سرمازدگی و روشهای مقابله با آن
پدیده یخبندان
به طور کلی یخبندان به شرایطی اطلاق می شود که در آن دمای هوا در ارتفاع ۱٫۲ متری از سطح زمین ، به صفر یـا بـه زیر صفر درجه سانتیگراد می رسد. اما از دیدگاه هواشناسی کشاورزی یخبندان به وقوع درجه حرارت های پـایین در حدی که منجر به خسارت به بافتهای گیاهی می شود اطلاق میگردد که این نوع یخبندان با توجه بـه درجـات حـرارت بحرانی برای هر نوع محصولی متفاوت می باشد . به عبارت دیگر سرمازدگی به وقوع پدیده افت ناگهانی دما خارج از زمان مورد انتظار ( سرمای زودرس ) اطلاق می گردد. به عبارت بهتر میتوان عامل اصلی خسارات ناشی از سرما را، تنش دمایی ( Temperature Stress ) دانست. این تنش شامل تنش سرما ( Chilling Stress ) و تنش یخزدگی ( Freezing Stress ) میشود. در این مقاله به بررسی سرمازدگی و روشهای مقابله با آن پرداخته خواهد شد .
مکانیسم یخ زدگی
دو نوع یخ زدگی داریم: درون سلولی و برون سلولی در برون سلولی دما بتدریج کاهش یافته و آب فضای بین سلولی یخ زده و آب درون سلول بدلیل فشار زیاد بـه بیـرون حرکت و پلاسمولیز اتفاق می افتد. در گیاهان مقاوم بلورهای یخ در فضای بین سلولی آسیبی به گیاه وارد نمی کند. در آخرین مرحله مقاومت گیاه آب باقیمانده در پروتوپلاست یخ می زند و تشکیل کریستالهای یخ باعث پاره کـردن غشـا می شود ( نقطه مرگ ). در اکثر درختان آب داخل سلول در هوای فوق العاده سرد زیر -۱۰ درجه یخ می زند. تشـکیل بلورهای یخ در داخل پروتوپلاست باعث از بین رفتن غشاءها و سلول خواهد شد( تیره شدن بافت ). در درختان جوان آبی که توسط ریشه ها جذب می شود در حد فاصل آوند چوبی و کامبیوم یخ زده و باعث ایجـاد شـکاف در پوسـت درخت می شود .
سرمازدگی و یخبندان و راهکارهای مبارزه با آن
جهت توضیح مطلب ابتدا به تعریف تنش و در ادامه به انواع سرما نامطلوب گیاه و روشهای پیشگیری از آن اشاره میگردد.در گیاهان تنش یا استرس برابر است با تحریکاتی که منجر به برهم خوردن تعادل زیستی گیاه شود.حالت تنش در شرایطی پیش می آید که یک عامل محیطی خارج از حد نرمال بر گیاه اثر گذارد. تنش به دو دسته تقسیم می شوند:
• زیستی Biotic stress
• غیر زیستی Abiotic stress
از جمله تنشهای غیرزیستی می توان به تنش دما (temperature stress) اشاره نمود که این نوع تنش نیز خود به ۳ بخش تقسیم می شود.
الف- تنش سرما Chilling stress
ب- تنش یخبندان Freezing
ج- تنش حرارت بالا Heat stress
تنش سرما
سرمازدگی به شرایطی اطلاق میگردد که گیاه در نتیجه بروز درجه حرارتهای بین صفر تا ده درجه سانتیگراد ( بسته به گونه و رقم ) خسارت می بیند .تنش سرما بر حالت عادی گیاه اثری ندارد. آثار اولیه این تنش عبارتند از : کاهش عمومی رشد ،تغییر رنگ،کلروز، ،تخریب بافت های سلولی،عدم جوانه زنی بذور،عدم انتقال مواد فتوسنتزی،عدم جذب عناصر غذایی …برخی از آثار این تنش برگشت پذیر و برخی از آثار دیگر این تنش مانند فتوسنتز در اثر تخریب کلروپلاستها و پیری زودرس گیاه غیر قابل برگشت میباشند.
تنش یخبندان
خسارت مربوط به تنش یخ زدگی در نتیجه بروز درجه حرارتهای زیر صفر درجه سانتیگراد میباشد.
