کنجد ( قسمت اول )

مفدمه
کنجد یکی از دانه های روغنی است که از دیر باز مورد کشت و کار قرار گرفته است .وطن اصلی کنجد هندوستان است که از آنجا به نقاط دیگر دنیا راه یافته است . در حال حاضر چین بزرگترین تولید کننده کنجد در دنیا می باشد . هندوستان و حبشه از نظر تولید بعد از چین قرار دارند . کشت دانه کنجد از 40 درجه عرض شمالی تا 40 درجه عرض جنوبی ممکن بوده ، معمولا زراعت آن تا ارتفاع 1200 متر از سطح دریا امکان پذیر می باشد . این نبات به روزهای گرم و نور فراوان نیازمند است و به حرارت های پایین حساسیت نشان میدهد . کنجد گیاهی گرمادوست و روز کوتاه است و به هوای گرم و نور فراوان احتیاج داشته و به حرارت پایین حساس است. با این حال، هوای بسیار گرم بیش از 40 درجه سانتی گراد موجب نقصان تشکیل کپسول ها می شود و در واقع حرارت مطلوب رشد کنجد حدود 27 درجه سانتی گراد است. تولید کنجد در نواحی با حداقل 150 روز بدون یخبندان امکان پذیر است. این گیاه اساسا یک محصول خاص مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری تلقی می شود. کنجد معمولا در مناطقی با ارتفاع کمتر از 1000 متر از سطح دریا می روید، هر چند که برخی از انواع آن ممکن است در ارتفاعات بالاتر نیز قادر به رشد باشند. کنجد به عنوان یک محصول مقاوم به خشکی و گرما دوست ،شناخته شده است و لیکن برای تولید و عملکرد بالا به رطوبت احتیاج دارد. به زیادی رطوبت خاک و عدم تهویه نسبتا حساس است و به همین جهت کنترل آبیاری کنجد ضرورت دارد .

کنجد نسبتا ،مقاوم به خشکی است..کنجد دارای مصارف متعددی می باشد .دانه کنجد خام و بو داده در نانوایی ها و قنادی ها به صور مختلف مورد استفاده قرار می گیرد. دانه آن محتوی  40 – 55 درصد روغن می باشد .کنجد پوست کنده برای تهیه ارده،حلوا ارده،شیرینی های مختلف و روغن مطبوع آن نیز بصورت روغن سالاو و مارگارین مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین در طب و داروسازی و همچنین در صنعت برای ساختن وسائل آرایشی ،عطر ،صابون، مواد حشره کش و حتی در تهیه کاغذ استفاده می شود.رنگ روغن کنجد ،زرد روشن و دارای طعم مطبوع بوده و یکی از مشخصات عمده روغن کنجد که آنرا از دیگر روغن های نباتی متمایز می کند این است که در مجاورت هوا خیلی دیر اکسیده شده و ثبات آن زیاد است .دلیل این امر وجود ماده ضد اکسیداسیون Sesamol می باشد که منحصرا در روغن کنجد وجود دارد .

کنجاله آن با داشتن مقادیر قابل توجه پروتئین و مقدار زیادی کلسیم و فسفر در غذای دام و طیور مورد استفاده قرار می گیرد.کنجاله روغن کشی شده دارای 29ـ25 درصد پروتئین می باشد..کنجاله تولیدی از نظر اسید امینه میتونین سرشار،از لحاظ لیسین میزان آن کمتر از سویا می باشد.قابلیت هضم روغن کنجد بسیار بالاست .کنجد دارای پروتئین ، ویتامین های,B,D,E و لسیتین Lecithin می باشد.

