مدیریت تولید گندم در شرایط شور
مدیریت به زراعی تولید گندم در شرایط شور
پیشگفتار
گندم یکی از سازگارترین غلات است که در محدوده وسیعی از شرایط آب و هوایی جهان رشد و نمو میکند. این گیاه در هر زمان در نقطه ای از کره زمین کاشـت و در همـان زمان در نقطه دیگر برداشت میگردد. بدون شک به دلیل وجود تنشهـای محیطـی، میـزان عملکرد گندم در یک سطح معین از پتانسیل واقعی عملکرد آن بسیار پایینتـر اسـت. یکـی از مهمترین تنشهای محیطی که به شدت، عملکرد گنـدم را بـه ویـژه در منـاطق خـشک و نیمه خشک متاثر میسازد، شوری است. گندم به طورکلی به عنوان یک گیاه نیمه متحمل به شوری شناخته میشود، ولی بسته به شرایط آزمایش، عوامل مختلف آب و هوایی، حاصلخیزی خاک و تـا حـدودی نـوع رقـم میزان آستانه تحمل به شوری متفاوتی برای آن گزارش شده است . بـا ایـنحـال تحمــل بــه شــوری گنــدم بــه مراتــب بیــشتر از ســویا، بــرنج، نیــشکر، ذرت، یونجــه و ارقــام اصلاح شده سورگوم دانه ای است. این درحالی است که جو، پنبه و چغندرقند تنش شـوری را بهتر از گندم تحمل میکنند.
استفاده از منابع آب و خاک شور در تولیدات کشاورزی نیازمند تدابیر خاص یا همـان مدیریتهای به زراعی در مناطق شـور اسـت. از مهمتـرین ایـن مـدیریتهـا مـیتـوان بـه خاکورزی و تسطیح مناسب زمین، استفاده از زیرشکن برای حـذف لایـه هـای غیـر قابـل نفوذ، آبشویی قبل از کاشت، روش مناسب کاشت، تغذیه کافی و آبیاری در زمان مناسـب جهت تسهیل در جوانه زدن و سبز شدن گیاه اشاره کرد. در زیر به مهمترین مـوارد ترویجـی برای کاشت گندم در شرایط شور اشاره میشود.
آماده سازی زمین
اگرچه عملیات خاکورزی در کشت گندم در شرایط شور تا حـدودی مطـابق شـرایط متعارف میباشد، با این حال در زمان آماده سازی زمین در شرایط شور رعایت موارد زیر از اهمیت بالایی برخوردار است:
الف – انجام تسطیح مناسب زمین :
بدون توجه به روش تهیه زمـین، تـسطیح مناسـب در شرایط شور از اهمیت بالائی برخوردار است. تسطیح و ایجاد شرایط مناسب جهت پیشروی یکنواخت آب در کرتهای بـزرگ مـیتوانـد در جهـت توزیـع یکنواخـت آب در سـطح مزرعه و در نهایت ایجاد شرایط سبز یکنواخت مؤثر واقع شود. تاثیر این امر به خصوص در شرایط خاک شور که تجمع املاح در نقاط مرتفع، مانع سبز شدن یکنواخت گیاه مـیشـود اهمیت دارد.
ب – دیسک زدن و خرد نمودن کلوخه ها :
با توجـه بـه اینکـه در زمـان آیـش، مقــدار زیــادی در ســطح خــاک تجمــع پیــدا مــیکنــد، کلوخــه ای بــودن زمــین باعــث میشود که عمل آبشویی و انتقال نمک به لایه های پایینتر ریشه به خـوبی انجـام شـود. لذا پس از آبیاری، بـذر جوانـه زده در معـرض نمـکهـای تجمـع یافتـه در کلوخـه هـا قـرار میگیرد و در نتیجه درصد سبز بوته کاهش مییابد .
آبشویی قبل از کاشت
انجام یک بار آبشویی قبل از کاشت و در صورت امکان با آب با کیفیت مناسب سـبب میشود تا نمکهای تجمع یافته در محل بستر بذر آبشویی شود و درصد بوته های سبز شده در واحد سطح افزایش یابد. به خاطر همـین موضـوع، توصـیه مـیشـود در شـرایط شـور از روش هیرمکاری به جای خشکه کاری استفاده شـود. ایـن روش دارای محاسـن عمـده ای از جمله نیاز به عملیات کمتر خاکورزی، شستشوی مؤثرتر نمـک از سـطح خـاک، افـزایش درصد بوته های سبز شده بوسیله رطوبت موجود در خاک و عدم وجود سله است.
