راهنمای پایش، یادداشت برداری و ارزیابی بیماریهای مهم گندم و جو در مزرعه و گلخانه

پیشگفتار

بر اساس آمار ارایه شده در فهرست بیماریهای گندم ( وب سایت انجمن بیماری شناسی گیاهی آمریکا )  ، تاکنون ۷ باکتری، ۴۹ قارچ، ۱۲ نماتد، ۳۷ ویروس، یک مایکوپلاسما و یک گیاه انگل گلدار به عنوان بیمارگرهای گندم در دنیا گزارش شده اند. بر اساس آمار سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد ( FAO ) در سال ۲۰۰۵، خسارت وارد به گندم در اثر آفات، بیماریها و علفهای هرز در دنیا برابر ۵۰ درصد محصول است که ۱۹ درصد آن مربوط به بیماریها میباشد.
کاهش خسارت ناشی از این بیماریها به تشخیص درست بیماری و ارزیابی دقیق مقدار آنها وابسته است. ارزیابی دقیق بیماریها پایه و اساس بسیاری از انواع پژوهشها نظیر ارزیابی مقاومت ژنوتیپها، ارزیابی کارایی قارچکشها و ارزیابی خسارت ناشی از بیماریهای مختلف است.

مقدمه

پایش یا ردیابی بازدید منظم مزارع برای شناسایی دقیق عوامل خسارتزا طی فصل رشد گیاه ( و در مواردی، همراه با پیش و پس از آن نیز ) است و خالصهای هدفمند از شرایط محصول و وضعیت آفات، بیماریها و علفهای هرز را فراهم میکند. عوامل محدود کننده تولید یک مزرعه، اغلب به طور ناگهانی ظاهر میشوند و باید به سرعت اقدامی برای آنها انجام شود تا پتانسیل عملکرد محصول به طور کامل حفظ گردد. هر فصل زراعی باید با ثبت اطلاعات زراعی کلیدی درباره حاصلخیزی خاک و نهاده های دریافتی مزرعه در یک «فرم شناسنامه مزرعه» آغاز شود. این اطلاعات در ترکیب با پایش منظم مزرعه، شناسایی و تشخیص دقیق مسائل و مشکلات و ثبت مشاهدات، یک برنامه موفق پایش مزرعه را تشکیل میدهند. اطلاعات به دست آمده از پایش مزرعه در تعیین لزوم انجام اقدامات فوری و مناسب، حائز اهمیت است. اطلاعات ثبت شده به عنوان مرجعی جهت اجتناب از مسائل و مشکلات در سال زراعی بعدی نیز مفید خواهد بود. ثبت داده های صحیح و دقیق به اتخاذ تصمیمهای مورد نیاز در مدیریت بیماریها کمک قابل توجهی خواهد کرد.
هدف از این نوشتار، ارایه یک دستورالعمل جامع برای یادداشت برداری و ثبت مقدار بیماریهای گندم و جو در تحقیقات مزرعه ای و گلخانه ای است تا استفاده از آن بتواند به استاندارد سازی و هماهنگ شدن یادداشت برداری در مناطق مختلف کشور منتهی گردد. در این راهنما تلاش شده است تا با استفاده از منابع موجود در دنیا آسانترین روشهای علمی پایش و یادداشت برداری بیماریهای گندم و جو ارایه گردد.

زمان شروع و مدت پایش

تشخیص زودهنگام آفات و بیماریها و کنترل آنها، خسارت اقتصادی ناشی از آنها را به حداقل میرساند. تقویمهای پایش مزرعه، زمانبندی ظهور آفات و بیماریهای آن را نشان میدهند. پایش پیوسته و منظم مزارع بسیار مهم است زیرا دینامیک جمعیت آفات و مقدار بیماریها و علفهای هرز میتواند به سرعت تغییر پیدا کند. از آنجاییکه تراکم بوته بهینه برای رسیدن به عملکردهای خوب نقش حیاتی دارد، ظرف ۱-۲ هفته بعد از سبز شدن، مزرعه باید مورد ارزیابی قرار گیرد. در اوایل فصل رشد، پایش مزرعه میتواند به صورت هفتگی انجام شود.با نزدیک شدن به آستانه کنترل، نظیر زمان استفاده از یک علفکش بعد از سبز شدن یا یک قارچکش، ممکن است به پایش روزانه نیاز باشد ( تا مناسبترین زمان سمپاشی را از دست ندهیم ). در طول دوره داشت و تحت شرایط عادی  پایشهای دوهفته یکبار کافی خواهد بود. به خاطر داشته باشید که برخی از آفات و بیماریها در اواخر فصل ظاهر میشوند ( مثل بیماری بادزدگی فوزاریومی سنبله که بعد از گلدهی گندم ظاهر میشود ) و ممکن است ظرف چند روز به آستانه کنترل برسند. اگر شرایط مزرعه و آب و هوا برای این آفات و بیماریها مساعد باشد، پایش باید به صورت هفتگی ادامه پیدا کند.

ابزار و تجهیزات پایش

ابزار مورد استفاده برای پایش رشد و نمو گیاهان و آفات و بیماریها، بسته به نوع محصول و آفت یا بیماری فرق میکند. ابزار عمومی پایش مزرعه عبارتند از:
•    یک زیردستی ( تخته ) همراه با فرمهای پایش یا یک دفترچه یادداشت
•    نقشه منطقه و مزارع
•    بیلچه
•    چاقوی جیبی
•    پاکتهای کاغذی و پلاستیکی برای جمع آوری نمونه
•    ذره بین ( لوپ ) با بزرگنمایی ۱۰X
•    کادر نمونه برداری
سایر وسایل مورد نیاز احتمالی عبارتند از: عکسهای هوایی مزرعه، یک دوربین ( یا گوشی موبایل دارای دوربین مناسب )، برچسب، راهنمای شناسایی ( آفات، بیماریها و علفهای هرز  )، تور حشره گیری، ویالهای شیشه ای و ایزوپروپیل الکل ( برای نمونه برداری از حشرات )، کارتهای چسبناک یا تله برای حشرات، یک دستگاه GPS ( یا گوشیهای مجهز به GPS ) و … پیشنهاد میشود که یک لباس مناسب برای محافظت در برابر تابش آفتاب و خطرات ناشناخته ای نظیر گیاهان سمی یا نیش حشرات پوشیده شود. از آخرین سمپاشیهای انجام شده در مزرعه مطلع شوید تا از آسیبهای احتمالی آن دور باشید.
لازم به ذکر است که در مورد بیماریهای هوابرد ( هوازی )، استفاده از اسپور تراپ ( پیشرفته یا حتی ساده در حد لامهای آغشته به پارافین ) نصب شده در مزرعه، اهمیت بسیار زیادی در پایش یا ردیابی و پیش آگاهی اولیه از وضعیت یا همه گیری این دسته از بیماریهای مهم گیاهی دارد.