روغن کنجد مرکب از حدود %70 اسیدهای جرب اشباع نشده مانند لینولئیک اسید ،اولئیک اسید و مقداری اسیدهای چرب اشباع شده مانند اسید پالمتیک و آراشیدیک اسید می باشد.روغن کنجد یکی از روغن های اشباع نشده و مفید برای بدن است و در آمریکای شمالی و کانادا بمقدار زیاد مصرف می شود و دلیل آن این است که این روغن نه فقط کلسترول بدن را بالا نمی برد بلکه آنرا کاهش می دهد .برای تهیه روغن کنجد معمولا دانه ها را می شویند تا رنگ روی آن از بین برود سپس دانه ها را آسیاب کرده و در آب می ریزند تا پوست آن که سبک تر است ، روی آب بیاید که آنرا می گیرند . بعد دانه ها را خشک کرده و در آب جوش می ریزند و خمیر می کنند . این خمیر را تحت فشار قرار داده تا روغن آن جداشود . این روغن را روغن سرد فشار اول می نامند و از تفاله باقیمانده تحت اثر فشار و گرما روغنی بدست می آید که بنام روغن گرم یا فشار دوم معروف است که البته ارزش غذایی روغن سرد را ندارد . از نظر طب قدیم ایران کنجد گرم و تر است . کنجد بسیار مغذی است و در اکثر کشورهای فقیر بعنوان جانشین گوشت بکار می رود.کره کنجد که در کانادا بنام تاهیتی معروف است ،غذای خوبی برای رشد کودکان به حساب میآید.

2 ـ جایگاه کنجد در ایران:
کنجد یکی از قدیمی ترین گیاهان زراعی روغنی جهان است و از زمان های قدیم در ایران کشت می شود و زمانی از صادرات مهم کشور به شمار می رفت.در ایران بر اساس برخی شواهد کشت کنجد از 2000 سال قبل از میلاد متداول بوده و ایران یکی از نقاط متداول کشت آن بوده است . در ایران اکثرا کشاورزان در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری در سطوحی محدود اقدام به کشت کنجد می کننددر ایران در 22 استان کشور کنجد کاشته می شود. مناطق اصلی کشت آن عبارتند از ،استانهای خوزستان،فارس،خراسان های شمالی و جنوبی ، جیرفت (کرمان)،دشت مغان (اردبیل)،بوشهر و ایلام.بیشترین سطح زیر کشت کنجد در کشور متعلق به استان خوزستان است.بیشترین سطح زیر کشت دیم کنجد مربوط به استان های خراسان بزرگ می باشد. و در استان مازندران هم به دلیل تنوع کشت، کنجد به صورت زراعت اصلی در بهار و یا به صورت کشت مخلوط همراه با پنبه در بهار و همچنین به عنوان کشت دوم بعد از برداشت غلات بسیار مورد توجه کشاورزان منطقه می باشد. در ایران کنجد تولیدی بیشتر به مصرف تهیه روغن و حلوا ارده می رسد.متوسط عملکرد کنجد در واحد سطح ،در زراعت آبی بین 900ـ800 کیلوگرم و در کشت دیم 400ـ200 کیلوگرم در هکتار گزارش شده است .و از سوی دیگر کاربرد روزافزون روغن استحصالی از این گیاه در صنعت موجب افزایش تقاضا جهت افزایش سطح زیرکشت آن می باشد. مصرف اصلی دانه کنجد در تهیه ی حلوا و شیرینی پزی است. روغن کنجد برای طبخ مواد خوراکی مختلف، در تهیه ی عطرها و به عنوان حلال در داروسازی مصرف می شود. به نظر می رسد عدم شناخت کافی کشاورزان به اصول فنی زراعت این محصول از عوامل اصلی ،سطح پایین کشت و راندمان کم این محصول در کشور باشد.

3ـگیاه شناسی :
کنجد عضو خانواده Pedaliaceae دارای شانزده جنس و حدود شصت گونه است .گیاهی است یکساله ، بوته ای ،با سیستم ریشه ای با رشد کامل ،مقاومت نسبی به خشکی .این گیاه دارای تیپ های بوته ای متنوعی است که نشاندهنده سازگاری بالای آن نسبت به تغییرات محیطی است .ریشه کنجد سیستم متفاوتی با توجه به زودرسی یا دیررسی ،تک شاخه یا چند شاخه بودن گیاه می تواند داشته باشد.ساقه کشیده که قسمت انتهایی ساقه آن پوشیده از کرک است .ارتفاع ساقه بین 50 تا 120 سانتی متر می باشد که گهگاهی تا 3 متر نیز می تواند برسد.ساقه گوشه دار و از نظر سطح در گروههای بی کرک،کمی کرک دار ،و بسیار کرک دار طبقه بندی می شود.

