پوسیدگی قهوه ای ریشه
نام دیگر بیماری: پوسیدگی ریشه بلوط ، پوسیدگی بند کفشی ، پوسیدگی آرمیلاریایی
پوسیدگی قهوه ای ریشه در سراسر جهان به ویـژه در منـاطق معتدلـه و حـاره ای گـسترش دارد. این بیماری توسط قارچ بازیدیومیـست Armillaria mellea (Vahl), Kummer Sensu Stricto معروف به قارچ عسلی ایجاد میشود. این قارچ متعلق به راسته قـارچهـای کلاهکـدار (اگاریکال) است و کلاهک آن پس از مرگ یا نزدیک مرگ درخت ظاهر میشود. میزبانـان آن شامل درختان میوه هسته دار (هلـو، زردالـو، گـیلاس)، دانـه دار (پایـه گلابـی)، دانـه ریـز (انگـور و انجیر)، زیتـون، مرکبـات، میـوه هـای نـرم (تمـشک، انگـور فرنگـی و کیـوی)، گیاهـان زینتـی و درختچه ای (رز، گل صد تومانی، پیراکانتـا)، درختـان جنگلـی و غیـر مثمـر (تبریـزی، غـان، راش، بلوط، شاه بلوط، افرا، نارون، بید و گاهی مخروطیان (در مناطقی که درخت کاج در میان درختـان پهــن بــرگ احاطــه شــده اســت) و حتــی گیاهــان علفــی (ســیب زمینــی) هــستند. از درختــان میــوه خشکباری، بادام و گردو متحل تر از فندق و پسته هستند و پکان به ندرت آلوده می شود.
این قارچ یکی از شایعترین قارچهای خاکزی جنگل است اما بیشتر به عنوان پاتوژن ثانویـه بـه درختـان ضعیف و تحت تنش حمله میکند و در نتیجه انتشار و سرعت گسترش آن در جنگـل کنـد اسـت. اما در مورد درختان میوه، یک پاتوژن اولیه است و میتواند به راحتی به درختان میوه سـالم و قـوی حمله کند. قارچ آرمیلاریا ملئا برای اولین بار در سال ۱۷۷۷ شناخته شد و بیماریزا بودن آن در سـال ۱۸۷۳ توسط Hartig در آلمان ثابت شد. در سال های ۱۸۷۶ و ۱۸۷۷ به عنوان عامل بیمـاریزای انگـور به ترتیب از اروپا و ایالات متحده گزارش شد. در سال ۱۹۰۳ از ریشه درختان میوه هـسته دار آلـوده و در سال ۱۹۱۲ از ریشه مرکبات بیمار کالیفرنیای جنـوبی جداسـازی شـد. از آن بـه بعـد مـشاهده گردید که این قارچ به همه جنسهای درختان حمله می کند.
در ایران، این قارچ برای اولین بار در سال ۱۳۳۵ توسط قوام الـدین شـریف از ریـشه درختـان بیمـار سیب در لواسان جداسازی شد. بر اساس مشاهدات بهداد (۱۳۶۰)، در درختـان آلـو، آلبـالو، بـه، سـیب، توت، گلابی، زالزالک، گردو، گوجه، گیلاس، مـو، بـادام، چنـار و رز وجـود دارد. اولـین گـزارش از پوسیدگی قهوه ای ریشه درخت گردو مربوط به سال ۱۳۶۲ از اصفهان است (بهبودی و صباحی).