مراحل اصلی پایش

طراحی پایشها

بسته به هدف، پایش را میتوان به صورت منظم یا نامنظم انجام داد. پایش منظم معمولا به تعیین مقدار آلودگیهای موجود و برای پیگیری انتشار بیماریهای جدید ( اهداف قرنطینه ای ) کمک میکند؛ در حالی که پایشهای نامنظم برای ارزیابی مقدار واقعی بیماریها (غالباً جهت برنامه ریزی برای برنامه های کنترلی ) در مزرعه انجام میشود.
در طراحی یک پایش، نخستین نکته ضروری، تعیین هدفهاست. سپس میتوان بر اساس ویژگیهای بیمارگر ( نرخ تکثیر، ویرولانس، نحوه انتشار و … )، میزبان  ( مرحله رشد، مکانیسمهای دفاعی، وضعیت تغذیه ای و …) و محیط (فیزیکی و شیمیایی ) برنامه بازدیدها را مشخص نمود.
دو سیستم اصلی برای پایش وجود دارد که مستلزم استفاده از واحدهای متحرک ( بازدیدکننده که در میان چند منطقه و مزارع آنها حرکت میکند ) یا واحدهای ثابت ( مثل خزانه های تله که میتوانند پراکنش جغرافیایی گسترده ای داشته باشند) است. هر سیستم دارای مزایا و معایبی است و انتخاب سیستم باید در راستای به حداقل رساندن معایب برای رسیدن به اهداف مشخص انجام گیرد. یکی از روشهای معمول، تلفیق دو سیستم است. روشن است که هر چه اهداف گسترده تر باشد، انجام پایش نیز دشوارتر خواهد بود و ممکن است داده ها با اعتبار کمتری جمع آوری گردد؛ بنابراین ضرورت اهداف مشخص و روشن پایش مشخص میشود.

نمونه برداری

پایش تمام واحدهای مستقل جامعه آماری ( کشور، منطقه، مزرعه، بوته یا اندامهای گیاهی ) تقریباً غیر ممکن است؛ بنابراین به سیستمهایی نیاز داریم که بر اساس آنها بتوان مقدار واقعی بیماری در مزرعه را با دقت بالا و استفاده از چند بازدید تخمین زد.
چنین سیستمهایی مستلزم نمونه برداری ( برداشتن نمونه از داخل یک جمعیت و استفاده از آن برای تخمین کل جامعه ) هستند. به طور عادی پنج نوع روش نمونه برداری مورد استفاده قرار میگیرد:
•    نمونه برداری تصادفی: مثلا ارزیابی مزارع در هر ۵ یا ۱۰ کیلومتر ( بر اساس کیلومتر شمار خودرو ) و در هر مزرعه با کادر اندازی تصادفی در نقاط مختلف آن.
•    نمونه برداری غیر تصادفی: برای ارزیابی در مزارع مناطقی با سابقه آلودگی و نمونه برداری از آفات و بیماریهایی که به صورت لکه ای در مزرعه بروز پیدا میکنند ( مانند شته روسی و پوسیدگیهای طوقه و ریشه ).
•    نمونه برداری منطقه ای مثل یادداشت برداری از تمام مزارع یک منطقه مشخص.
•    نمونه برداری طبقه بندی شده مثل نمونه برداری از ۱۰ مزرعه گندم به ازای یک مزرعه جو یا نمونه برداری از مزارع گندم با ۱۰ برابر مزارع جو.
•    نمونه برداری هدفدار مثل انجام ارزیابی تنها از مزارع تکثیری ( تولید بذر  ).
از سه روش آخر برای اهداف خاص استفاده میشود اما نمونه برداری تصادفی، شایعترین روش مورد استفاده است. علت این امر هم این است که بیماریهای گیاهی اغلب به ندرت به صورت یکنواخت در سراسر یک مزرعه ( یا منطقه یا کشور ) پخش میشوند و بنابراین نمونه برداری تصادفی میتواند تصویر درستی از وضعیت جامعه تهیه نماید. البته نمونه برداری تصادفی باید با هوشمندی انجام گردد به طوری که از نمونه برداری از مناطق یا مزارع دارای علائم واضح و یا شناخته شده باید خودداری شود. به عنوان مثال، نباید از حاشیه های مزارع نمونه برداری کرد زیرا تحت تأثیر «اثر حاشیه ای» قرار میگیرد و آمار ثبت شده در این نقاط، انعکاس درستی از وضعیت واقعی مزرعه نیست.
یکی از نکات ضروری در نمونه برداری تصادفی، کادر اندازی است. کادرها ابزارهایی مربعی یا دایره شکل هستند که معمولا از جنس چوب یا پلاستیک بوده و ابعاد مشخصی نظیر  ۰٫۵×۰٫۵ یا ۱×۱ متر دارند. هنگام نمونه برداری، باید ۲۰ متر از حاشیهی مزرعه به طرف داخل حرکت کرد و سپس کادر را به صورت تصادفی پرتاب نمود یا بعد از برداشتن چند قدم به صورت تصادفی، کادر را روی بوته های مقابل خود قرار داد و اقدام به یادداشت برداری از وضعیت بوته های موجود در کادر نمود.
در مورد محصولات با کشت ردیفی، پس از حذف خطوط حاشیه ای، میتوان تمام طول کرت یا بخشی از آن را به صورت تصادفی و الگوی یکنواخت برای تمام کرتها، مورد ارزیابی قرار داد. توصیه میشود در مورد غلات دانه ریز، حداقل سه یا چهار خط کاشت برای هر کرت در نظر گرفته شود تا پس از حذف خطوط کناری  ( به عنوان حاشیه  )، ارزیابی از یک یا دو خط میانی صورت گیرد.
نمونه برداری از تک بوته ها نیز در داخل یک کرت قابل انجام است. بدین صورت که برای رعایت اصل تصادفی بودن، قبل از ظهور علائم بیماری، تعداد حداقل ۱۰ بوته در نقاط مختلف کرت با استفاده از نخهای رنگی ( ترجیحاً قرمز رنگ  ) یا یک برچسب ( از جنس کاغذ روغنی ) علامتگذاری شده و سپس مورد ارزیابی قرار میگیرند. بسته به نوع بیماری، برای ارزیابی این بوته های انتخاب شده نیز میتوان تمام برگها، برگ پرچم ( F )، برگ F و ماقبل پرچم (۱ F- ) و یا سنبله را مورد ارزیابی قرار داد.
به طور عادی، هزینه نمونه برداری به دقت و اعتبار مورد نیاز برای دادهها بستگی دارد؛ بنابراین اقتصادی ترین نمونه، کوچکترین نمونه ای است که میزان دقت و اعتبار تعریف شده را ایجاد مینماید.