یخبندان: عبارت است از کاهش دما تا چند درجه زیر صفر( یخبندان زمستانه و بهاره ) که بر اثر آن آب درون سلولی و برون سلولی منجمد شده و به دلیل متلاشی شدن آوندهای چوبی و آبکش و قطع جریان مواد غذایی، مرگ سلول را باعث میگردد.
درجه حرارتهای بحرانی :حداقل درجه حرارتی که گیاه میتواند با تداوم ۳۰ دقیقه تحمل کند و در بیشتر از این مدت و کمتر از این درجه حرارت خسارت می بیند. این درجه حرارت برای گیاهان مختلف و مراحل مختلف فنولوژی متفاوت است.
انواع سرما
یخبندان جبهه ای یا انتقالی advective
یخبندانهای جبهه ای به علت جابه جایی توده های هوای سرد مثل توده های هوایی کـه از سـیبری منشـاء مـی گیرنـد حادث می شوند یعنی به علت ریزش هوای سرد از عرضهای بالا به عرض های پایین به وجود می آیند . ضخامت لایه هوای سرد در این نوع یخبندان ممکن است چندین کیلومتر باشد بنابراین بر خلاف یخبنـدان تشعشـعی که منحصراً در طول شب به وجود می آید این نوع یخبندان می تواند روند شبانه روزی داشـته باشـد تـداوم روزهـای وقوع این نوع یخبندان به روز های تداوم ریزش هوای سرد بستگی دارد . مقابله با این نوع یخبندان بسیار مشکل بوده و تنها از راه مقاوم سازی گیاهان و انتخاب ارقام مقاوم می توان از شدت خسارات آن کاست این نوع از یخبندان علی رغم وجود باد و ابر و رطوبت نیز اتفاق می افتد .
یخبندان تابشی یا تشعشعی Radiative
در شبهای آرام که وزش باد وجود ندارد و آسمان صاف و غیر ابری است ، حرارت زمین با طول مـوج بلنـد متصـاعد میشود و بعلت عدم وجود موانعی که سبب برگشت آن به زمین شوند منجر به سرد شدن هوای مجاور زمین میشود ، در نتیجه هوای مجاور زمین بعلت از دست دادن حرارت سردتر از هوای بالاتر از خود میشود که اصطلاحاً گفته میشود کـه شرایط وارونگی دما رخ داده است . این حالت بیشتر در یخبندانهای بهاره اتفاق افتاده و می توان با روشهایی مانند بهم زدن هوای بالا و پایین و اختلاط آنها یا آبیاریهای بارانی یا سطحی ایجاد کاه دود و آتش زدن لاستیک تا حد زیادی از خسارت آن کاست .
علایم سرمای تشعشعی
• سرمایی است که در اثر تشعشع از سطح زمین در یک محل بوجود می آید.
• کاملا منطقه ای و محلی بوده.
• در زمان فعال بودن گیاه ( اواخر پاییز و اوایل بهار) اتفاق میافتد.
• در شبهای آرام و آسمان صاف و غیر ابری اتفاق میافتد.
• احتمال موفقیت در محافظت از گیاه وجود دارد.
• در زمان وقوع این نوع سرمازدگی وارونگی دمایی وجود داشته و احتمال سرما و یخ زدگی در طول روز وجود ندارد.
• تشخیص این نوع سرمازدگی توسط کشاورزان مشکل است.
روشهای مقابله با خسارتهای ناشی از سرما زدگی تشعشعی
۱٫ روشهای غیر فعال ( دراز مدت ) :
به کلیه فعالیتهایی که از زمان کاشت تا برداشت در مزرعه برای کاهش خسارت سرمازدگی انجام میشود ، مقابله غیر فعال گویند.
۲٫ روشهای فعال ( کوتاه مدت )
روشهای غیر فعال مقابله با سرمازدگی
انتخاب محل مناسب کاشت – نوع خاک- انتخاب پایه های مقاوم- مدیریت کوددهی گیاه- مدیریت کف مزرعه – استفاده ازتنظیم کننده های رشد گیاهی – رنگ کردن تنه درخت .
روشهای فعال در زمان بروز سرما برای مقابله با سرما زدگی
کنترل سرمای بهاره توسط بخاریها – کنترل سرمای بهاره توسط دستگاه مولد مه – دستگاه ماشین مولد باد – استفاده از دود- مواد شیمیایی در به تأخیر انداختن گلدهی ( استفاده از اتفون، جیبرلین، روغن ولک و روغنهای طبیعی در زمان مناسب میتواند زمان گلدهی را به عقب بیاندازد ) – آب پاشها – آبیاری قطره ای – آبیاری سطحی – غرقاب کردن… .