نشانه های بیماری
بیمــاری پوســیدگی آرمیلاریــایی ریــشه در خزانــه دیــده نمــیشــود. در بــاغ، آلــودگی ابتــدا در تک درختان مشاهده می شود اما به تدریج به سوی درختان مجاور گسترش مییابد. نـشانه هـای بیماری در ریشه و طوقه درخت گردو آشکار مـیشـود. در انـدامهـای فوقـانی موجـب کـاهش یـا توقف رشد شاخه، سرخشکیدگی، ریز برگی و خزان زودرس میشود. در مراحل اولیه آلـودگی، صمغ از طوقه درخت آلوده خارج می شود. اغلب قطعات بزرگـی از پوسـت طوقـه و ریـشه کنـده میشود و ورقه های بادبزن شکل سفید-کرمی و ریزومورف های سیاه تا قهوه ای رنگـی بـر سـطح چوب دیده میشوند ( شکل ۱ ) . ریزومورفهایی شبیه بند کفش مسطح به قطرنوک مداد ( ۱ الـی ۲ میلیمتر) بر سطح ریشه های زنده یا مرده یا نزدیـک سـطح خـاک مـشاهده مـی شـوند ( شـکل ۲ ) . درختان آلوده در نهایت میمیرند اما بسته به پایه درخت و سویه قارچ، به سرعت در همان سال اول معمولاً ( پس از یک تنش محیطی مثل کم آبی) یا تدریجاً طی۲-۵ سال پس از آلودگی میمیرنـد.
برگ و میوه درختانی کـه دچـار زوال تـدریجی هـستند در تابـستان خـشک مـی شـود و بـه همـان صورت تا زمستان روی درخت باقی میماند. این قارچ علاوه بر بیماریزایی شدید، جزو قارچهـای پوساننده چوب نیز محسوب میشود و موجب پوسیدگی سفید و خشک چوب گردو می گردد .
تشخیص پوسیدگی قهوه ای از پوسیدگی رزلینیایی ریشه نیازمند بررسی دقیـق ریـشه ای اسـت. بر این اساس، چنانچه پوست ریشه به راحتی کنده و ورقه ورقه شود و چـوب زیـر آن از ورقـه هـای میسیلیومی بادبزن شکل مفروش و بـه خـصوص اگـر ریزومـورف دیـده شـود، آرمیلاریـا ملئـا و در صورتیکه سطح ریشه از شبکه کرک مانند سـفید- خاکـستری یـا قهوه ای رنـگ پوشـیده شـده و ریسه ها دارای گره های گلابی شکل باشند، رزلینیا نکاتریکس است.
رزلینیا نکاتریکس بر خلاف آرمیلاریا ملئا به چوب حمله نمیکند و محـدود بـه پوسـت ریـشه (پارانشیم، آوند آبکش و لایه زاینده) است. پوسیدگی قهوه ای فقط در باغ و درختـان بـالای ۴-۵ سال و پوسیدگی رزلینیایی در خزانه نیز دیده میشود. رویش قارچهای کلاهکدار عسلی رنـگ از تنه درخت یا خاک پیرامون آن از دیگر شاخصهای تشخیص آرمیلاریا ملئا است. این قارچ ها در پائیز پس از بارندگیهای شدید از تنه یا خاک پیرامون درختـان مـرده یـا در حـال زوال مـیروینـد ( شکل ۳ ) .تعداد کلاهک ها در هر دسته متفاوت است و به ۴۰ عدد مـیرسـد. ارتفـاع قـارچهـای کلاهکدار حدود ۷ سانتیمتر و قطر آنها ۵-۱۵ سانتیمتر است. کلاهک ها در ابتدا کروی اند و به وسیله پرده ای از حاشیه ساقه مسدود شده اند اما پس از پاره شدن پرده، چتر مانند میشوند و بقایای پرده به صورت حلقه ای در بالای ساقه باقی میماند
چرخه بیماری
میسیلیوم قارچ آرمیلاریا ملئا تا صد سال در ریشه و چوب آلوده مدفون در خاک زنده می ماند و درختان مجاور را بـا تمـاس مـستقیم بـین ریـشه هـا یـا بـا تولیـد ریزومـورف آلـوده مـی کنـد. ریزومورف، رشته ای تمایز یافته از میسیلیومهای بهم تنیده است که در اثـر رشـد مریـستم انتهـایی خود، تا چند متر در خاک پیشروی میکند و پس از رسیدن به ریشه میزبان، با ترشح مواد چسبنده به آن میچسبد. سپس رشته های کوتاهی تولید میکند که مستقیماً یا از طریق زخم بـه