تعداد نمونه برداری

پایش مستلزم قدم زدن در یک مزرعه و توقف در چند نقطه برای ثبت مشاهدات است. تعداد نقاط نمونه برداری در یک مزرعه بستگی به عواملی نظیر وسعت مزرعه، نوع محصول، نوع آفت و … دارد. در رابطه با تعداد مناسب نمونه ها، مطالب متنوع و گاهی متناقضی در منابع ارائه شده است. به عنوان مثال، مزراع با وسعت بیشتر از ۱۶ هکتار باید به چند واحد کوچکتر ۱۶ هکتاری تقسیم شوند. منابع دیگری بر عدد ۱۰ تاکید داشته اند؛ بدین معنی که تعداد نمونه ها در هر مزرعه را، بدون اشاره به وسعت مزرعه و سایر ویژگیهای یادشده، ۱۰ عدد در نظر میگیرند. در بررسی جمعیت علفهای هرز مزراع گندم کشور، با بررسی منابع معتبر علمی، دو روش را برای انتخاب تعداد مزارع در هر شهرستان و تعداد نمونه ها در هر مزرعه ارائه کرده اند. استاندارد انتخاب تعداد مزارع بر اساس وسعت مزارع شهرستان عبارت است از:

برای انتخاب تعداد نمونه های مورد نیاز در هر مزرعه، سه سطح در نظر گرفته میشود: مزارع یک تا ۵ هکتاری ( ۵نمونه ) ، مزارع ۶ تا ۱۵ هکتاری (  ۹ نمونه ) و مزارع بیش از ۱۶ هکتار (  ۱۳ نمونه ) .

الف- مزارع یک تا ۵ هکتاری:
مطابق شکل زیر، یک گوشه از مزرعه را انتخاب کرده و از آن نقطه ۲۰ قدم به موازات یکی از اضلاع حرکت میکنیم. سپس با تشکیل یک زاویه ۹۰ درجه، ۲۰ قدم به داخل مزرعه حرکت نموده، اولین نمونه برداری را انجام میدهیم. سپس بر اساس شکل حرف W، پنج نقطه را روی آن انتخاب میکنیم و فاصله هر دو نقطه متوالی ۲۰ قدم خواهد بود.

ب- مزارع ۶ تا ۱۵ هکتاری:
روش نمونه برداری همانند مزارع ۱-۵ هکتاری است، اما فاصله های اولیه ۴۰ متر و تعداد نمونه ها ۹ عدد میباشد.

ج- مزارع بیش از ۱۶ هکتار:
روش نمونه برداری همانند دو مورد قبلی است، اما فاصله های اولیه ۶۰ متر و تعداد نمونه ها ۱۳ عدد میباشد.

الگوی نمونه برداری

پایش اقدامی بسیار مهم است زیرا در ایجاد درک بهتری از وضعیت بیماریها در مزرعه و تصمیمگیری مناسبتر برای کنترل آنها به ما کمک میکند. روشهای زیادی برای نمونه برداری از مزرعه گندم وجود دارد، اما یکی از نکات مشترک همه آنها این است که از نمونه برداری در حاشیه مزرعه و یا از داخل خودرو باید جداً خودداری نمود، زیرا این کار باعث میشود که تصویر درستی از وضعیت مزرعه تهیه نشود. مهمترین الگوهای نمونه برداری مزرعه شامل لوزی شکل ( A )، ضربدری یا X شکل ( B )، سه خط اُریب ( C ) و W شکل یا زیگزاگ ( D ) است که در شکل زیر ارائه شده است.

اصول ارزیابی بیماریها

تعامل بین گیاه میزبان، بیمارگر و محیط به صورت وقوع و شدت علائم مشخص و قابل مشاهده بیان میشود. بر این اساس، کمیت و کیفیت بیماری در مزرعه ( کادر یا کرت ) به صورت متغیرهای مختلف قابل ارزیابی است:
تیپ آلودگی: پاسخ یک میزبان به بیمارگر میتواند از بدون علائم ( پاسخ ایمن ) تا حداکثر تکثیر بیمارگر (پاسخ بسیار حساس ) متفاوت باشد.
تیپهای آلودگی برای بیماریهای زنگ به طور عادی به وسیله اعداد رومی (  i، O، I، II، III و IV  ) یا عربی ( ۰، ۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸ و ۹  ) کد گذاری میشوند. این مقیاسهای اصلی ممکن است برای ارزیابیهای دقیقتر بسط داده شوند، مثلا درجه O را میتوان به OO، O- و O+ بسط داد.
معیار «تیپ آلودگی» تنها در مورد برخی بیماریهای خاص استفاده میشود که نوع علائم ایجادشده، بیانگر تعاملهای اختصاصی نژاد بیمارگر- ژنوتیپ گیاه میزبان است. ب عنوان مثال، در زنگهای غلات، ایجاد یا عدم ایجاد علائم کلروز و نکروز و میزان اسپورزایی ( تشکیل جوشهای زنگ  ) در تعیین نوع تعامل مؤثر هستند.
همچنین در مورد بسیاری از بیماریهای گیاهی برای نشان دادن تیپ آلودگی ( با هدف غربالگری ارقام و لاین ها از حیث مقاومت به بیماری ) از حروف انگلیسی O ( ایمن ) ، R  ( مقاوم )، MR ( نیمه مقاوم )، MS ( نیمه حساس ) و S ( حساس ) استفاده میشود.
وقوع ( رخداد ) بیماری:
 تعداد بوته های بیمار یا اندامهای بیمار گیاهان در یک کرت ( یا کادر  ) که به صورت نسبت این تعداد به تعداد کل بوته های ( یا اندامهای گیاهی ) موجود بیان میشود و با نماد I( مخفف Incidence ) نشان داده میشود. این متغیر معمولا به صورت درصد بیان شده و با استفاده از فرمول زیر محاسبه میشود:

که در آن n و N به ترتیب تعداد بوته های بیمار و تعداد کل بوته ها در هر کرت ( یا کادر ) را نشان میدهند.
درصد وقوع غالباً به عنوان معیار مهمی در پیش آگاهی همه گیریها ( اپیدمیها ) استفاده میشود و اهمیت ویژه ای در استفاده درست و اقتصادی از کنترل شیمیایی دارد.
معیار «وقوع بیماری» ( که به اشتباه در برخی منابع به عنوان «شیوع» از آن یاد شده است )، ساده ترین شکل اندازه گیری بیماریهاست که توسط افراد با علم و تجربه نه چندان زیاد نیز قابل انجام است. ضمناً سرعت بالا و هزینه اندک، از سایر مزایای این معیار محسوب میشوند؛ بنابراین تقریبا در مورد همه بیماریهای گیاهی قابل استفاده است. از این معیار برای ارزیابی سریع بیماریها یا ارزیابی تعداد زیادی از تیمارها یا کرتهای آزمایشی میتوان استفاده نمود. عیب این معیار در مقایسه با «شدت»، دقت پایینتر آن و اختلاف بیشتر مقدار مشاهده شده و واقعی بیماری میباشد.
 شدت بیماری: مقدار یا تعداد آلودگیها در یک گیاه یا اندام گیاهی است که با نماد S ( مخفف Severity  )بیان میشود. در واقع، شدت بیماری نسبت مساحت ( یا حجم ) بافتهای بیمار به مساحت ( یا حجم  ) کل بافتهای یک گیاه در یک کرت ( یا کادر ) است.
بر خلاف تیپ آلودگی، شدت و وقوع به طور عادی به صورت درصد ( ۰ تا ۱۰۰ ) ثبت میشوند. بایستی میان درصد مشاهده شده و واقعی سطح برگ که به وسیله علائم بیماری پوشیده شده، تمایز ایجاد کرد؛ مثلا ارزیابی بصری ۲۰ درصد میتواند در حقیقت معادل آلودگی واقعی ۷٫۴ درصد باشد. چنین اختلافی به تقسیم بندیهای مقیاس درصدی و میزان آلودگی معادل آن بستگی دارد. برای آسانتر شدن یادداشت برداری، مقیاسهای درصدی را میتوان به مقیاسهای خطی کدگذاری شده تبدیل نمود. به عنوان مثال میتوان به مقیاس بین المللی زنگ زرد اشاره کرد که شماره های ۱ تا ۱۰ مقیاس به ترتیب با ۰٫۰۰۱، ۰٫۰۱، ۰٫۱، ۱  ( مقدار ناچیز ) ، ۵، ۱۰، ۲۰، ۴۰، ۶۰ و ۱۰۰ درصد مطابق هستند.
«شدت بیماری» جامعترین و دقیقترین معیار اندازه گیری بیماریهای گیاهی است که تنها توسط افراد با تجریه و متخصص قابل ارزیابی است. در گذشته، شدت متوسط بیماری در گیاهان بیمار اندازه گیری میشد و از آن به عنوان «شدت متوسط بیماری» بیماری ( X ) یاد میشد. از تلفیق I و X معیار «شاخص شدت بیماری» ( با نماد MS یا Disease Index  ) به دست میآمد؛ اما در حال حاضر، شدت ( s ) بیانگر مقدار واقعی بیماری در تمام بوته های موجود در کرت ( یا کادر  ) است ( نه فقط بوته های بیمار  ) و با استفاده از فرمول زیر قابل محاسبه است:

که در آن xi درجه ( طبقه ) مقیاس تعیین شدت بیماری، ni تعداد بوته های بیمار با آن درجه شدت، X بالاترین درجه آن مقیاس ( مثلا ۹ برای مقیاس ساری و پرسکات ) و N تعداد کل بوته های موجود در آن کرت ( یا کادر  ) است. برای اندازه گیری شدت بیماری، معمولا از مقیاسهای تعیین شدت که به صورت توصیفی و تصویری هستند، استفاده میشود. مثالهایی از هر دو نوع مقیاس در ادامه ارائه خواهد شد.

یادداشت برداری بیماریها

مراحل رشد گندم

سیستمهای مختلفی برای تعیین مراحل رشد در گیاه گندم توسعه یافته است که از جمله آنها میتوان به سیستم زادوکس، سیستم هاون و سیستم فیکس اشاره کرد. سیستم زادوکس که معروفترین سیستم کدبندی مراحل رشد غلات است، در سال ۱۹۷۴ به وسیله زادوکس  و همکاران ایجاد شد. این سیستم برای همه غلات دانه ریز استفاده میشود و از جزییات بیشتری نسبت به سیستمهای دیگر برخوردار است، به همین دلیل، امکان تعیین دقیق مرحله رشد را فراهم میآورد. رقم اول این کد دو رقمی به مرحله اصلی رشد و نمو اشاره میکند که از جوانه زنی ( مرحله ۰  ) شروع شده، به مرحله رسیدن دانه ( مرحله ۹  ) ختم میشود. رقم دوم ( از ۰ تا  ۹  ) ،  هر مرحله اصلی را به مراحل کوچکتری تقسیم میکند. عدد ۵به عنوان رقم دوم، معمولا نقطه وسط آن مرحله را نشان میدهد. سیستم فیکس لارج  نیز به طور گسترده ای مورد استفاده قرار میگیرد اما شهرت آن کمتر از زادوکس است. در این سیستم، مراحل رشد به صورت عددی شناسایی میشود اما جزییات مراحل مانند دو سیستم دیگر مشخص نمیباشد. در پیوست ۱، مراحل مختلف رشد گندم بر اساس دو سیستم زادوکس و فیکس با هم مقایسه شده است. مراحل اصلی رشد غلات دانه ریز بر اساس سیستم زادوکس عبارت است از:

ارزیابی بیماریهای گندم:
بر اساس آمار ارائه شده در فهرست بیماریهای گندم ، تاکنون ۷ باکتری، ۴۹ قارچ، ۱۲ نماتد، ۳۷ ویروس، یک مایکوپلاسما و یک گیاه انگل گلدار به عنوان بیمارگرهای گندم در دنیا گزارش شده اند. بر اساس آمار سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد در سال ۲۰۰۵، خسارت وارد به گندم ناشی از آفات، بیماریها و علفهای هرز در دنیا برابر ۵۰ درصد است که ۱۹ درصد آن ناشی از بیماریهای گیاه گندم میباشد. در کشور ما نیز تعدادی از این بیماریها، مشاهده شده اند و استانهایی نظیر مازندران، گلستان و اردبیل، به لحاظ شرایط مساعد آب و هوایی، دارای یکی از غنیترین فلورهای بیمارگرهای گیاهی میباشند. تاکنون در حدود ۲۰ بیماری قارچی، باکتریایی، ویروسی و نماتدی از گندمزارهای کشور گزارش شده است  .
علائم بیماریهای گندم در زمانهای مختلفی از فصل رشد گیاه ظاهر میشود، بر این اساس، زمان شروع و دوره یادداشت برداری بیماریهای گندم با یکدیگر فرق میکند. به طور کلی میتوان بیماریهای گندم را در سه دوره زمانی مختلف یادداشت برداری نمود .
از ابتدای فصل رشد ( مرحله پنجه زنی ): این دوره برای یادداشت برداری بیماریهایی مناسب است که علائم آنها از نخستین روزهای سبز شدن گیاه در مزرعه ظاهر میشود. به عنوان مثال میتوان به بیماریهای لکه خرمایی، زنگ زرد و سفیدک سطحی اشاره نمود.
 اواسط فصل رشد ( ظهور برگ ماقبل پرچم ): در این دوره، علائم بیماریهای گروه قبلی شدت بیشتری می یابد و علائم بیماریهای زنگ قهوه ای، زنگ سیاه، نماتد گال و سپتوریوز برگ و سنبله در مزرعه ظاهر میشود.
اواخر فصل ( ابتدای مرحله گلدهی  ) : در این مرحله، علاوه بر توسعه بیشتر بیماریهای دو گروه قبل، با رشد و نمو سنبله، علائم بیماریهایی نظیر بادزدگی فوزاریومی سنبله، سپتوریوز سنبله، سیاهکهای پنهان و آشکار،پوسیدگی قاعده پوشینه و کاه سیاه در مزرعه ظاهر میشود و علائم بیماریهای پوسیدگیهای معمولی طوقه و ریشه و پاخوره را میتوان به صورت سفید شدن سنبله ها مشاهده نمود.