تاریخ کاشت
با توجه به اینکه شوری باعث تاخیر در زمان سبز شدن بـذر مـیشـود، کاشـت در زمـان مناسب از اهمیت بالایی برخـوردار اسـت . تـاخیر در کاشـت و همزمـانی مرحلـه جوانه زنی با دمای پایین، باعث میشود که مدت زمان خروج جوانه از خاک افـزایش یافتـه و در نتیجه بذرهای جوانه زده بیشتر در معرض شوری تجمع یافته در بستر بذر و بیماریهای قارچی قرار گیرند. بنابراین تراکم بوته به شدت کاهش مییابد. نظر به اینکه تـاریخ کاشـت در گندم تحت شرایط میزان شوری خاک قرار نمیگیرد، لازم است کاشـت گنـدم در هـر منطقه، مطابق با شرایط متعارف و با توجه به تاریخ کاشت عرف منطقه انجام شود.
میزان بذر و رقم
مهمترین عامل در زراعتهای موفق در شرایط شور، داشتن درصد سبز قابل قبول است. به طورکلی، مدیریتهای دیگر نظیر تغذیه صحیح، روش آبیاری مناسب و حتی اسـتفاده از ارقام با پتانسیل بالا زمانی مؤثر خواهند بود که در ابتدا درصـد سـبز قابـل قبـولی در مزرعـه بوجود آمده باشد. علاوه بر مواردی مانند تسطیح مناسب زمـین، تـاریخ کاشـت و آبـشویی قبل از کاشت، عوامـل دیگـری ماننـد اسـتفاده از بـذر گـواهی شـده و میـزان بـذر مـصرفی میتواند به شدت بر تعداد بوته های سبز شده در شرایط شور تـاثیر داشـته باشـد. میـزان بـذر مصرفی بسته به میزان شوری، تاریخ کاشت، نحوه تهیه بستر، نوع اقلیم و خـصوصیات گیـاه از نظر میزان پنجه دهی، تحمل به خوابیدگی و کودپذیری مـیتوانـد حـداکثر بـه میـزان ۲۰ درصد بیشتر از شرایط متعارف در نظر گرفته شـود. بنـابراین در شـرایط شـور، بـا توجـه بـه موارد فوق، قوه نامیه بذر، درجه خلوص و وزن هزار دانه، مصرف بذر به میزان ۴۵۰ تـا ۵۰۰ دانه در متر مربع توصیه میشود. هر چند هم اکنون برای شرایط شور در برخی مناطق ارقامی تحت عنوان رقم متحمل بـه شوری معرفی شده است، ولی با توجه به اینکه عملکرد گندم به شدت تحـت تـاثیر عوامـل محیطی قرار میگیرد، استفاده از یک رقم مخصوص به یک منطقه جهت کاشت در منـاطق دیگر بدون انجام مطالعات سازگاری و پایداری توصیه نمیشود. لذا نظر به همبستگی مثبت بین عملکرد دانه گندم در شرایط شور و غیر شـور، پیـشنهاد مـیشـود در شـرایط شـور هـر منطقه از رقمی استفاده شود که در شرایط متعارف آن منطقه، بیشترین میـزان عملکـرد دانـه را تولید نماید. این امر میتواند با مقایسه عملکرد ارقام تجاری هر منطقه در نواحی مختلـف آن منطقه انجام شود. در حال حاضر استفاده از ارقام تجاری گندم ارگ، افـق، سـیوند، پارسی و چمران در مناطق معتدل مرکـزی کـشور توصـیه مـیشـود. رقـم چمـران همچنـین میتواند گزینه مناسبی برای کشت در اراضی شور دشت آزادگان استان خوزستان باشد.
عمق و روش کاشت
بهترین عمق کاشت گندم ۵-۳ سانتی متر است. با توجه به تجمـع شـوری بـر روی راس پشته ها، کاشت گندم به صورت جوی و پشته ای در ایـن شـرایط توصـیه نمـیشـود. بهتـرین روش کاشت گندم در شرایط شور کشت نواری است . لازم به ذکر است عملیات مرزبندی و طول و عرض نوارها پس از کاشت، با توجه به بافت خاک، شیب زمـین و دبـی آب آبیاری مشخص میشود. همچنین با توجه به سـنگینتـر شـدن بافـت خـاک، شـیب در امتداد طول نوارها و میزان دبی مورد نیاز در واحـد عـرض کـاهش مـی یابـد و ابعـاد نوارهـا بزرگتر میشود. تجربه نشان داده است که نوارهایی با عرض ۸ متر و طـول ۷۵ تـا ۹۰ متـر میتواند کارآیی بهتری در شرایط شور داشته باشد.