اصولی در باره کاربرد بخاریها در باغات
• بخاریها باید زمانی که دمای هوا یک یا دو درجه بالاتر از دمای کشنده برای برگها، شکوفه ها و یا جوانه ها است، روشن شوند.
• بخاریهای نواحی سرد باغ باید زودتر روشن شوند.
• به کارگیری بخاریهای بزرگ در باغ به هیچ وجه توصیه نمیشود.
• توزیع بخاری در باغ یکنواخت و تقریبا به ازای هر دو درخت یک بخاری ( ۱۱۱-۱۲۱ بخاری در هکتار ) نصب شود.
• در قسمتی که باد سرد وارد باغ میشود از بخاریهای بیشتری استفاده کنیم و این بخاریها را زودتر از سایر بخاریها روشن کنیم.
سرمازدگی زمستانه در انگور
حساسترین بافتهای انگور به سرمازدگی زمستانه جوانه ها و آوندهای آبکش می باشند خسارت سرمازدگی بیشتر در قسمتهای گود موستان و قسمتهایی اتفاق می افتد که نتوانسته اند رشد خود را کامل کننـد ( بعللی مانند رشد زیاد شاخ و برگ – حمله آفات – آلـودگی و…). جوانـه هـای نابـالغ در اواخـر پـاییز نسـبت بـه یخبندانهای پاییزی حساس هستند سیاه شدن آوندهای چوبی که عارضه ناشی از قهوه ای شدن اکسیداتیو سلولهای این آوند است در نتیجـه یخبنـدانهای زمستانی است و در اصطلاح به آن سیاه شدن مغز شاخه ( ( Black heart می گویند.
علائم سرمازدگی زمستانه که در باغ انگور می توان مشاهده نمود
در برخی موارد آسیب زمستانی باعث ایجاد شکاف در پوست شده و آوند چوبی محافظت نشده را خشک می کند
یا ممکن است ارگانیزمهای فاسدکننده از طریق شکافهای ایجاد شده در پوست بافت را مورد حمله قرار دهند( تصویر سمت راست) ، جوانه ها ممکن است قبل از آغاز رشد در بهار یا زمانی که شروع به رشد نموده اند از بین بروند( تصویر سمت چپ )
بسیاری از جوانه های مصدوم رشد نمی کنند و برخی دیرتر از جوانه های سالم می رویند( تصویرپایین سمت راست) ، رشد شاخه های جدید روی شاخه های یکساله ( اسپورها ) حاوی جوانه های مصدوم کم و نامنظم است ( تصویر پایین سمت چپ )
در جوانه سرمازده اندامها قهوه ای تیره تا سیاه می شوند در جوانه سالم اندامها سبز کم رنگ می باشد .
در برخی موارد اندامهای اولیه شاخه سالم ولی برگهای پایینی صدمه دیده اند. برگهای مصدوم کوچک و بدشکل بوده و چین خوردگی و رنگ پریدگی لکه ای در آنها دیده می شود
تاک مبتلا به سرمازدگی ممکن است حدود یکسال به حیات خود ادامه دهد ولی رشد آن بقدری ضعیف است که در زمستان بعد از بین می رود. ( اغلب این تاکها روی تنه شان شکافهای بزرگی وجود دارد )
آفتاب سوختگی زمستانه
هرگاه در شاخه های جنوبی تابش آفتاب در زمستان باعث گرم شدن آنها شده و بدنبال آن یخ زدگی اتفاق بیفتد آفتاب سوختگی بروز خواهد کرد .