برای ارزیابی بیماریهای گندم، همانند بیماریهای سایر گیاهان، از سه متغیر تیپ آلودگی، وقوع و شدت بیماری استفاده میشود. بر اساس روش مورد استفاده در اندازه گیری و یادداشت برداری بیماریهای مختلف، روشهای اختصاصی یادداشت برداری و ثبت مقدار بیماریها در چهار گروه زنگها، بیماریهای برگی ( به جز زنگها )، بیماریهای سنبله و بیماریهای طوقه و ریشه ارائه میگردد.

زنگها

مهمترین بیماریهای زنگ غلات دانه ریز عبارتند از: بیماری زنگ زرد گندم ( Puccinia striiformis ) ، بیماری زنگ قهوه ای گندم ( Puccinia triticina ) ، بیماری زنگ سیاه گندم ( Puccinia graminis  ) ، زنگ قهوه ای جو (  Puccinia   hordei  ) و زنگ تاجی یولاف ( Puccinia coronate )
جهت یادداشت برداری از مقدار بیماریهای زنگ در کرتهای آزمایشی، دو معیار بایستی ثبت گردد:

الف- شدت بیماری یا درصد سطح برگ پوشیده شده از علائم بیماری (کلروز، نکروز و جوشهای زنگ ):
برای ارزیابی شدت بیماری، تلاشهایی توسط محققان مختلف صورت پذیرفت و در حال حاضر، آخرین مقیاس مورد استفاده در سیمیت و سایر مراکز تحقیقاتی بین المللی، مقیاس اصلاح شده کاب است که تصویر آن در شکل زیر ارائه شده است. در این شکل، چهار ردیف شکل وجود دارد که شامل انواع مختلف علائم ایجادشده توسط زنگهای مختلف غلات است و به ترتیب از چپ به راست افزایش شدت بیماری را نشان میدهند. در پایین شکل نیز دو ردیف عدد نوشته شده که ردیف A درصد واقعی سطح پوشیده شده از لکه ها و ردیف B درصد ظاهری ( بصری  ) را نشان میدهند. به واسطه اتکای این روش به مشاهده، ارزیابی نمیتواند کاملا صحیح باشد؛ بنابراین به طور معمول از فواصل اندازه گیری T ( آلودگی ناچیز و کمتر از یک درصد  ) ، ۵، ۱۰، ۲۰، ۴۰، ۶۰ و ۱۰۰ درصد آلودگی استفاده میشود.

شدتهای مختلف سه بیماری زنگ گندم  ( بر حسب درصد ) در شکلهای زیر ارائه شده است ( CIMMYT  ) :

ب- پاسخ میزبان ( تیپ آلودگی یا نوع واکنش بیماری  ) :
برای ارزیابی واکنش گیاه به آلودگی ( تیپ آلودگی  ) از روش رولفز و همکاران استفاده میشود که به شرح زیر میباشد:

انواع مختلف پاسخهای میزبان ( تیپ آلودگی  ) برای سه بیماری زنگ گندم در شکلهای زیر ارائه شده است ( CIMMYT  )

غالباً ترکیب این دو کمیت برای بیان واکنش یک ژنوتیپ در برابر زنگها استفاده میشود. به عنوان مثال tR، ۵MR و ۶۰S که به ترتیب به معنی شدت ناچیز با تیپ آلودگی مقاوم، شدت ۵ درصد با تیپ نیمه مقاوم و شدت ۶۰ درصد با تیپ حساس است.

ج- ضریب متوسط آلودگی (  ACI = Average Coefficient of Infection  ) :
برای به دست آوردن تصویر کاملی از وضعیت بیماری زنگ در مزرعه جهت تجزیه و تحلیلهای آماری، داده های مربوط به شدت بیماری و پاسخ میزبان با هم تلفیق شده و متغیر جدیدی با نام ضریب آلودگی ساخته میشود. ضریب آلودگی از ضرب کردن شدت بیماری در ثابت مربوط به پاسخ میزبان ( ستون چهارم جدول فوق ) به دست میآید . به عنوان مثال، ضریب آلودگی

۵MR و ۶۰S به ترتیب برابر با ۳ و ۶۰ میباشد. مقدار کمینه و بیشینه ضریب آلودگی نیز برای ۰O و ۱۰۰S به ترتیب برابر با صفر و ۱۰۰ درصد خواهد بود.

بیماریهای برگی ( به جز زنگها ) :

بیماریهای برگی گندم و جو عبارتند از: لکه خرمایی گندم (  Drechslera tritici-repentis )، سپتوریوز برگ گندم ) Zymoseptoria tritici و Stagonospora nodorum    ) ، سفیدک سطحی گندم، جو و … ( Blumeria  graminis ) ، لکه قهوه ای معمولی گندم، جو و یولاف (  Cochliobolus   sativus ) ، لکه برگی رامولاریایی جو (Ramularia collo-cygni   ) لکه قهوه ای توری جو ( Pyrenophora teres  )، کچلی یا اسکالد جوRhynchosporium )   secalis ) ، سوختگی آلترناریایی غلات ( Alternaria triticina  ) ، لکه برگی آسکوکیتایی ( Ascochyta tritici ) و نواری باکتریایی برگ گندم ( Xanthomonas translucens  ) .
یکی از مهمترین مقیاسهای ارزیابی بیماریهای غلات، مقیاس ۰-۹ درجه ای ساری و پرسکات است که برای ارزیابی مقدار ( شدت و پیشرفت عمودی بیماری ) بیماریهای برگی در گندم، تریتیکاله و جو مورد استفاده قرار میگیرد. در این مقیاس، شدت بیماری برگی بر اساس ارتفاع پیشرفت علائم بیماری، اندازه گیری میشود و بر این اساس، یکی از نمره های صفر تا ۹ برای هر بوته ثبت میشود. زمان ارزیابی با استفاده از این مقیاس، همه مراحل رویشی است؛ ولی معمولا یادداشت برداری بعد از گلدهی صورت میپذیرد.