درون ریـشه میزبان نفوذ می کنند و بافت گیاهی را با ترشـح آنـزیم هـای هیـدرولیز کننـده سـلولز و لیگنـین ، تجزیه کرده و در زیر پوست ریشه پخش میشود. درخت بـه دلیـل پوسـیدگی سیـستم ریـشه ای یـا کمربندی شدن شانکر در ناحیه طوقه، میمیرد و ریشه های آلـوده باقیمانـده بـا تولیـد ریزومـورف، چرخه زندگی را ادامه میدهند ( شکل ۵ ) . میسیلیوم تنها شکل پایدار و عامل انتشار این قارچ اسـت و گرچه بازیدیوکارپ تولید میکند، بازیدیوسپورها در چرخه این بیماری نقشی ندارند قــارچ آرمیلاریــا ملئــا از طریــق جابجــایی خــاک و بقایــای گیــاهی آلــوده توســط انــسان و وسایل و ادوات کشاورزی منتشر میشود. سیلابهایی که قطعات بـزرگ ریـشه و تنـه را جابجـا میکنند، آن را به سایر باغات میبرند و باغاتی که در معرض رودخانـه و سـیل هـستند شـدیداً، در معرض ابتلا به بیماری اند. گرچه پوسیدگی قهوه ای ریشه در درختان تحت تنش شدیدتر است، امـا بر خلاف رزلینیا نکاتریکس، قارچ ارمیلاریا ملئا یک مهاجم اولیه است و بعضی سویه هـا بـه راحتـی درختان سالم را آلوده میکنند.
کنترل پوسیدگی قهوه ای ریشه
اقدامات زراعی
از آن جــائیکــه میــسیلیوم آرمیلاریــا ملئــا ســالیان متمــادی در خــاک و درون قطعــات چــوبی مدفون در خاک پایدار بـاقی مـیمانـد، کنترل آن تقریبـاً غیـرممکن اسـت و بـرای نجـات درختـان آلوده نیز نمیتوان کار چندانی انجـام داد. لـذا بایـد در درجـه اول دقـت شـود کـه قـارچ وارد بـاغ نشود. همچنین بایستی در انتهای تابستان که درختان مرده یا در حال زوال مـشخص ترهـستند، بـاغ را برای تشخیص درختان بیمار، بازرسـی کـرد. در صـورت کاشـت درختـان پیونـدی گـردو، بایـد دقت شود که ناحیه پیوند بالای سطح خاک باشد زیرا ایـن قـارچ از محـل پیونـد راحـت تـر نفـوذ میکند.
محور اصلی مبارزه با آرمیلاریا ملئا، خارج کردن کنده و ریشه درخت آلـوده از خـاک اسـت. در بسیاری از گونه های درختی،کانال کشی در پیرامون ریشه درخت آلوده بسیار مـوثر بـوده اسـت. ولی میزان کارایی این روش در سیستم عمیق ریشه ای گردو نامعلوم است.
مبارزه با پوسیدگی قهوه ای ریشه در جنگلها توصیه نمیشود. گونه های مختلف بلوط خود بـه این قارچ متحمل اند اما خاک جنگل را آلوده میکنند. از اینرو درختان میوه ای که در زمـینهـای آلوده جنگلی کاشته شوند، به سرعت بیمار می شوند. لـذا نبایـد در رویـشگاه هـای طبیعـی بلـوط، سپیدار و بید ، گردوکاری کرد یا آن را حداقل ۴ سال به حالـت آیـش رهـا نمـود . همچنـین قبـل از اقدام به احداث باغ در زمین جنگل باید کنده و ریشه آلوده و قطعات چوبی قطورتر از ۱٫۵ سـانتی متر را از خاک جمع آوری کرد.
این قارچ در انواع خاکها وجود دارد و محدود به رطوبت، سختی یـا pH خاصـی نیـست امـا ریزومورف آن در خاک قلیایی و رطوبت بالا رشد فعالتری دارد. در بـسیاری از درختـان، شـدت پوسیدگی قهوه ای رابطه مستقیمی با میزان آبیـاری دارد و در خـاک غرقـابی تـشدید مـیشـود امـا وجود چنین ارتباطی در مـورد درختـان خـشکباری مـشخص نیـست. آلـودگی بـه پوسـیدگیهـای فیتوفترایی، گال طوقه، بیماری نوار سیاه، خشکی های طولانی مدت و زخمـی شـدن ریـشه توسـط ادوات کشاورزی، حساسیت درختان گردو به قارچ آرمیلاریا ملئا را افزایش میدهد.