در خیلی از موارد پس از رفع سرما در اواخر زمستان آوندهای آبکش سالم بنظر می رسند ولی صدمه به آوند آبکشی پس از گرم شدن هوا قابل رویت است ( تصویر پایین )
در برخی حالات هرگاه تنه درخت دچار سرمازدگی شده باشد ( صدمه به آوندهای آبکشی ) در این تاکها رشد و نمـو شاخه ها در اوایل فصل رویش طبیعی بنظر می رسد ولی هرگاه تاکهای مصدوم دچار تنش گرمـایی شـوند شـاخه هـا بدلیل ناتوان بودن تنه در تامین آب تبخیر شده شان دچار خشکی می شوند ( تصویر پایین )
عواملی که بر شدت یخ زدگی تاثیر می گذارند
کمبود یا زیادی عناصر غذایی : املاح و عناصر غذایی می توانند در گیاه حالت مقاومت ایجاد کنند. از جمله این عناصر کلسیم است که در غشائ سلولها بکار رفته وکمبود آن باعث آسیب شدید به سلولها در مواقع یخبندان خواهد شد. بیماریها و آفات باعث ریزش برگها قبل از موعد شده و توان مقابله گیاه در مقابل سرما را می کاهند زیرا برگها باید بطور عادی فتوسنتز داشته باشند تا بتوانند مواد فتوسنتزی را ذخیره کرده و مقابله با سرما را برای گیاه فراهم کنند. نماتدها با صدمه به ریشه گیاه ریشه را وادار به تولید سایتوکینین می کنند و این هورمون رشد باعث تحریک رشد رویشی در گیاه می شوند. سفیدک سطحی سبب ضعف گیاه و تحریک گیاه به رشد جوانه های جانبی ودر نهایت حساس شدن گیاه به سرما خواهند شد. تراکم محصول سال قبل و تولید محصول سنگین:بعد از تولید یک محصول سنگین محتوای اسید جیبرلیک و اکسین گیاه افزایش پیدا کرده و این هورمونها باعث تحریک رشد در گیاه می گردند لذا مقاومت به سرما را کاهش می دهند میوه هم یک محل قوی تولیدکننده اکسین و جیبرلین است وهم یک محل مصرف قوی برای کربوهیدراتها.
زمان وقوع یخبندان: هرگاه پس از یک دوره گرما ناگهان یخبندان اتفاق بیفتد بدون اینکه مقاوم سازی در گیاه اتفاق افتاده باشد خسارت سرما بسیار شدید خواهد بود.
محل کاشت باغ: بسته به ارتفاع از سطح دریا و عرض جغرافیایی و بافت خاک خسارت سرما می تواند فرق داشته باشد.
pH خاک : در واکنش پایین جذب زیاد آلومینیوم از جذب کلسیم جلوگیری می کند .
آبیاری ، قدرت درخت و هرس نیز از عوامل تاثیر گذار در سرمازدگی هستن.
عواملی که در سطح مقاومت به سرما در درختان موثرند
ساختار ژنتیکی درخت ( گونه و رقم و نوع پایه ) : گلابی و سیب و آلو از مقاومترین گیاهان نسبت به سـرما محسـوب می شوند . در حالیکه درختانی مانند انجیر و انار به سرما حساسترند.
سرعت مقاوم شدن به سرما در فصل پاییز:تغییرات یا ثبات درجات حرارت در فصل پاییز بسیار مهم می باشد. هرگاه در پاییز درجات حرارت بتدریج کاهش یابد مقاوم سازی در جوانه ها وچوب درخت صورت می گیرد ولی هرگاه پـس از یک دوره سرد مجددا هوا گرم شود مقاومت به سرما از بین خواهد رفت و رسیدن به آن سطح مقاومت برای گیـاه غیـر ممکن است و گیاه تنها می توانند به سطحی از مقاومت نزدیک آن برسد.
تاثیر عملیات به زراعی بر مقاومت به سرما در درختان میوه :
عملیات به زراعی تنها به میزان کمی مقاومت به سرما و سازگاری یک درخت را افزایش می دهد ولی در نقطـه بحرانـی افزایش مقاومت درخت هرچند کم می تواند مزیتی بزرگ تلقی گردد هر عملیاتی که باعث ادامه رشد تا پاییز گردد باعث کاهش مقاومت درخت به سرما خواهد شد . عرضه دیرهنگام ازت در ماههای تیر و مرداد و آبیاری دیرهنگام بیش از سایر عملیات در این مورد موثر است
نقش کمون در مقاومت گیاه به سرما
قبل از ایجاد مقاومت به دماهای خیلی پایین در گیاه باید رشد فعال متوقف گردد. بافتهایی که دیرتر از سایرین به خواب می روند در اثر سرما و یخبندان زودرس زمستانه بیشتر آسیب می بینند. ارقام زودرس در مقاسیه با ارقام دیررس سرما را بهتر تحمل می کنند. هرگاه درست قبل از یخبندان شدید درجه حرارت بالا باشد مقاومت جوانه ها به یخبندان کاهش می یابد . سن درخت ، حاصلخیزی و رطوبت خاک ، مواد شیمیایی تنظیم کننده رشد ، و درجه حرارت فصل پـاییز روی زمـان توقف رشد تاثیر دارند. بافتهای بزرگتر نظیر تنه و شاخه های چهارچوب اصلی دیرتر از شـاخه هـای یکسـاله دچـار یخزدگی می شوند. کاهش و قطع آبیاری در اواخر تابستان و اوایل پاییز به توقف رشد درخت کمک خواهد کرد .