این مقیاس به صورت تصویری در شکل ۱۰ ارائه شده است.

مقیاس ساری و پرسکات برای ارزیابی سریع تعدادی زیادی از بوته ها در کرتهای آزمایشی و کادرهای مزرعه مورد استفاده قرار میگیرد، اما از دقت بالایی برخوردار نیست. برای افزایش دقت اندازه گیری شدت بیماریهای برگی، از مقیاس دورقمی  استفاده میشود که از همین مقیاس ساری و پرسکات استخراج شده است. در این مقیاس، شدت بیماری به صورت دو رقمی ( ۹۹-۰۰ ) یادداشت برداری میشود. در این سیستم، رقم اول ( D1 ) ، ارتفاع نسبی بیماری را با استفاده از مقیاس اصلی ساری و پرسکات  ) بر اساس ۰-۹ ) نشان میدهد و رقم دوم (D2  )، شدت بیماری را بر اساس  ۹۰-۰ ( ۰-۹ درصد پوشش سطح برگ با فواصل ۱۰ درصدی  )  روی چهار برگ بالایی بوته بیان میکند. در عمل، درصد شدت با نگاه به ۱۰-۲۰ بوته و تصمیم گیری درباره یک نمره کلی تخمین زده میشود؛ به این ترتیب که نمره ۱ معادل ۱۰ درصد پوشش سطح برگ، نمره ۲ معادل ۲۰ درصد پوشش سطح برگ، … و نمره ۹ معادل ۹۰ درصد پوشش سطح برگ است و نمره ۱۰ در این سیستم به کار نمیرود؛ بنابراین در گیاهی با ارتفاع بیماری ۵ و یک پوشش بیماری متوسط ۱۰ درصد روی چهار برگ بالایی، نمره شدت بیماری برابر با ۵۱ است. به طور خلاصه، نمره های ۴۹-۰ به منزله آلودگی لایه اول برگ بوده، ۵۰-۷۹ برای آلودگی دو برگ زیر برگ پرچم، ۸۹-۸۰ برای آلودگی برگ پرچم و ۹۹-۹۰ برای آلودگی سنبله به کار میروند.
مثالهایی از ارزیابی بیماری سپتوریوز برگ گندم با استفاده از مقیاس دورقمی در شکل ۱۱ ارائه شده است:

علاوه بر بیماریهای برگی یادشده که به صورت لکه یا سوختگی برگ در غلات دانه ریز ظاهر میشوند، علائم بیماری لکه نواری جو ( ناشی از قارچ Pyrenophora graminea ) به صورت خطوط یا نوارهای کلروزه و سپس نکروزه در پهنک برگ قابل مشاهده است و در شدتهای بالا، باعث مرگ کامل بوته میگردد. برای ارزیابی این بیماری از یک مقیاس شش طبقه ای بر اساس میزان وقوع بیماری استفاده میشود  و درجه مقاومت گیاه بر اساس همین معیار تعیین میگردد.

یکی دیگر از بیماریهای دانه ریز، سیاهک برگ پرچم ( ناشی از قارچ بازیدیومیست Urocystis agropyri  ) است که بیشتر در گیاه گندم و در استانهای ایلام، کرمانشاه، لرستان و خوزستان حائز اهمیت میباشد. برای ارزیابی این بیماری از معیار درصد وقوع استفاده میشود. در این روش، پس از محاسبه درصد وقوع بیماری ( درصد بوته های آلوده در هر کرت یا کادر ) ، با استفاده از جدول زیر، پاسخ میزبان ( واکنش رقم  ) تعیین میگردد .

بیماریهای سنبله

مهمترین بیماریهای سنبله در گندم و جو عبارت است از: بادزدگی فوزاریومی سنبله، سپتوریوز سنبله، پوسیدگی قاعده پوشینه، پوشینه سیاه، نماتد گالی و سیاهکها.
بیماری بادزدگی فوزاریومی سنبله ( یا اسکب )   به وسیله چندین گونه از قارچ فوزاریوم به وجود میآید و مهمترین گونه شناخته شده در دنیا و ایران، Fusarium graminearum است. علائم بیماری شامل سوختگی ( بادزدگی  ) تمام یا قسمتی از سنبله گندم است که از مرحله گلدهی تا رسیدگی ظاهر میشود. در هوای مرطوب ناشی از بارندگی، سفید یا نارنجی شدن بخشهای آلوده ( در اثر تولید اسپورهای قارچ  ) اتفاق می افتد. دانه های حاصل از سنبله های آلوده، سبک، چروکیده و غالباً خاکستری تا صورتی رنگ بوده، کاهش عملکرد و وزن دانه ها نیز مشاهده میشود. در صورت کشت بذر آلوده به بیمارگر، مرگ و زردی گیاهچه ها در مزرعه ایجاد میشود. همچنین قارچ عامل بیماری قادر به ترشح زهرابه های ( مایکوتوکسینه ای  ) مختلف در دانه های آلوده بوده و میتواند سلامت مصرف کننده را نیز تهدید نماید. برای ارزیابی این بیماری، از دو معیار وقوع و شدت بیماری به صورت توأم استفاده میشود. جهت تعیین شدت بیماری، مقیاسهای مختلفی معرفی شده است. به طورمعمول، برای ارزیابی کرتهای آزمایشی از روشهای ارزیابی خطوط کاشت و انتخاب تک بوته ها و در مزارع از روش کادر اندازی و انتخاب تک بوته ها استفاده میشود.
یکی از مقیاسهای تصویری مورداستفاده برای ارزیابی این بیماری متعلق به استاک و مک مولن  است که در آن درصدهای مختلف شدت بیماری ( صفر تا ۱۰۰ درصد  ) در یک عکس واقعی از ۱۵ سنبله گندم نشان داده شده است. مقیاس توصیفی به کله نیز بر اساس تعداد سنبلچه های آلوده، یکی از نمره های ۱ تا ۱۰ را به هر سنبله نسبت میدهد.
مقیاس پیشنهادی برای ارزیابی بیماری، دو مقیاس پنج طبقه ای ( مقیاس ژاپنی و مقیاس سیمیت  ) است که بر اساس درصد آلودگی سنبله و تعداد سنبلچه های بیمار در هر سنبله، شدت بیماری را تعیین میکنند .

