از انواع سیستمها ازجمله سیســتم گلدانی، کارتن پلاست و استفاده از کیسه های پر از مواد بســتری به نام گروبگ که معمولاً شامل مخلوطی از کوکوپیت و پرلیت اســت، استفاده میشود (شــکلهای ۱۶ و ۱۷) .

از لحاظ اقتصادی، سیستم کارتن پلاست به سبب سادگی، کم هزینه بودن و اســتفاده بیشتر از مواد بستری در ایران موفقتر است. سیستم کارتن پلاســت باید حاوی مواد مقاوم به نور UV باشد. انواع مواد بستری ســبک یا مخلوط کوکوپیت، کمپوست چوب، کمپوست ضایعات نخل و سایر مواد سبک دیگر، میتواند مورد استفاده قرار گیرد. این مواد بســتری دارای pH خنثی نیستند و دارای مقادیر متنابهی املاح هســتند که قبل از اســتفاده باید توسط شرکت تأمین کننــده، مورد آنالیز و تغییرات مناســب قرار گیرد. به طور مثال: بیشــتر کوکوپیتهای وارداتی باید قبل از مصرف در بستر، تیمار کلســیم شــوند. برای این کار معمولاً یک محلول رقیق از نیترات کلسیم تهیه و کوکوپیت را در آن خیس میکنند تا سدیم آن خارج شــود؛ در غیر این صورت، سدیم موجود در کوکوپیت اجازه رشــد مطلوب را به نشــاء نمیدهد و موجب خرابی نشــاء میشود.

نیاز غذایی و روشهای تشــخیص اختلالهای تغذیه ای در کشت گوجه فرنگی گلخانه ای

نیاز غذایی و مراحل حساس

بســته به نوع گوجه فرنگی، نیاز غذایی آن متفاوت است. مثلاً عملکرد گوجه فرنگی فضای باز، برای تازه خوری نســبت به ارقام صنعتی آن که برای تولید رب کشــت میشــوند، پایینتر و نیاز غذایی آنها کمتر اســت. همینطــور نیاز غذایــی گوجه فرنگی گلخانه ای که عملکرد آن ۲۵۰ تا ۳۰۰ تن در هکتار است، بسیار بالاتر از سایر انواع است. جدول ۶ نیاز غذایی تیپهای مختلف گوجه فرنگی را نشان میدهد.

گیاه گوجه فرنگی برای تولید هر تن میــوه، تقریباً ۲ تا ۲/۲ کیلوگرم نیتروژن و ۰٫۴ کیلوگرم فســفر نیاز دارد. بیشــتر فسفر مورد نیاز آن برای مراحل اولیه رشــد و توسعه ریشه و سپس در مرحله گلدهی اســت و پس از آن نیاز چندانی به فســفر ندارد. پتاسیم بیشــترین مصرف را دارد و برای هر تن میوه تقریباً ۲٫۵ تا ۳٫۶ کیلوگرم پتاســیم مصرف میشود؛ یعنی اگر ۳۰۰ تن در هکتار محصول تولید شــود، چیزی بین ۹۰۰ کیلوگرم پتاســیم ( K2O ) و ۱۸۰۰ کیلوگرم کود سولفات پتاسیم نیاز است که البته مقدار بیشتر این کود توسط خاک تأمین میشود. جذب پتاسیم در گوجه فرنگی از مرحله گلدهی افزایش مییابد و در اوج تشکیل میوه به بالاترین مقدار میرسد. حدود ۶۰ درصد نیتروژن، فسفر و پتاســیم مصرفی و جذبشده توســط گیاه، صرف تولید میوه میشــود. همزمان با بزرگ شدن میوه ها، جذب منیزیم و کلسیم تا حدودی کاهش پیدا میکند؛ اما جذب پتاسیم افزایش مییابد. زمانی که تقریباً ۱۰ خوشــه میوه بر روی بوته تشکیل شود، رشد و نمو ریشــه به کمترین میزان خود میرســد که معمولاً سبب کمبود منیزیم و کلســیم نیز میشود. میزان نیاز گوجه فرنگی به کلســیم، حدود ۱٫۷ کیلوگرم به ازای هر تن میوه است و این نیاز در تمام مراحل رشــد گیاه و باردهی وجود دارد. بیشــتر جذب منیزیم در مرحله گلدهی است(شکل۱۸ ) .

در بین عناصر کم نیاز، گوجه فرنگی، به روی و بور حساس است. از دیدگاه مراحل رشــد گیاه، در مرحله اســتقرار پس از نشاء، اســتفاده از کودهای فسفردار و حاوی روی (Zn) به صورت محلول در آب برای توسعه ریشه بسیار مفید است. در مرحله رشد رویشی، اســتفاده از کودهای نیتروژندار مانند اوره و نیتــرات آمونیوم یا سولفات آمونیوم برای ایجاد رشد رویشی بسیار مناسب است. برای افزایش متناسب رشد بوته های گوجه فرنگی، مصرف توأم نیتروژن و پتاســیم به صورت سرک میتواند بسیار مؤثر باشد(شکل ۱۹ ) .