بین کرک داری و تحمل به خشکی همبستگی وجود دارد.تنوع زیادی از نظر شکل و اندازه برگ ها وجود دارد.برگهای آن بیضی ، باریک و نوک تیز و عموما مشابه برگ ریحان است .

کپسول ها حاوی 100ـ50 دانه بوده و طول آنها از 8 – 2.5 سانتی متر می تواند متغیر باشد . دانه کنجد که محصول نهایی آنست . وزن هزار دانه آن بین 2 تا 4 گرم است .

پوست 10 تا 20 درصد دانه را تشکیل می دهد.رنگ آن از سفید تا قهوه ای متغیر است .

4ـتقسیم بندی انواع کنجد:
یکی از روشهای تقسیم بندی کنجد مربوط به آرایش ونحوه شاخه دهی آن می باشد . این ویژگی مربوط به رقم بوده و به دو نوع کلی تک شاخه و چند شاخه تقسیم می شود. تیپ های کوتاه با تعداد شاخه های فرعی کم ،عمدتا زودرس هستند و تیپ های چند شاخه دیر رس بوده و تحمل بیشتری به کمبود آب دارند.

5ـخاک مناسب :
کنجد را می توان مشروط بر آنکه از نظر زهکشی و تهویه محدودیتی وجود نداشته باشد در انواع خاکها کشت نمود . خاکهای دارای بافت متوسط شرایط مطلوب تری را فراهم می سازند . کنجد نسبت به شوری خاک حساس است و آن میزان از شوری که خسارت ناچیزی به زراعت گلرنگ و پنبه وارد می کند محصول کنجد را نابود می سازد .این گیاه در خاکهای اسیدی وقلیایی نتایج خوبی داده است . با این وجود خاکهایی را که واکنش خنثی دارندترجیح می دهد.PHمناسب رشدکنجدحدود8ـ7 می باشد.

6ـآماده سازی زمین :
اصولا اکثر دانه های روغنی ،در خروج ار خاک دارای حساسیت بیشتری نسبت به سایر گیاهان بویژه لگومینوز ها هستند. به همین دلیل تهیه بستر مناسب بذر ،از اولویت ویژه ای در گیاهان روغنی بویژه کنجد برخوردار است ،چرا که بسیار به رشد اولیه و جوانه زدن حساس می باشد.برای این منظور می توان با یک شخم نیمه عمیق شروع کرد،سپس با استفاده از دو دیسک عمود بر هم نسبت به خرد کردن و پودر کردن کلوخ های احتمالی اقدام کرد.

سپس می توان عملیان سمپاشی مکانیکی را انجام داد و بلافاصله با ابزار های تسطیح کننده مانند لولر،اقدام به یکنواخت نمودن و تسطیح کلی زمین کرد . چرا که در کشت های غیر دیم بایستی از هرگونه ماند آبی در سطح زمین در کشت کنجد جلوگیری کرد. تا هم مانع سله بستن شد و هم مانع تشدید بیماریهای قارچی گردد . توصیه می شود بذور قبل از کاشت ،با قارچ کش هایی نظیر کاپتان ،ضدعفونی گردند.