بیماری دیگری که علائم آن بر روی سنبله های گندم و سایر غلات دانه ریز مشاهده میشود، سپتوریوز سنبله است که به وسیله قارچ Stagonospora nodorum ایجاد میگردد. علائم این بیماری به صورت لکه های نکروزه ( قهوه ای رنگ  ) بر روی پوشینه های سنبله ظاهر میشود و بر اساس وسعت این علائم، درصد شدت بیماری هر سنبله تعیین میگردد . نمونه هایی از این مقیاس در شکل ۱۲ ارایه شده است.

دو بیماری باکتریایی پوسیدگی قاعده پوشینه و پوشینه سیاه به ترتیب به وسیله Pseudomonas syringae pv. atrofaciens و Xanthomonas translucens pv. translucens ایجاد میشود و علائم آنها بر روی پوشینه های گندم قابل مشاهده است. خسارت اصلی هر دو بیماری مربوط به سوختگی برگهاست و به همین دلیل، چند مقیاس برای ارزیابی علائم برگی آنها وجود دارد اما مقیاس مستقلی برای ارزیابی شدت این دو بیماری بر روی سنبله ها یافت نشد و پیشنهاد میشود از مقیاسهای بیماری سپتوریوز سنبله برای آنها استفاده شود.
نماتد گالی ( یا گالزای ) گندم به وسیله Anguina tritici ایجاد میشود و علائمی نظیر قدکوتاهی، پیچیدگی و بدشکلی بوته و برگها و سنبله ها از علائم آن محسوب میشوند. ازآنجاییکه علائم آلودگی در اندامهای مختلف یک بوته ظاهر میشود، لذا میتوان از اندازه گیری درصد وقوع برای ارزیابی بیماری استفاده نمود.

سیاهکها

انواع بیماریهای سیاهک در غلات دانه ریز عبارتاند از: سیاهک پنهان معمولی ( ناشی از دو قارچ Tilletia caries و T. laevis ) ،  سیاهک آشکار (  Ustilago tritici   ) سیاهک آشکار جو ( U. nuda )، سیاهک سخت جو ( U. avenae )، سیاهک ناقص ( هندی ) گندم ( T. indica )، سیاهک پنهان پاکوتاه ( T. controversa ) برای یادداشت برداری انواع سیاهکهای سنبله گندم و جو از درصد وقوع بیماری ( یا درصد سنبله های بیمار  ) در هر کرت ( یا کادر  ) استفاده میشود. سپس بر اساس درصد وقوع به دست آمده، واکنش میزبان مشخص میشود .

برای سیاهک ناقص ( هندی ) ، ابتدا آلوده سازی مصنوعی سنبله ها انجام میشود و سپس حداقل ۱۰ سنبله در هر کرت به طور تصادفی انتخاب شده، دانه های آنها به طور جداگانه برداشت میشود. تعداد دانه های سالم و آلوده به سیاهک برای هر کادر تعیین شده، شدت آلودگی دانه های بیمار نیز بر اساس مقیاس صفر تا ۴ ( به ترتیب معادل دانه سالم، و آلودگی ۲۵، ۵۰، ۷۵ و ۱۰۰ درصد سطح هر دانه ) مشخص میشود . در نهایت، شدت متوسط بیماری برای هر کادر ( یا کرت ) محاسبه میشود.
با توجه به دشواری و زمانبر بودن تعیین درجه آلودگی تک تک دانه ها، مقیاس دیگری برای این بیماری پیشنهاد شده است که بر اساس درصد آلودگی دانه ها در هر کادر ( یا کرت  ) کار میکند .

البته باید توجه داشت که در سالهای اخیر و با کشت ارقام مقاوم در مناطق مختلف کشور، جمعیت بیمارگر بسیار پایین است، لذا ارزیابی واکنش ژنوتیپهای مختلف غلات در برابر سیاهکها باید همراه با تکثیر بیمارگر در آزمایشگاه و مایه زنی ( از طریق آلوده سازی بذر یا خاک ) صورت پذیرد.

بیماریهای طوقه و ریشه

در این قسمت، بیماری مهم پوسیدگی طوقه و ریشه وجود دارد که توسط چندین قارچ، به ویژه گونه های قارچ فوزاریوم نظیر
Fusarium culmorum
F. pseudograminearum،
 F. equiseti و Microdochium nivale ایجاد میشود و علائم آن شامل پوسیدگی و فساد بافتهای طوقه و پایین ساقه به رنگ قهوه ای، زردی برگها و سفید شدن سنبله ها به صورت لکه ای در مزرعه گندم میباشد. بیماری پوسیدگی معمولی طوقه و ریشه گندم با عامل  Bipolaris sorokiniana  و بیماری پاخوره ناشی از قارچ  Gaeumannomyces tritici graminis var نیز جز همین گروه از بیماریها میباشد . علائم هر سه بیماری عمدتاً بعد از ظاهر شدن سنبله ها در مزرعه قابل مشاهده است. برای اندازه گیری مقدار این بیماریها، تنها از درصد وقوع بیماری در بوته ها استفاده میشود.

فرمهای یادداشت برداری

در پایان این دستورالعمل، فرمهای مورد نیاز برای یادداشت برداری صفات مزرعه ای و شرایط کلی آفات، بیماریها و علفهای هرز آن و فرمهای اختصاصی مورد نیاز برای یادداشت برداری از وضعیت بیماریهای گندم در مزارع یا کرتهای آزمایشی ارایه شده است.

شناسنامه مزرعه

این فرم جهت ثبت اطلاعات کلی مزرعه طراحی شده است و معمولا قبل از شروع یادداشت برداری بیماریها و یا در اولین یادداشت برداری بایستی تکمیل شود. از اطلاعات پیشبینی شده در این فرم میتوان برای اهداف مدلسازی و پیش آگاهی استفاده نمود، بدین صورت که با استفاده از روشهای آماری میتوان ارتباط آماری میان مقدار بیماری ثبت شده در فرمهای بعدی را با صفات و متغیرهای این فرم مشخص نمود. مهمترین اطلاعاتی که در این فرم بایستی ثبت گردد عبارت است از: موقعیت جغرافیایی مزرعه، رقم یا لاین گندم کاشته شده، تاریخ و روش کاشت، نهاده های مورد استفاده در زمان کاشت و داشت، تغذیه، آفتکشهای مورد استفاده، نقشه ( کروکی  ) مزرعه و ….

