کمبودهای غذایی و تغذیه گردو
کمبودها و مسمومیتهای تغذیه ای در گردو
اکثر گونه های گیاهی برای رشد و تکثیر، به جز کـربن، اکـسیژن و هیـدروژن، بـه حـداقل ۱۴ عنصر ضروری دیگر نیاز دارند که بر اسـاس غلظـت، بـه میکرومغـذی و ماکرومغـذی طبقـه بنـدی میشوند (جدول ۱) . ماکرو مغذیها که به صورت درصد وزن خشک گزارش مـی شـوند، شـامل ازت، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و گوگرد و میکرو مغذی ها که به صورت ppm انـدازه گیـری میشوند، شامل آهن، منگنز، کلر، بور، مس، روی، نیکل و مولیبدن هستند.
هر یک از عناصـر ضـروری در سـاختار یـا فعالیـت خاصـی نقـش دارنـد. ماکرومغـذی هـا در فرایندهای ساخت و فعالیت بیولوژیک مواد آلی (مانند پروتئین هـا و اسـیدهای نوکلئیـک)، تنظـیم pH و وضعیت آب سلول دخالت دارند. میکرومغذی ها اجزای ساختاری آنزیم ها و غـشاء سـلول هستند و در فتوسنتز نقش دارند. کمبود بعضی از عناصر ضروری (مانند بور و کلسیم) موجب افـت کیفیت میوه و کاهش مقاومت به بیماری ها و زیاد بود بعضی (مانند بور و کلر) موجب مـسمومیت گیاه می شود.
عناصر غذایی از خاک جذب می شوند اما توان جذب به وضعیت فیزیولوژیک گیاه و شـرایط محیطی بستگی دارد. گرما، خشکی، شوری، بافت، عمق و اسیدیته خاک بر میزان حلالیت عناصـر و رشد ریشه تاثیر گذاشته و قابلیت جذب گیاه را تغییر می دهـد.عوامـل فیزیولوژیـک ماننـد نحـوه انتشار ریشه، نوع پایه، میزان باردهی، بیماری های ریشه و طوقه و رقابت بین ارقـام/گونـه هـا نیـز بـر جذب مواد مغذی تاثیرگذار هستند.
تشخیص کمبودهای غذایی
تشخیص وجود کمبودهای تغذیه ای توسط مشاهدات عینی، آنالیز خاک و آنالیز بـرگ انجـام می شود. آنالیز برگ در اواسط تابستان بهترین روش برای تشخیص وضعیت تغذیه ای گردو است. برای تحلیل نتایج آزمون برگ لازم است استانداردهای سطوح بهینـه و بحرانـی عناصـر غـذایی در برگ موجود باشد.
آنالیز خاک برای تعیین کمبودهای خاک به کار برده مـی شـود و اسـیدیته، درصـد آهـک و عناصر مغذی خاک را نشان می دهد. اسیدیته خاک نشانگر قابلیت جـذب عناصـر اسـت، اسـیدی بودن خاک ( pH کمتر از ۵/۵ ) موجب ایجادکمبود کلسیم، منیزیم، فسفر، مولیبدن و احتمالاً زیاد بود آهن، منگنز و آلومینیم می شود و قلیایی بودن ( pH بالای ۷٫۵ ) ، موجب غیر قابل جذب شـدن آهن، روی، مولیبدن و کلسیم می شود. روش آنالیز خاک محدودیتهایی دارد از جمله دشواری تهیه نمونه (به دلیل یک دست نبودن خاک پیرامـون ریـشه و پخـش غیریکنواخـت ریـشه) و عـدم دسترسی آسان به داده های استاندارد مربـوط بـه غلظـت عناصـر در خـاک . نتـایج آنـالیز خـاک در بسیاری موارد نشان دهنده زیادبود عنصری است اما در گیاه، نشانه های کمبود آن عنصر دیده مـی شود که احتمالاً به دلیل غیر قابل جذب بودن آن بوده است.