7ـکود دهی:
اصولا میزان مصرف کود در تمامی محصولات زراعی از جمله کنجد ،بایستی بر اساس آزمون خاک و محاسبه میزان کمبود عناصر اصلی آن انجام پذیرد .برای کنجد کمتر از سایر محصولات گرمسیری دیگر کود مصرف می شود . مقدار مورد نیاز در اراضی و نواحی مختلف متفاوت است . ولی بطور کلی می توان گفت احتیاجات کودی کنجد شبیه پنبه می باشد . این گیاه برای رشد مطلوب نیاز به ازت ، فسفر و پتاس دارد . کود شیمیایی مورد نیاز 200ـ150 کیلوگرم فسفات آمونیوم و 100 کیلوگرم اوره در هکتار بصورت عمومی در ایران توصیه می شود . در صورت کمبود پتاس 100 کیلوگرم در هکتار سولفات پتاسیم نیز پیشنهاد می شود . در کشت های تجاری برای دستیابی به عملکرد مطلوب کاربرد ازت سرک ضروری است که باید آن را زمانی مصرف کرد که ارتفاع بوته به 20 سانتیمتر رسیده باشد . از عناصر ضروری این گیاه منیزیم می باشد . که نقشی اساسی در تشکیل چربی و روغن دارد .کمبود آنرا می توان با کود سولفان منیزیم صلاح نمود.این کود را می توان هم بصورت پایه(هنگام کاشت و آماده سازی زمین)و هم بصورت سرک همراه با اّب آبیاری مصرف کرد.عنصر دیگری که از اهمیت زیادی در کشت کنجد برخوردار است ،گوگرد می باشد. برای حل این کمبود ،می توان از کود های گوگردی نظیر گوگرد عنصری،گوگرد کشاورزی و تمامی سولفات ها استفاده نمود. از طرف دیگر آهن نیز نقش مهمی در گیاه کنجد دارد که برای رفع کمبود آن می توان از شکل کلات آن ،البته پس از آزمون خاک سود جست. کلات را می توان بصورت کود مصرف خاکی قبل از کاشت و بصورت محلول پاشی در طول دوره رشد ،تا قبل از باز شدن گل ها بکار برد.

8ـمبارزه با علف هرز:
کنجد به علف هرز، بخصوص در مراحل اولیه کشت ،بسیار حساس می باشد . لذا مبارزه در این مرحله از اولویت بسیاری برخوردار است .

1ـ8) انواع علف هرز :
تا کنون علف های هرز گوناگونی بیش از 20 گونه در مزارع کنجد در ایران ،گزارش شده است ،که 7 گونه آن دائمی و تعدادی دیگر نیز یکساله می باشند که به تعدادی از آنها اشاره می شود.
الف)علف های هرز دائمی:
 1ـالف)خار شتر
خارشتر گیاهی است علفی و چند ساله از خانوادهLeguminosae ،تکثیر ان توسط بذر و ریزوم صورت میگیرد.دارای شاخه هایی انبوه و در هم، ساقه سبز رنگ است. این گیاه برگهای ساده ای دارد که2تا4میلیمتر عرض و2تا10 میلیمتر طول دارند. برگها به شکل بیضی کشیده هستند که در پایه خارها قرار گرفته اند.رنگ گلها صورتی یا صورتی مایل به بنفش است. دمگل 1 تا 3 میلیمتر است.

 2ـ الف)علف مار
گیاهی پایا، به شکل درختچه های کوچک و خاردار، با انشعابات گسترده و خوابیده که توسط بذر تکثیر مییابد. ساقه های این گیاه پوشیده از کرک، متعدد، به طول 100 سانتیمتر که دارای انشعابات سخت و گسترده است و بر روی زمین پهن شده اند. برگها تقریباً متناوب، کرکدار، مدوّر، تخم مرغی شکل، به طول 2 سانتیمتر که در قاعده دارای گوشوارکی خارمانند و قلابی شکل است. اینگونه بیشتر در نواحی کم ارتفاع و گرم و مرطوب میروید و در بیشتر نواحی ایران مشاهده میشود. کور فوق العاده به خشکی مقاوم است و ریشه آن می تواند تا اعماق زیادی درون خاک نفوذ کند تا بتواند از رطوبت لازم برخوردار شود.

3ـالف)پیچک
گیاهی است چندساله از خانواده ConVolVulaceae که از طریق بذر و ریزوم های زیر زمینی تکثیر می یابد. ریزوم ها به رنگ سفید بوده و در تمام جهات گسترده شده اند و گوشتی و آبدار هستند. دارای ریشه های بسیار گسترده و در هم پیچیده و ساقه های خزنده روی زمین(استولون)به درازای30 تا120سانتیمتر،برگهای ان متقابل و پیکانی شکل،گلهایش سفید تا سفید صورتی و شیپور مانند است. گلدهی آن مختص فصل خاصی نیست و گلهای ان به تدریج باز میشوند.ریشه کنی پیچک صحرایی به دلیل وجود ریشه های عمیق با انشعابات فراوان، استولون و بذرهای بادوام (حفظ قوه نامیه تا 50سال) غیر ممکن است.