آبیاری
آبیاری بر مبنای نیاز آبی و مراحل حساس رشد گیاه به خصوص در شـرایط شـور بـرای جلوگیری از واردآمدن تنش شوری به گیاه اهمیت فوقالعاده ای دارد. در صورت دسترسی به منابع آب غیرشور با توجه به حساسیت گندم به شوری در مراحل اولیـه رشـد، بـه منظـور افزایش درصد بوته های سبزشده میتوان خاکآب (آبیاری اول) و پیآب (آبیاری دوم) را با آب باکیفیت مناسبتری انجام داد. این شیوه به ویژه در اراضی پایین دست سدها به دلیل وجود همزمان آب شور و غیر شور امکانپذیر است. البته ذکر این نکته نیـز ضـروری اسـت که گندم در زمان جوانه زدن به شوری حساس نیست. ولی بـه دلیـل تجمـع نمـک در سـطح خاک، مرحله ظهور گیاهچـه بـا مـشکل مواجـه مـیشـود. در بـسیاری از مـوارد حتـی ایـن وضعیت نیز به دلیل حساسیت بیشتر گیاه در مرحله ظهور گیاهچه نیست. این امر بیشتر بدین خاطر است که در ابتدای کاشت به دلیل لخت بودن خاک و تبخیر شدید از سطح خـاک، شوری به میزان بسیار زیادی اغلب خیلی بیشتر از آستانه تحمل گیاه، در لایه سطحی خـاک یعنی جایی که ریشه جوان گیاه قرار دارد تجمع می یابـد. تغییـرات شـدید شـوری در سـطح خاک میتواند به میزان زیادی بر خروج موفق گیاهچه هـا و تعـداد بوتـه هـای اسـتقرار یافتـه تاثیر بگذارد. به طورکلی حساسترین مرحله رشد گندم در شرایط شور از خـروج گیاهچـه تا استقرار بوته میباشد و با افـزایش رشـد گیـاه ایـن میـزان حـساسیت کـاهش مـییابـد. در شرایط متعارف نیز حساسترین مرحله رشدی گندم یـک تـا دو هفتـه قبـل و بعـد از ظهـور سنبله میباشد. که در این مرحله آبیاری به موقع و تغذیه مناسب توصیه میشود .
معمولا انجام آبیاری دوم به فاصله ۷ روز پـس از آبیـاری اول بـه ویـژه در منـاطقی کـه امکــان اســتفاده از آب بــا کیفیــت مناســب بــرای آبیــاری اول و دوم وجــود نــدارد، توصــیه مــیشــود. در ایــن صــورت، ضــرورت دارد مقــدار کــود نیتروژنــی کــه معمــولا در زمــان کاشــت مــصرف مــیشــود، همــراه بــا آبیــاری دوم بــه مزرعــه اضــافه شــود تــا از آبــشویی آن جلوگیری شود.
تغذیه
شوری و سطح حاصلخیزی خاک هر دو بر عملکرد اثر دارد و نتایج مطالعات حاکی از اثر متقابل آنها بر یکدیگر است. در بررسی میزان مـصرف کـود در شـرایط شـور سـه نکتـه اساسی باید در نظر گرفته شود:
• شوری باعث کاهش پتانسیل عملکرد و طبیعتاً نیاز غذایی گیاه میشـود و کـود کمتـری نسبت به شرایط غیر شور مورد نیاز است.
• کودها خود نمک های محلول هستند و با ورود به خاک آنرا شورتر میکننـد بـه همـین علت مصرف آنها باید در حد نیاز باشـد. از طـرف دیگـر ضـرورت آبـشویی در هـر نوبـت آبیاری با آب شور موجب شسته شدن کودهای محلول و هدر رفتن آنها میشود.
• شــوری هــم رشــد ریــشه را محــدود و هــم جــذب برخــی از عناصــر ضــروری را بــا مشکل مواجه میکند، کـه بـرای جبـران ایـن مـوارد پیـشنهاد مـیشـود برخـی از کودهـا را بیشتر مصرف کنیم.