تشخیص عینی کمبود مواد غذایی در گردو توسط مـشاهده علائـم غیـر عـادی در تـاج، تغییـر شکل و رنگ برگ (تیرگی یا رنگ باختگی) صورت میگیرد (جداول ۳ و ۴ ) . اولـین محـل بـروز نشانه های غیرعادی به تشخیص عارضه کمک میکند، کمبود عناصر غیرمتحـرک ابتـدا در بافـت های جوان و کمبود عناصر متحرک ابتدا در برگهای مسن ظاهر میشود. به طور کلی در درخت گردو، کمبود روی باعث ابلقی جزیی، ریزی و رزت برگها، کمبود پتاسیم موجب پیچ خوردگی برگچه ها و خاکستری شدن حاشیه آن ها و کمبود آهن موجب زرد-سفید شدن برگچه ها در بهـار سال بعد می شود. عارضه کمبود ازت با تنش خشکی اشتباه میشود. در این عارضه، شاخه ها کـم رشد شده، برگ ها کوچک و رنگ پریده هستند و درخت دچار زردی و خزان زودرس می شود. کمبود سایر عناصر مانند منیزیم، فسفر و مس به ندرت نشانه قابل رویتی ایجاد مـی کنـد. در ایـران کمبود عناصر غذایی به خصوص کمبود آهن در باغات درختان میوه رایج است و دلایل اصـلی آن نامحلول بودن عنصر غذایی به دلیل PH بالای خاک و استفاده کم از کودهای آلی است.
کمبود ازت
اولین نشانه کمبود ازت در برگهای مسن آشکار میشـود کـه رنـگ پریـده شـده و از نـوک شروع به زرد شدن میکنند. سپس به تدریج بافت مرده شده و میمیرند. گاهی مواد قرمز رنگی در برگ ها تشکیل میشود. تاج درخت تنک، رشد رویشی درخت کند و میزان پنجه زنـی ریـشه کـم میشود. درختان مبتلا در پائیز زودتر از درختان سالم خزان میکنند و در بهار زودتر شـکوفه مـیدهند. از آنجائی که میوه بیش از هر انـدام دیگـری ازت مـصرف مـیکنـد، کمبـود ازت موجـب کاهش میزان عملکرد میشـود. زیـاد بـود ازت باعـث بافـت مردگـی حاشـیه و سـپس تمـام بـرگ می شود و برخی بیماری های برگ و شاخه را تشدید می کند.
آنالیز برگ در نیمه تابستان روش مناسبی برای تشخیص کمبود یا زیادبود ازت در گردو است. اگر غلظت ازت برگ بیش از %۲٫۳ باشد و در طی چند سـال رونـد افزایـشی نـشان دهـد، احتمـالاً غلظت ازت خاک بیش از حد نیاز درخت است و باید مصرف کـود ازتـه را نـصف کـرد و آنـالیز برگ را تا عادی شدن سطح ازت ادامه داد. بر عکس، اگر غلظت ازت برگ کـمتـر از %۲٫۱-۲٫۳ بوده و در طی چند سال روند نزولی نشان دهد، باید مصرف کـود ازتـه را افـزایش داده یـا شـرایط جذب ازت را بهبود بخشید. کمبود ازت به راحتی با مصرف کودهـای ازتـه قابـل اصـلاح اسـت و سطح ازت برگ پس از یک سال مصرف کود ازته به متعادل می شود اما دو سال طول میکشد تـا عملکرد عادی شود. میزان مصرف سالیانه کودهای ازتـه در باغـات گـردو بـین ۵۰-۲۰۰ کیلـوگرم ازت در هکتار (میانگین ۷۵-۱۰۰ ) متغیر است. در خاک های شنی و کم عمق و باغاتی کـه حجـم آبیاری کم است، بهتر است به جای ۱-۲ نوبت، دوز پائین تری از ازت در ۶-۸ نوبت مصرف شـود (جدول ۵ ) . میزان شسته شدن ازت از خاک شنی %۵۰ بیشتر از خاک نرم است.