فتوسنتز
یکی از موارد مهم در مقاومت درخت فتوسنتز و ذخیره کربوهیدرات درخت است تنک زودهنگام میوه باعث کاهش نیاز درخت به کربوهیدرات شده و مقاومت به سرما را افزایش می دهد . حذف تعدادی از میوه ها باعث می شود بخش چوبی درخت مواد فتوسنتزی بیشتری را دریافت کند چرای زودهنگام دام فرصت فتوسنتز را از گیاه گرفته و اجازه وارد شدن مواد محلول و کربوهیدراتها را به گیـاه نمـی دهد .
هرس
هرس کردن بلافاصله پیش از شروع یخبندان موجب تشدید آسیب به درخت خواهد شد. برش تازه فعالیـت سـلولی را تحریک کرده کامبیوم فعال شده و در محل زخم هورمونهای رشد تولید می شود که مقاومت بافت را از بین می برد در نواحی مختلف تا رفع تهدید خسارت سرما باید عملیات هرس به تعویق بیفتد. هرس هر ساله شـاخه هـای ضـعیف باعث تقویت درخت خواهد شد. هرس باید در جهتی هدایت شود که باعث قوی شدن اسکلت درخت و در نتیجـه آن افزایش مقاومت شود .
تغذیه
درختانی که دارای سطح پتاسیم پایین باشند و یا دارای نسبت نیتروژن به پتاسیم بالایی باشند به آسیبهای ناشی از سرما حساسترند. جذب مقادیر مناسب کلسیم و پتاسیم در طول فصل رشد برای مقاوم شدن درخت در برابر سرما ضروری است. املاح موجود در سلولها در دمای از بین رفتن آنها نقش بسیار موثری دارد . فسفر باعث بهبود دوباره گیاه پس ازخسارت سرمازدگی می شود. به منظور افزایش مقاومت گیاهان، باید ازبه کاربردن کود ازته در اواخر تابستان یا اوایل پاییز اجتناب نمود
انتخاب محل مناسب کاشت
•تحقیق از مردم محلی در مورد محصولات و ارقام مناسب منطقه
•توجه به توپوگرافی منطقه
•خودداری از کشت گیاهان در چاله های سرد
•کاشت گیاهان برگ ریز در شبیب هایی که با نور خورشید مواجه نیستند.
•در شبهای صاف و آرام که یخبندان نوع تشعشعی رخ می دهد منطقه بالای کوه زودتر از دامنه انرژی خود را از دست داده و سرد تر می شود در نتیجه هوای مجاور آن نیز سرد تر و سنگین تر می شود و به طرف کف دره سرازیر شده و در کف دره جمع و حالت وارونگی دمایی را به وجود می آورد بنابراین کف دره نسبت به دامنه خیلی سرد تر است و در سطح دامنه هوا به خوبی جریان دارد اما کف دره مثل مخزنی از هوا یسرد عمل می کند که مانع جریان هوا می شود در نتیجه زمینهای شیبدار در مناطقی که خطر یخبندان زیاد است بهترین زمینها هستند .
در مناطقی که خطر یخبندان وجود ندارد زمینهایی که در دامنه ها ی جنوبی قرار دارند برای کشت محصولات زود رس مناسب می باشند اما از آنجایی که زمینهایی که در دامنه های جنوبی هستند انرژی بیشتری کسب می کنند و گیاهانی که در آنها کشت میشود انرژی بیشتری در دسترس دارند نسبت به گیاهان دامنه شمالی ویا مناطق مسطح قبل از وقوع یخبندان شکوفه می کنند وبه همین دلیل در معرض خطر سرمای بیشتری هستند .زمینهایی که در کنار یک منبع آب مثل دریا و غیره هستند به علت بالا بودن ظرفیت حرارتی آب نسبت به زمینهای دیگر کمتر با احتمال یخبندان مواجه هستند .