با توجه به موارد فوق مشاهده میشود که مدیریت تغذیـه در شـرایط شـور بـرای گنـدم تابع شدت شوری و سطح حاصلخیزی خاک است. توصیه هـای عمـومی زیـر بایـد در نظـر گرفته شود:
مواد آلی نقش بی بدیلی در بهبود حاصلخیزی و کنتـرل اثـرات سـوء شـوری دارد پـس افزایش میزان مواد آلی خاک به هر روش ممکن توصیه میشود.
بهترین روش توصیه کودی در این اراضی نیز انجام آزمون آب و خاک قبل از کاشـت و توصیه کودی بر اساس دستورالعملهای موجود توسط کارشناس تغذیه گیاه است.
ازت در خاکهای شور نیز ماننـد سـایر اراضـی منـاطق خـشک اولویـت اول نیـاز گیـاه است. با توجه به عملیـات آبـشویی در اراضـی شـور، توصـیه مـیشـود کودهـای نیتروژنـی به صورت تقسیط و در چند مرحله مصرف شود. در شرایط شور بـه منظـور کـاهش شـوری تجمع یافته در بستر بذر، ضرورت دارد آبیاری دوم به مدت کمی پس از آبیاری اول انجـام گیرد بهتر است اولین قسط کودهای نیتروژنی همزمان با آب دوم مصرف شـود. لازم اسـت کودهای نیتروژنی به صورت سرک در اواخر دوره پنجـه دهـی و مرحلـه غـلاف رفـتن نیـز مصرف شود.
با توجه به نقش رشد ریشه در جذب فسفر خاک و محـدودیت آن در شـرایط شـور در اکثر موارد تا شوری متوسط خاک مقادیر بالاتر کود فسفره بر عملکرد، اثرات مثبتـی نـشان داده است.
پتاسیم کافی باعث جذب بهتر آب و کاهش اثرات سمیت ویـژه سـدیم و کلـر در گیـاه میشود. مقادیر کافی از این کود در طول رشد باید در دسترس گندم قرار گیرد.
بهتر است مقاله مدیریت کوددهی در تنش شوری را نیز مطالعه نمایید.
زمان برداشت
با توجه به اینکه در شرایط شور گندم زودتر دوره رشد خود را به اتمام میرسـاند، لازم است برای جلوگیری از ریزش آن و خسارت های ناشی از حمله پرندگان، برداشت زودتـر انجام شود. اگر چه بهترین زمان برداشت گندم مطابق شرایط متعارف زمانی خواهد بود کـه رطوبت دانه نزدیک به ۱۴ درصد باشد.
منابع
• بلالــی، م.، پ.م. میلانــی، ز. خــادمی، م.س. درودی، ح. حــسینمــشایی، و م.ج. ملکــوتی. .۱۳۷۹ مدل جامع کامپیوتری توصـیه کودهـای شـیمیایی در راسـتای تولیـدات کـشاورزی پایـدار: گندم. موسسه تحقیقات خاک و آب. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
• رنجبر، غ. .۱۳۹۱ تاثیر شرایط مختلف آب و هوایی بر عملکرد ارقام گندم در شرایط شور. مرکز ملی تحقیقات شوری. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی. .۰۴-۲۳-۲۳-۸۷۰۰۳
• رنجبر، غ.ح.، بناکار، م.ح. .۱۳۸۹ آستانه تحمل به شوری چهار رقم تجـاری گنـدم. مجلـه پژوهشهای خاک (علوم خاک و آب). .۲۳۷-۲۴۳ :۲۴
• رنجبر، غ.ح.، و م.ج. روستا. .۱۳۸۹ موثرترین شاخص پایـداری در انتخـاب ژنوتیـپ هـای گندم در شرایط شور. مجله پژوهشهای خاک. جلد ۲۴ شماره .۳
• رنجبر، غ.ح.، و م.ح. بناکار. .۱۳۹۲ مناسبترین تاریخ کاشت گندم در شـرایط شـور اسـتان یزد بر اساس عملکرد دانه و کارآیی مصرف آب. پژوهش آب ایران. جلد ۱۲، ص .۱۲۹-۱۲۱
• مــومنی، ع. .۱۳۸۹ پــراکنش جغرافیــایی و ســطوح شــوری منــابع خــاک ایــران . مجلــه پژوهشهای خاک. جلد .۲۱۵-۲۰۳ :(۳) ۲۴