در مرحله گلدهی و تشــکیل میوه، نیاز به فسفر، روند افزایشی دارد. در مرحله تشــکیل تا رسیدگی و بزرگ شــدن میوه، معمولاً نیاز به کودهای پتاســیمی افزایش مییابد که در مرحله رســیدگی و رنگ گیری میوه، به بالاترین میزان خود میرسد. پس در فاز رویشی، میزان فســفر افزایش داده میشود تا ریشه ها توسعه یابند. این فاز تا تشــکیل دومین خوشــه میوه ادامه مییابد. در این فاز، نسبت نیتروژن به پتاســیم در برنامه غذایی باید از حدود ۱:۱ شروع و در انتها به نسبت ۱:۱٫۵ ختم شود. در فاز زایشی یا تولید میوه، نسبت پتاســیم به نیتروژن زیاد و از ۱:۱٫۵ شروع و به ۲:۱ ختم میشود. نســبت بین پتاسیم، کلســیم و منیزیم در گیاه ۳۹:۳۲:۲۹ است. یک نمونه از برنامه کودآبیاری کشت هیدروپونیک گوجه فرنگی در (جدول ۷ ) آورده شده است.

بهترین راه برای تشــخیص عوارض تغذیه گوجه فرنگی ، تجزیه خاک و گیاه است؛ البته برای تشخیصهای دقیقتر و فوری، تجزیه گیاه مناسبتر از تجزیه خاک است؛ اما برای توصیه کودی، باید آزمون خاک انجام شود.

آزمون خاک در گوجه فرنگی گلخانه ای

برای تغذیه گوجه فرنگی گلخانه ای نمونه گیری از خاک باید هر ســال تکرار شــود. هر نمونه خاک که برای تجزیه آزمایشگاهی انتخاب میشود، باید بیشتر از یک مساحت یکنواخت یک هکتاری ازنظر بافت، رنگ، شیب، میزان فرسایش، تاریخچه کشت، تناوب، نوع محصول و غیره تهیه شــود. بهترین زمان نمونه برداری وقتی است که زمین گاورو باشد. نمونه خاک باید از محل فعالیت ریشه تهیه شــود. به طور کلی برای محصولات سبزی و صیفی باید عمق نمونه برداری بین ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر باشد. میزان فسفر خاک باید حدود ۲۵ تا ۳۰ میلیگرم در کیلوگرم و میزان پتاسیم حدود ۳۵۰ تــا ۴۰۰ میلیگرم در کیلوگرم باید حفظ شــود. برای افزایش هر میلیگرم فسفر خاک، حدود ۱۲ تا ۱۵ کیلوگرم در هکتارکود فسفاته ( P2O5 ) از طریق سیســتم قطره ای اضافه شود. هر ۱۰-۱۲کیلوگرم در هکتار کود پتاســه ( K2O ) حدود ۱ تا ۲ میلیگرم در کیلوگرم پتاســیم خاک را افزایش میدهد که تحت شــرایط، متغیر است. فســفر خاک در بیش از ۷۰ میلیگرم در کیلوگرم و پتاسیم ۸۰۰ تــا ۱۰۰۰ گرم در کیلوگرم برای گوجه فرنگی و خیار ایجاد اختلال تغذیه ای میکنند(شکل۲۰ ) .

کمبود آهن و روی مهمترین اختلال بیشبود فسفر در خاک و کمبود کلسیم و منیزیم مهمترین اختلال بیشبود پتاسیم در خاک است.

تجزیه برگ

مشــخصات ظاهری اختلالهای تغذیه گوجه فرنگی ممکن است با علائم ناشی از فاکتورهای غیرتغذیه ای مانند بیماریها، آفات و ترکیبهای شیمیایی، اشتباه شود. بنابراین برای تأیید تشخیص ظاهری باید از آنالیز برگی اســتفاده شود. در آنالیز برگی، غلظت عناصر مورد نظر در برگ اندازه گیری و براســاس جداول اســتاندارد تفســیر میشوند. در صورت نیاز، مدیریت تغذیه گوجه فرنگی اصلاح میشود. مشکل این روش کند بودن است؛ زیرا اغلب آزمایشگاهها حداقل به یک هفته زمــان برای اندازه گیری و ارائه گــزارش نتایج نیاز دارند. بــه منظور اطمینان از صحیح بودن روش تغذیه گوجه فرنگی ، عناصر معدنی طی مراحل رشد گوجه فرنگی، باید برای تجزیه، نمونه برداری از برگ با فاصله زمانی منظم انجام شود. اولین زمان نمونه برداری از برگ، در مرحله تشکیل میوه سومین خوشه شروع میشود. تجزیه برگ بر پایه نمونه گیری از جوانتریــن برگهای بالغ (با دمبرگ) که در زیر آخرین خوشه گل باز قرار دارد، انجام میشود. (جدول ۸ ) لیست اســتانداردهای مورد استفاده در تفسیر نتایج تجزیه برگ را نشان میدهد.