کمبود روی
عنصر روی در ساختار بعضی آنـزیمهـا، سـاختار غـشاء سـلول و در سـنتز بعـضی هورمـون هـا دخالت دارد. همچنین بر کیفیت میـوه مـوثر اسـت و میـوه هـای مبـتلا بـه کمبـود روی بـه تخریـب اکسیدایتو حساستر هستند. کمبود روی عارضه ای همه گیر در مناطق گردو کاری کالیفرنیا است و به خصوص در خاکهای شنی- سنگی و باغاتی که مصرف کـود حیـوانی بـالا اسـت رایـج اسـت. کمبود روی کل درخت را درگیر نمیکند بلکه فقط در چند شاخه محدود دیده می شود. شـروع علائم در ابتدای بهار و به صورت عقب افتادن شکفتن جوانه های برگ و گل (تـا یـک مـاه تـاخیر) بروز میکند. برگ شاخه های متـاثر کوچـک ، سـبزرد و رزت ماننـد (تجمـع بـرگهـا در نـوک شاخه) میشوند و اغلب بخشهایی از حاشیه برگچه ها حالت موجی گرفته و به سمت بالا تـا مـیخورد (شکل ۱ ) . اندازه میـوه هـای شـاخه هـای متـاثر کوچـکتـر از حالـت عـادی اسـت. بعـضی سرشاخه ها خشک میشوند اما چون شـاخه هـای سـالم رشـد کـرده و روی آن هـا را مـی پوشـاند، مشاهده شاخه های خشکیده در انتهای فصل رشد دشوار است. کمبود روی با اسـتعمال خـاکی یـا هوایی منظم روی قابل اصلاح است. در خاکهای شنی، چال کـردن ۲٫۵ – ۵ کیلـو سـولفات روی (بسته به اندازه درخت) یا تزریق تحت فشار محلول سولفات روی در خاک پیرامون درخـت مفیـد است. این فشار موجب میشود که سولفات روی در تماس با ریشه قرار بگیـرد. افـزودن ۰٫۵ – ۲٫۵ کیلو کلات روی (Zn-EDTA) به خاک قبل از آبیاری نیز مفید است. در خاکهای بسیار نـرم یا قلیایی ( pH بالای ۷٫۵ ) باید چاله سولفات روی با ۲٫۵ کیلوگرم گوگرد پوشانده شود تا روی بـه حالت محلول باقی بماند. اصلاح کمبود روی با محلول پاشـی روی ( ۱-۲ کیلـوگرم در هکتـار) بـر تاج درخت نیز انجام می شود. اولین اسپری بعد از شکوفه کامل (معادل زمانی که رشد انتهایی ۲ – ۴ سانتیمتر بوده و برگها حالت قرمز رنگ خود را از دست داده اند انجام می شـود. نوبـتهـای دوم و ســوم در کمبودهــای شــدید و بــه فاصــله ۲-۳ هفتــه انجام می شود. تأثیر این اسپریها محدود است و بایـد هـر سال تکرار شوند. قرار دادن ورقه هـای روی در درون تنـه یا شاخه های قطورتر از یک سانتی متر نیز روشـی سـنتی و مؤثر در اصلاح کمبود روی است.
کمبود پتاسیم
عنصر پتاسیم برای انجام فعالیت های بیولوژیک بسیاری از آنزیم های گیـاهی ضـروری اسـت، در روابط آبی گیاه نقش مهمی دارد، تنظیم کننده فشار اسمزی سلول و تنظیم گر باز و بـسته شـدن روزنه است. علائم کمبود پتاسیم از اواخر بهار تا نیمه تابستان دیده میشود. برگهـای مـسن ابتـدا بی رنگ (مانند کمبود ازت) شده و سپس نوک و حاشیه آن ها بافت مرده و پیچ خورده میشود و برگ به بالا تا می خورد (شکل ۲ ) . رنگ برگ در زیر ناحیـه تـاخوردگی (یعنـی بخـشی کـه الان بیرون است) خاکستری مانند (برنزی) میشود. اکثر برگهای متأثرمعمولاً در وسط شاخه ها قـرار دارند. ممکن است اندازه برگ، میزان رشد شاخه، عملکرد، اندازه میوه و درصد دانـه هـای پرشـده نیز کاهش یابد. اصلاح عارضه کمبود پتاسیم در خاک های شنی آسانتر از خاک های نرم اسـت. برای اصلاح کمبود پتاسیم می توان در بهار در خاکهای شـنی، ۲۰۰ کیلـوگرم و در خـاک هـای رسی و سنگین، ۷۵۰ کیلوگرم کلرید پتاسیم یا سولفات پتاسیم بر هکتار به خاک دو سمت درخت یا به سیستم آبیاری اضافه کرد. ممکن است اصلاح کمبود پتاسیم در خاک های سنگین چند سال طول بکشد اما در خاکهای شنی نباید دوز بالای کلرید پتاسیم تکرار شود زیرا موجب تجمع کلر در خاک میشود.