نوع خاک
•خاکهایی که بتوانند در طول روز حرارت زیادی را در خود ذخیره کنند ودر شب آن را ساطع کنند برای رشد محصولات در مناطقی که خطر یخبندان وجود دارد مناسب می باشد اما خاکی که در طول روز حرارت را به آهستگی به سطح زمین منتقل کند سطح آن در طول شب زودتر و بیشتر سرد می شود .
•خاک های شنی سبک گرما را بهتراز خاک های رسی سنگین انتقال می دهند. در اراضی که خاک هوموسی و شنی و اصولا بافت سبک دارند خطر سرما زدگی تشعشعی بسیار بالا است لذا در چنین اراضی توصیه می شود سه روز قبل بروز سرمازدگی زمین آبیاری می شود تا در زمان وقوع سرما خاک در مرحله ظرفبت مزرعه باشد.
•خاک های سنگین با رنگ سیاه نسبت به خاک های سبک با رنگ روشن تر در زمستان گرمای بیشتری را جذب کرده و از طرفی در آخر زمستان گیاه دیرتر فعال می شود.
• خاک هنگامی که رطوبت آن در حد ظرفیت زراعی است، برای انتقال گرما و ذخیره بسیار مناسب می باشد.
شخم
شخم پای بوته ها در بهار و خاک ورزی مناسب به منظور فراهم کردن شرایط رشد ریشه جوشها مفید خواهد بود. توصیه می شود پاجوشهایی نگهداری شوند که از عمق ریشه منشا گرفته باشند به تجربه دیده شده است تنه جوشـها و پاجوشهایی که از محل طوقه منشا گرفته باشند درمقایسه با پاجوشهای عمقی در آینده محصول کافی تولید نمی کنند.
روشهای کاهش سرمازدگی
اصلاح ارقام مقاوم تر: ارقام آسیایی و ارقام آمریکایی نسبت به سرما از ارقام اروپـایی ( ماننـد ارقـامی کـه در ایـران هستند ) به سرما مقاومترند.
حفاظت فیزیکی: در سطوح کوچک یا در مورد ارقامی که با سیستم خوابیده پرورش می یابند مفید خواهد بود.
کنترل زراعی
اهداف کنترل زراعی کند کردن رشد وتحریک خشبی شدن چوب در اوایل پاییز و طولانی کردن استراحت زمستانه ( وارد کردن گیاه به خواب عمیق ) است.
مقاوم سازی
مقاوم شدن در مقابل سرما در نتیجه افزایش میزان مواد محلول در سلولها و بافتهای گیاهی و یا در اثر کاهش غلظت باکتریهای فعال تشکیل دهنده هسته یخ ( Ice Nucleation Active bacteria = INA ) و یا ترکیبی از هر دوی این فرآیند در گیاه ایجاد میشود. بدین ترتیب در مناطق گرم در نتیجه کاهش غلظت مواد محلول در داخل گیاه و همچنین افزایش باکتریهای INA باعث کاهش مقاومت گیاه میگردد. در گونه های مقاوم مراحل مقاوم سازی بطور طبیعی از ابتدای پاییز شروع می شود. در اولین مرحله مقاوم سازی طول روز کوتاه باعث توقف رشد خواهد شد. در مرحله بعد درجه حرارتهای پایین باعث مقاوم شدن می گردد. گیاهانی که از نظر ذخیره غذایی تهی باشند قادر به مقاوم سازی نخواهند بود. وجود گیاهان با پوشش دایمی در باغ مقدار ازت را در اواخر تابستان کاهش داده و سبب خشبی شدن بهتر بافتهـا مـی گردد. البته در برخی موارد پوشش انتقال حرارت را از عمق خاک ممکن است با مشکل روبرو کند .
بلوغ
هر عاملی که سبب افزایش بلوغ بافت گردد معمولا مقاومت را افزایش می دهد عواملی که بلوغ را به تاخیر می اندازند: مانند ازت بیش از حد- استعمال ازت در پاییز – آبیاری و شخم دیر هنگـام – ریزش زودتر برگها – تولید محصول سنگین – هرس زود هنگام – تماما صدمه یخبندان را افزایش می دهند. پس از برداشت محتوای اکسین و جیبرلین درخت کاهش و محتوای مواد فتوسنتزی در حال افزایش است که به مقـاوم شدن درخت کمک می کند. فتوسنتز برگها پس از برداشت میوه همانطور که قبلا اشاره شد بسیار مهم است.