فرم پایش مزرعه

استفاده از این فرم برای یادداشت برداری از مقدار آفات و بیماریها و علفهای هرز مختلف در مزرعه، ثبت مشاهدات مزرعه ای را تسهیل و استاندارد میکند. بعد از یادداشت برداری، داده های پایش باید در نرم افزارهایی نظیر Micrisift Excel وارد و ثبت گردد. برخی از اطلاعاتی که باید در این فرمها ثبت شود عبارت است از: کد مزرعه (که در واقع برای اتصال این فرم به شناسنامه مزرعه در نظر گرفته میشود تا از ثبت اطلاعات تکراری درباره مشخصات مزرعه جلوگیری شود )، تاریخ یادداشت برداری، مرحله رشدی و شرایط رشد گیاه، تاریخهای مراحل اصلی رشد، شرایط آب و هوایی و ….
این فرم به صورت عمومی تهیه شده است که در آن اطلاعات آفات، بیماریها و علفهای هرز به طور مجمل و کلی ثبت میشود. این فرم در بازدیدهای عمومی مزارع با هدف دیده بانی و پایش مزارع یک منطقه قابل استفاده است.

فرم یادداشت برداری بیماریهای گندم

فرم یادداشت برداری بیماریهای گندم که در آن اطلاعات مربوط به نوع و مقدار بیماریهای مهم گندم موجود در مزرعه ( کرت یا کادر  ) به صورت دقیق و با استفاده از مقیاسهای گنجانده شده در این راهنما، ثبت میگردد. از این فرم برای یادداشت برداری از وضعیت بیماریها در کرتهای آزمایشی در ایستگاهها و مزارع تحقیقاتی با هدف ارزیابی واکنش ارقام ( یا ژنوتیپ ها ) و ارزیابی عملکرد قارچکشها در کنترل بیماریها میتوان استفاده نمود. این فرم به دو صورت مختلف تهیه شده است. در فرم ۳، مقدار بیماریهای مختلف گندم در کرتها ( یا کادرها ) به صورت کلی ثبت میشود و در آن مقدار بیماریها در بوته ها یادداشت نمیشود؛ بنابراین دقت داده های برداشت شده پایین است و برای پایش کلی بیماریهای گندم در بازدیدهای منطقه ای و کرتهای آزمایشی مورد استفاده قرار میگیرد.
در فرم ۴، مقدار بیماریها به صورت دقیق و به تفکیک بوته ها یادداشت میشود. به علت دقت بالای این یادداشت برداری ( و نیاز به تجربه و علم کافی  )، از آن در ایستگاههای تحقیقاتی و ثبت داده های پروژه ها و طرحهای آزمایشی استفاده میشود.

نگارندگان :
محمد علی آقاجانی , محمد رضوی , محمد علی دهقان , همایون کاظمی , حجت الله ربانی نسب , شعبان کیا
موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور
1395

فهرست منابع مقاله روشهای پایش و ارزیابی بیماریهای گندم و جو

آقاجانی، م.ع. .۱۳۸۸ راهنمای ظهور بیماریها در مراحل رشد گندم. پوستر ترویجی. مدیریت ترویج سازمان جهاد کشاورزی گلستان.
آقاجانی، م.ع. .۱۳۹۲ راهنمای شناسایی و مدیریت بیماریهای گندم در استان گلستان. انتشارات نوروزی گرگان. ۱۲۴ ص.
ذاکری، ع.، خیری، ع.، دستفال، م.، افشاری، ف.، رجایی، س.، نیکزاد، ا.ر.، و یاسایی، م. .۱۳۹۳ راهنمای تعیین درجه آلودگی گندم و جو به بیماریهای مهم. مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس و سازمان جهاد کشاورزی استان فارس. ۴۸ ص.
کاظمی، ه، اصالحی، م. ر.، نصراللهی، م. و صفایی، د. .۱۳۸۷ بررسی پراکنش و اهمیت بیماری سیاهک برگی گندم در استانهای مختلف کشور .گزارش پژوهشی نهایی، موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور، ۲۵ صفحه.

Arif, M., Rafiq, M., Shahjahan, M., Bokhari, A., and Irshad, M. 2013. Response of some commercial cultivars and advanced lines of wheat against karnal bunt of wheat and its management through chemicals. International Journal of Plant Research 3: 47-51.
Aujla, S. S., Sharma, I., and Singh, B. B. 1989. Rating scale for identifying of wheat varieties resistant to Neovossia indica. Indian Phytopathology 42: 161-162.
Bekele, G. T., Wilcoxson, R. O., Suganda, T., Busch, R. R. and Warnes, D. D. 1994. Estimating the reactions of spring wheat cultivars to Fusarium head blight by different methods. Int. J. Trop. Plant Disease 12: 89-100.
Eyal, Z., Scharen, A. L., Prescott, J. M., and Ginkel, M. V. 1987. The Septoria disease of wheat: concepts and methods of disease management. CIMMYT, Mexico, D.F.
Goel, R.K., and Jhooty, J.S. 1984. Screening of wheat germplasm for resistance to flag smut. Indian Journal of Agriculture 54: 739-741.
Ireta, M. J., and Gilchrist, S. 1994. Fusarium head scab of wheat (Fusarium graminearum Schwabe). CIMMYT, Mexico, D.F.
James, W.C. 1971. An illustrated series of assessment keys for plant diseases, their preparation and usage. Canadian Plant Disease Survey 51:39-65.
Mamluk, O. F., and Van Slageren, M. W. 1993. Resistance to common bunt, yellow rust, leaf rust and Septoria tritici blotch in wild emmer wheat. Phytopathology Mediterranean 34: 14-19.
Mathur, A. K., and Bhatnagar, G. C. 1992. Sources of resistance in barley against stripe disease caused by
Peterson, R. F., Campbell, A. B. and Hannah, A. E. 1948. A diagrammatic scale for estimating rust intensity of leaves and stems of cereals. Canadian Journal of Research 26: 496-500.
Roelfs, A. P., Singh, R. P. Saari, E. E. 1992. Rust diseases of wheat: concepts and methods of disease management. CIMMYT, Mexico. 65 p.
Saari, E. E., and Prescott, J. M. 1975. A scale for appraising the foliar intensity of wheat diseases. Plant Disease 59:377-380.
Sharma, R. C., and Duveiller, E. 2007. Advancement toward new spot blotch resistant wheat in south Asia. Crop Science 47: 961-968.
Stack, R. W., and McMullen, M. P. 1995. A visual scale to estimate severity of Fusarium head blight in wheat. No. Dak. St. Univ. Ext. zie. 1992. Prevalence, distribution, and importance of Fusarium Bull. PP–۱۰۹۵٫
Stubbs, R. W., Prescot, J. M., Sarri, E. E. and Dubin, H. J. 1986. Cereal Diseases Methodology Manual. CIMMYT, Mexico. 60 p.
Zadoks, J. C., Chang, T. T., and Konzak, C. F. 1974. A decimal code for the growth stages of cereals. Weed Research 14:415-421.