کمبود مس
عنصر مس مانند روی جزء ساختاری بعضی آنزیمها است. به علاوه در متابولیسم سـلول نقـش دارد . کمبود مس معمولاً به ندرت در گردو مشکل ساز است . علائم این کمبـود عمومـاً در اواسـط تابستان و به صورت چروکیدگی جزئی و سوختگی سرشاخه ها آشکار می شود (شـکل ۳ ) . چنـین سرشاخه هایی در انتهای تابستان میمیرند . معمولاً پوست سبز میـوه بـه شـدت چروکیـده مـیشـود. عارضه کمبود مس با استعمال خاکی و محلولپاشی هوایی مـس قابـل اصـلاح اسـت. پـنج نوبـت اسپری هیدروکسید مس کمبود مس را ظرف یک سال برطرف میکند. یک نوبت محلولپاشی یا ۳-۵ نوبت محلول پاشی با دوز تقلیل یافته تاثیر چندانی ندارد. محلول پاشی پائیزه سولفات مس نیز موثر است. تزریق خاکی کلات مس (Cu-EDTA) یا چال سولفات مس به اندازه محلولپاشـی موثر نیست و بهترین راه، محلول پاشی توام با تیمار خاک است.
کمبود آهن
عنصر آهن برای سنتز کلروفیل، متابولیسم ازت، فتوسنتز و سنتز آنزیم های مختلف لازم است. در عارضه کمبود آهن، برگها به خصوص بـرگ هـای انتهـایی، از ابتـدای بهـار سـبزرد هـستند و گاهی شدت سبزردی به حدی است که سفید به نظر می رسند (شکل ۴ ) . در موارد شدید، سبزرد حالت سوختگی پیدا می کنند و سپس می افتند . علائم کمبـود آهـن غالبـاً در خـاک هـای آهکـی (سبزردی آهکی)، سنگین یا زه کشی ضعیف ایجاد می شود و به ویژه در بهارهای سرد و مرطـوب شایع تر است. این عارضه با محلول پاشی کود آهن اصلاح می شود.
کمبود بور
بور در بسیاری از فرایندهای سلولی (مانند انتقال قند) و اجزای ساختاری سـلول (ماننـد سـاختار غشاء و دیواره سلول) نقش دارد و در جابجـایی و فعالیـت بیولوژیـک هورمـون هـا نیـز تـاثیر دارد. علائم کمبود بور از ابتدای تابستان، که بور شروع به تجمع در بافت های گیاه میکند، تا انتهای تابستان آشکار میشود. ابتدا نوک و سپس حاشیه برگها بافت مـرده مـیشـود. در کمبودهـای شدید، بافت مردگی به نواحی بین رگبرگی کشیده میشود و حاشیه برگ به بالا تا مـیخـورد. شدت بافت مردگی برگ به حدی است که کلیه برگ ها حالت سوخته پیدا میکنند و به نظـر میرسد که در آتش سوخته اند. درختان مبتلا کوتاه قد میمانند، رشد شاخه ها کـم شـده و بـه دلیل کاهش فاصله میانگره ها، رزت مانند (جارویی) میشوند. ممکن است سر شاخه ها دچار مرگ ناگهانی شوند. کمبود بور با اسپری برگ یا افزودن کود بوراکس به خاک در پـاییز قابـل اصلاح است. استعمال ۲۵-۴۰ کیلو بوراکس بر هکتار در ۳-۵ سال، کمبود بور را برطرف میکند. یک نوبت اسپری محلول رقیق بور در زمـان مـشاهده علائـم نیـز مفیـد اسـت و رشـد و عملکرد درخت در سال بعد را افزایش می دهد. اسپری بور در انتهای مرحله خواب نیز گلهـا را تقویت می کند و عملکرد درختان میوه خشک را افزایش می دهد. استفاده بیش از حد بـور ممکن است در درخت علائم مسمومیت ایجاد کند.