استفاده از ارقام مقاوم
شدت پوسیدگی قهوه ای در ریشه درخت گردو بستگی به پایه درخت، سـویه قـارچ و شـرایط محیطی دارد. مشاهدات مزرعه ای نشان داده که گردوی ایرانی به شدت بـه آرمیلاریـا ملئـا حـساس ولی گردوی سیاه کالیفرنیای شمالی و هیبرید پارادوکس مقاوم هستند. لذا بهتر اسـت در واکـاری در زمین های آلوده از این پایه ها اسـتفاده کـرد. بـا ایـن وجـود، سـویه هـای آرمیلاریـا ملئـا از غیـر بیماریزا، بیماریزای ضعیف تا بیماریزای قوی متغیر هستند و سویه های بیماریزای قـوی حتـی پایـه های مقاوم را نیز آلوده می کنند. در سایر درختان نیز سطوح مقاومت گونه ها یا ارقام مختلف بـه ایـن بیمـاری متنـوع اسـت. در درختان میوه هسته دار گونه های P. insitita, P. cerasifera و P. domestica نسبت بـه هلو، بادام و زردآلو تحمل بالاتری دارند. پایه آلوی Marianna 262 موجب افـزایش مقاومـت درختان بادام میشود اما با بسیاری از ارقام بادام سازگاری ندارد. برای گلابی، پایه گلابـی متحمـل و پایه به حساس است.
مبارزه شیمیایی
در صورتی که پوسیدگی قهوه ای ریشه پیشرفت زیادی نکرده باشد، میتوان درخـت آلـوده را نجات داد. بدین منظور باید در بهار، خاک پیرامون طوقـه و بخـشی فوقـانی ریـشه اصـلی تـا عمـق ۲۰-۳۰ سانتیمتری را کنار زد و نواحی بیمار را بریده با بنومیل یا تیوفانات متیـل ضـدعفونی کـرد. سپس در طول تابستان در معرض هوا و حرارت رها کرد و قبل از شروع باران های پائیزی، دوباره محل را با خاک پر کرد. اگر درخت قابل درمان نباشد، بایـد آن درخـت و درختـان پیرامـون آنرا خارج نمود زیرا احتمالا ًبیماری قبلاً به ریشه درختان مجاور سرایت کرده است. سپس محـل گـود ریشه را با آب آهک، فرمالین %۵، بردو، سولفات آهن ( ۳۰-۴۰ گرم در متر مربع)، کلرور جیوه ( ۱ در هزار)، بنومیل یا تیوفانات متیل ضد عفونی کرد.
ضد عفونی خاک باغ آلوده عملاً غیر ممکن و پـر هزینـه اسـت امـا قبـل از احـداث مـی توانـد شدت آلودگی خاک را کاهش دهد هرچند قارچ به طورکامل ریشه کـن نمـی شـود. بـدین منظـور باید ابتدا ریشه های قطورتر از ۱٫۵ سانتی متر را خارج و زمین را در تابستان بدون آبیاری رها کـرد. سپس در اواخر تابستان یا اوایل پائیز، آنرا شخم عمیق (تا عمق حداقل ۵۰ سانتی متر) زد و پـس از تزریق گازهای سمی، آن را حداقل به مدت ۲ هفتـه بـا پلاسـتیک پوشـاند و سـپس قبـل از کـشت، حداقل به مدت یک ماه هوادهی کرد. سموم تدخینی موثر بر آرمیلاریا ملئـا شـامل متیـل برومیـد، کربن دی سولفید و سدیم متیل ایزوتیوسیانات هستند. مخلـوط ترکیبـات فنلـی نیـز موجـب توقـف رشد ریزومورفها می شود و در خاک های سبک موثراست. در زمان ضدعفونبی با متیل برومیـد باید رطوبت خاک در حد مناسب( %۷۵ ظرفیت نگهداری) باشد.