 4ـالف) مرغ
گیاهی است چندساله که توسط بذر،ریزوم و استولون تکثیر می یابد.از خانواده poaceae که به ان پنجه مرغی و بندواش نیز می گویند.علفی با ریزومهای فلسی که قسمتهای هوایی از ریزوم ها خارج میشود و زمین را مثل چمن میپوشاند این گیاه در برابر لگدکوبیها مقاومت زیادی دارد. ارتفاع ساقه های مرغ بین10تا30سانتیمتر و طول برگهای ان به10تا20سانتیمتر میرسد.برگها به رنگ خاکستری تا سبز مایل به ابی هستند..بذر این گیاه بسیار کوچک است.در هر کیلوگرم بذر مرغ بین3 میلیون تا4 میلیون و گاهی تا بیش از این مقدار دانه وجود دارد قدرت جوانه زدن بذر مرغ غالباً ضعیف است .

5ـالف)اویارسلام
اویارسلام،گیاهی است از خانواده Cypraceae که از طریق بذر،غده و ریزوم تکثیر می یابد.و در اکثر مزارع ابی و به خصوص در شالی کاریها به وفور یافت می شود.ارتفاع این گیاه به70سانتی متر می رسد،این گیاه به صورت دسته ای و انبوه می روید. ساقه اویارسلام مقطع مثلثی شکل دارد و ضخامت ان نزدیک 4 میلیمتر است.ریشه این گیاه قرمز رنگ و انبوه است و دارای ریشه های افشان است.

6ـالف)کحورک یا جغجغه
گیاهی چندساله، بوته ای، به ارتفاع 30 تا 100 سانتیمتر که توسط بذر تکثیر مییابد. ساقه این گیاه پیچیده، خاردار و کرکدار است. برگها مرکّب، شامل 3 تا 5 جفت تقسیمات شانه ای که هر بخش دارای 8 تا 12 جفت برگچه است. برگچه ها کوچک، تخم مرغی شکل یا خطّی، عریض و کشیده که سطح زیرین آن کرکدار است .گیاه مذکور خاصّ مناطق گرم و خشک است و مقاومت خوبی به شوری دارد. از علفهای هرز زمینهای آیش، بایر، مراتع و اراضی مزروعی و محصولات تابستانه بوده و میتوان از آن به منظور جلوگیری از پیشروی شنهای روان استفاده کرد.

7ـالف)قیاق
گیاهی است علفی چندساله از خانواده Poaceae که توسط بذر و ساقه های خزنده قابل تکثیر است.این گیاه ساقه زیرزمینی یا ریزوم قوی و قطوری دارد.ارتفاع این گیاه به 50 تا150سانتی متر میرسد.قیاق علف هرزی است قوی که علاوه بر مزارع در کنار جاده ها و آبروها می روید و مورد چرای دام قرار می گیرد. این گیاه مانند سایر انواع سورگوم در بعضی شرایط به علت تراکم هیدروسیانیک اسید در برگهایش سمی است.در عین حال به دلیل قدرت تولیدی زیاد،دارا بودن ارزش غذایی مناسب،و دوام کافی ،ارزش علوفه ای خاصی دارد.در آسیا و منطقه مدیترانه، قیاق تنها جنس گونه سورگوم است که به وفور یافت می شود.

8ـالف)انگل گل جالیز
گل جالیز گیاه انگلی بدون کلروفیلی از خانواده ConVolVulaceae است که به وسیله بذر تکثیر می یابد. خسارتی که این گیاه وارد می آورد در بعضی از سالها تا95درصد کل عملکرد مزرعه میرسد. گل جالیز گیاهی است علفی با برگهای فلس مانند که مجموعاً150 گونه مهم دارد که در سراسر جهان پراکنده اند.درایران30گونه از این جنس وجود دارد. جنس Orobanche میزبانهای متعدد و فراوانی دارد که از جمله خیار، خربزه، طالبی، هندوانه، کدو، توتون،گوجه فرنگی،یونجه،افتابگردان وسیب زمینی را میتوان نام برد. گل جالیز دارای ساقه گوشتی به رنگ سفید مایل به زرد است که ارتفاع ان به30تا40سانتی متر میرسد.گلهایی به رنگ زرد مایل به بنفش دارد که رنگ ان در حاشیه تیره تر میشود.گلها گاهی ارغوانی هستند و تولید بذر فراوان میکنند. این گیاه به حالت طفیلی روی ریشه بعضی گیاهان به سر میبرد.