مسمومیت سدیم، بور و کلر
درخت گردو به غلظت های بالای عناصر بور، سدیم و کلر حساس بوده و دچار عـوارض مسمومیت می شود. زیادبود کلیه این عناصر موجب سـوختگی نـوک و حاشـیه برگچـه هـا از اواسط تا اواخر تابستان میشود. در موارد شدید، سوختگی به سرعت بین رگبرگهـا گـسترش مییابد و تا انتهای تابستان، نوک یا بیشتر سطح برگ بافت مرده می شـود (شـکل ۵ ) . اگـر آب منشا مسمومیت باشد، باید منبع آب عوض شود و اگر خاک است، مـیتـوان آن را بـا آبیـاری سنگین شست. نتایج بررسی پایه های گردو نشان می دهد که افزودن کلسیم به خاک یا آب در تعدیل مسمومیت بور بسیار موثر است.از آنجایی که کلیـه ایـن مـسمومیت هـا علائـم برگـی مشابهی ایجاد میکنند، تشخیص نوع کمبود نیازمند آنالیز برگ و در صورت نیاز، آنالیز خاک و آب است.
شکل .۵ مسمومیت کلر و بور. عارضه مسمویت کلر (بالا) باعث ایجـاد حالـت سـوختگی در نوک و حاشیه برگچه ها در اواسط – اواخر تابستان می شود. چـون نـشانه هـای مـسمومیت کلرو مسمومیت بور (پائین سمت راست) یکسان است، برای تشخیص باید آنالیز بـرگ انجـام شود. تصویر پائین (سـمت چـپ) علائـم مـسمومیت مخلـوط کلـر و بـور را نـشان مـی دهـد.
کمبود منیزیم
عنصر منیزیم نقش مهمی در ساختمان ملکول کلروفیل دارد. این عنصر بـرای انجـام فتوسـنتز و سنتز پروتئینها ضروری است و در واکنشهای آنزیمی متعددی از جمله واکـنشهـای مربـوط بـه متابولسیم انرژی دخالت دارد. کمبود آن در درختان میوه خشکباری متـداول نیـست و در صـورت بروز، معمولاً در خاک های اسیدی دیده میشود. علائم کمبود از اواسط تا انتهای تابستان آشـکار میشود. در نوک و حاشیه برگهای پائینی به خصوص آن هایی که روی شاخه های قـوی هـستند، نواحی متمایز سبزردی شبیه V وارونه یا طرحی شبیه درخت کریسمس ایجاد مـیشـود (شـکل ۶ ) . سپس به تدریج این نواحی بافت مرده و قهوه ای تیره می شوند. همچنین لکـه هـای زرد بافـت مـرده بین رگبرگ برگ های مسن ایجاد میشود.
کمبود فسفر
در گــردو، عارضــه کمبــود فــسفر بــه نــدرت دیــده مــی شــود. در ایــن عارضــه، رنــگ برگهای جوان ابتدا سبز تیره و در نهایت بنفش مایل به قرمز می شود و سطح آن ها حالت چرمـی پیدا میکند. رگبرگ های اصلی و دمبرگ ها قرمـز شـده و بـرگ هـا در اوایـل پـائیز مـی ریزنـد. کمبودهای شدید موجب کاهش رشد برگ و طول شاخه میشود. این عارضـه بـا مـصرف کـود فـسفر قابل اصلاح است.
کمبود گوگرد
نشانه کمبود گوگرد، زردی برگ های جوان به نحوی که رگبرگ ها روشن تـر از بافـت بـین رگبرگی باشند، دیده می شود و برگ ها باریکتر از حالت معمول هستند.
کمبود منگنز
عنصر منگنز در بعضی واکنش های آنزیمی دخالت داشته و در فرایند فتوسنتز نقـشی مرکـزی دارد. کمبود این عنصر نادر است و بیشتر در خاکهای قلیایی و آهکی دیده میشـود. علائـم ایـن کمبود در اوایل تا اواسط تابستان به صورت سبزردی بافت بین رگبـرگهـا آغـاز مـیشـود کـه از رگبرگ میانی به سمت حاشیه گسترش می یابد و طرح کلروتیک شبیه خار ماهی ایجاد می کنـد. در مجموع، اندازه برگ به جز در کمبودهای شدید تغییر نمیکند.
کمبود مولیبدن
کمبود این عنصر موجب سبزردی برگ های جوان می شود.