جهت حداکثر حفاظت در برابر یخبندان خاک بایستی مرطوب عاری از علفهای هرز هموار وشخم نخورده باشد. استفاده از مالچ های حیوانی و آلی در سطح خاک می توانن جهت محافظت ریشه ها در مقابل سرما بکار رود علفهای هرز خشکی و شخم به عنوان عایق عمل کرده و از جریان رو به بـالای گرمـا در شـبهای یخبنـدان جلـوگیری کنند. در موارد با یخبندان نه چندان شدید استفاده از گیاهان بلندتر یا داربستی مقداری محافظت ایجاد می کند. در مورد انگورهای پاکوتاه و یا فرم خزنده پوشاندن گیاهان اغلب مفید خواهد بود. در صورتی که افت درجه حـرارت تـدریجی باشد درختان انار در فصل رکود قادرند تا -۱۴ درجه را تحمل کنند. سرمازدگی و خشک شدن انـار در منطقـه طوقـه بیشتر شیوع دارد زیرا نوسانات دما در این ناحیه بیشتر است در خاکهای سنگین ومرطوب و کم عمق ریشه ها بطرف سطح حرکت کرده و به آسیب سرما حساستر می شوند.
آبیاری قطره ای
• استفاده از این سیستم نتایج متنوعی را به دنبال داشته است.
• اگر آب روی زمین به صورت مخلوط آب ویخ با دمای صفر درجه وجود داشته باشد، نشانه عملکرد مؤثر سیستم است.
• اگر تمام آب یخ بزند و ظاهر یخ شیری رنگ و مات باشد، به این معنی است که سیستم مورد استفاده در آن شرایط از کارایی مؤثری برخودار نیست.
• این سیستم اگردر زمانهای یخبندانهای بسیار شدید کار کند، ممکن است یخ بزند و شدیدا آسیب بیبند.
آبیاری سطحی
• یکی از رایجترین روشهای حفاظت در برابر یخبندان است.
• این روش بهترین کارایی را برای درختان کم رشد و مو در زمان یخبندان تشعشعی دارد.
• هر چه آب گرمتر باشد، پس از سرد شدن گرمای بیشتری را آزاد میکند.
• بیشترین حفاظت در شب اول پس از جاری کردن آب تأمین میشود و به مرورزمان که خاک از آب اشباع میشود، کارایی این روش کاهش مییابد.
• آبیاری یک باغ مرکبات با آب ۲۳ درجه سانتیگراد، دمای هوای باغ را ۱ درجه سانتی گراد افزایش میدهد.
غرقاب کردن
• از مزایای این روش هزینه نسبتا پایین میباشد.
• اگر آبیاری غرقابی قبل از وقوع یخبندان انجام شود حفاظتی معادل ۴ درجه سانتی گراد ایجاد خواهد کرد .
آبیاری شیاری
• شبارها باید مستقیماً در زیر قسمتهای تحت حفاظت گیاه قرار داشته باشند.
• شیارها باید عریض باشند.
• تشکیل یخ بر روی سطح آب باعث ممانعت از انتقال گرما از آب به هوا و کاهش حفاظت میشود.
• آب سرد خارج شده از شیارها نباید مجدداً وارد مسیر جریان شود .
• شیارها نباید کاملا در فضای زیر درخت یا در فضای بین درختان قرار داشته باشند.
• شیارهای محل جریان آب باید در حاشیه ردیف های درختان باشد .
• آبیاری باید زمانی آغاز شود که قبل از این که دمای هوا به پایینتر از حد بحرانی برسد، جریان آب به انتهای زمین رسیده باشد .