ب)علف های هرز یکساله:
 1ـب)انواع تاج خروس
نام انگلیسی این علف هرز Redroot PigWeed و Redroot Amaranth و یا Common Amaranth می باشد . این علف هرز یکی از علف های هرزی است که در تمام نقاط دنیا پراکنده شده است . گیاهی یک ساله و تابستانه است که به مقدار بسیار زیادی تولید بذر می نماید.

2ـب)سلمک یا سلمه تره
گیاهی است از خانواده اسفناجیان و یکساله با ساقه های ایستا و انشعابات فراوان که غالباً دارای خطوط صورتی یا بنفش هستند. ارتفاع آن بر حسب آب و هوا و نوع خاک تغییر میکند.برگهای سلمک کشیده، تخم مرغی شکل و دندانه دار است. برگهای قسمت فوقانی گیاه باریکتر و دارای حاشیه صاف است. کرکهای سفیدرنگی برگ و ساقه های این گیاه را پوشانده است.گل آذین آن از نوع سنبله و سبز رنگ است. میوه نیز سبز رنگ ودارای بذرهای ریزی است.این گیاه در اکثر مزارع به خصوص سویا و مزارع صیفی و غلات زیاد دیده میشود.

3ـب)سورف
علف هرزی یکساله،چهارکربنه که با بذر تکثیر می یابد.از خانواده Poaceae که یکی از مهمترین علفهای هرز مزارع برنج در شمال کشور و تمام مناطق برنجکاری جهان است که بیشتر در نواحی معتدل تا معتدل گرم میروید. سوروف علف هرزی است رطوبت دوست که در مراحل اولیه رشد شباهت زیادی به برنج دارد. این دو گیاه از روی گوشوارک و زبانک تشخیص داده میشوند. ارتفاع بوته های سوروف30تا120سانتی متر و گاهی به بیش از150سانتی متر میرسد. بو ته های سوروف در یک مزرعه آلوده میتوانند در هر متر مربع تا 20هزار بذر تولید کنند .ریشه های سوروف نیز بر اثر شخم از نقطه ای به نقطه دیگر رفته و موجب ازدیاد آن در سطح وسیع میشود. بذر سوروف در عمق بیش از5  سانتی متر آب قادر به جوانه زدن نخواهد بود.

4ـب)تاج ریزی
این گیاه در انگلیسی با اسامی Nightshade, Black night shade شناخته می شود .گیاهی است یکساله، علفی، ایستا یا خوابیده و به ارتفاع 30 تا 60 سانتیمتر که توسط بذر تکثیر مییابد. ساقه آن گرد یا زاویه دار، سطح گیاه کرکدار یا فاقد کرک و انشعابات آن ممکن است منظّم یا نامنظم باشند. برگهای این گیاه متناوب، تخم مرغی شکل یا سه گوش، صاف یا دندانه دار، با دندانه هائی منظم یا نامنظّم هستند. رنگ این برگها سبز تیره میباشد. این علف هرز انتشار وسیعی دارد و در محصولات زراعی مختلف اعم از سویا، ذرّت، چغندرقند، پنبه، لوبیا، سورگوم، سبزیجات و باغها نیز مشاهده میشود.

5ـب)ارزن وحشی
گیاهی است علفی، یکساله با ریشه های افشان که در شرایط مناسب تا ارتفاع 120 سانتیمتر رشد کرده و به وسیله بذر تکثیر می یابد. ساقه ها بدون کرک، نیمه ایستا که قسمتی از آن بر روی زمین گسترده است. گره های پائین ساقه باد کرده و غالباً تولید ریشه می کنند. برگها بدون کرک یا دارای کرکهای کم پراکنده هستند. غلاف برگها ضخیم، کوتاه، بدون کرک و غالباً ارغوانی رنگ هستند.

کنجد ( قسمت دوم ) را در اینجا بخوانید