روش حفاظت به وسیله پوشش
این روش یکی از متداولترین روشهای حفاظت در برابر خسارات ناشی از یخبندان میباشد .در بعضی مناطق مانند جنوب کشور درختچه ها را توسط پوششی از شاخ وبرگ درختان نخل میپوشانند و در بعضی مناطق دیگر تنه درختچه های حساس و جوان را با خاک متراکم میپوشانند و بعد از برطرف شدن سرما در اولین فرصت خاکها را کنار میزنند .در مورد گیاهان یکساله در شبهای سرد که احتمال یخبندان زیاد است از کلاهکهای مخروطی شکل پلاستیکی استفاده میکنند چون خطر یخبندان نوع تشعشی فقط در هنگام شب میباشد ، در طول روز برای برخورداری از نور آفتاب و انجام عمل کربن گیری کلاهک را بر میدارند. یکی از جدیدترین روش های مبارزه با این عارضه که جدیداً به بازار معرفی شده است استفاده از ضد یخ طبیعی میباشد. ضد یخ طبیعی کراپ اید ، کمک میکند تا از گیاهان در مقابل سرما و یخ زدگی محافظت شود. به دلیل جذب سریع این ماده توسط برگها، ساقه و ریشه درمدت کمی، گیاهان شروع به فعالیت شدید متابولیکی کرده و محتویات آمینو اسیدها، پروتئینها، قند، روغن، ویتامین و مواد معدنی بویژه پروتئینهای ضد یخ در پیکره گیاه افزایش می یابد. کراپ اید مقاوم به یخ زدگی است و نقطه انجماد را در گیاهان پائین تر می آورد. این ویژگیها به کراپ اید کمک میکند تا گیاهان را در مقابل تاثیرات نا مطلوب محافظت کند. همچنین گیاه را به ساختن پروتئین ضد یخ و آمینو اسید ضد یخ تحریک میکند. بنابراین گیاه در مقابل سرمای ناگهانی و یخ زدگی به مدت ( ۱۵ – ۲۰ ) روز مقاومتر میشود. این ویژگیها در تمام درختان مشابه نیست. بعضی از گیاهان میتواند برخی از پروتئینهای ضد یخ را بسازند و برخی میتوانند همه پروتئینها را بسازند که این امر بستگی به ویژگیهای ژنتیکی گیاه دارد. برخی از گیاهان هم نمیتوانند هیچ نوع پروتئین و یا اسید آمینه ای بسازند . بنابر این محصول فوق چندین مزیت عمده را برای گیاهان دارد از جمله:
• مقاومت گیاهان را در برابرسرما و یخ زدگی تا حد قابل قبولی افزایش میدهد. در حین فصل رشد، مقدار و زمان مصرف صحیح موجب میشود که گیاه تولید پروتئین ضد یخ ( AFP ) و آمینواسیدهای ضد یخ ( AAA ) کرده که همین امر سبب افزایش مقاومت گیاه دربرابر آسیبهای ناشی از سرما زدگی و یخ زدگی میگردد. در صورتیکه در ابتدای شروع نمو جوانه های گل، شکوفه زدن و مراحل ابتدایی تشکیل میوه از این ماده استفاده شود، موجب مقاومت بیشتر گیاه در برابر سرمای احتمالی اواخر بهار میشود و میتواند نقطه خسارت حاصل از انجماد گیاهان را تا ۷ درجه سانتیگراد بالا برد.
• این ماده، مقاومت داخلی و خارجی گیاه در مقابل انواع تنشها را افزایش میدهد.
• اگر در فصل پاییز استفاده شود، این ماده مقاومت گیاه در برابر آسیب ناشی از سرمای زودرس پاییزی را افزایش میدهد.
• در اثر استفاده از این ماده میوه ها بزرگتر، سنگین تر، براقتر و خوشمزه تر میشود.
• این ماده توانایی انجام فتوسنتز بیشتری را به گیاهان میدهد بنابراین موجب افزایش فشار اسمزی و افزایش مکش آب و مواد غذایی از طریق ریشه گیاه خواهد شد و برگها نیز ضخیمتر و سالمتر میشوند و به این دلیل گیاه میتواند در برابر گرما و محیط خشک نیزاز خود مقاومت بیشتری را نشان دهد.
• در صورت مخلوط شدن با خاک، میتواند PH خاک را پایین بیآورد. باکتری Thiobacillus spp نیتروژن آزاد را از هوا جذب کرده و وارد خاک میکند. مقدار نیتروژن خالص اضافه شده به خاک بر اثر استفاده ازاین ماده حدود ۶۰ – ۸۰ kg در هر هکتار در یک سال است.
• در گلخانه ها، مقاومت گیاه در برابر تنش ناشی از گرما و سرما را افزایش میدهد. بنابراین تنش حرارتی در گیاهان توسط این فرآورده پایین آورده میشود و در برخی موارد نیاز به سیستم گرمایش در گلخانه کاملا رفع میشود.
