سیستم های تربیت انگور (قسمت اول)

مقدمه

در ایران باغاتی که به موجب اقتضای زمان و روی تجربه پدران ما در ازمنه قدیم احداث گردیده، با تاکداری دنیای پیشرفته که حاصل تحقیقات دانشمندان و کارشناسان رشته موکاری است در بسیاری از مسائل از قیبل کاشت، داشت و برداشت تفاوت کلی دارد تا آنجا که در حال حاضر با توجه به روشهای متداول در کشور ما محصول بدست آمده جوابگوی هزینه های داشت و برداشت نمی باشد. لذا با تغییرات اساسی در اصول فنی از قبیل هرس و سیستم های هدایت تاک، همچنین مکانیزه کردن تاکستانها، انتخاب ارقام و احداث تاکستانهای جدید باید مانند تمام کشورهای پیشرفته در امورتاکداری نسبت به اصلاح تاکستانها از یک طرف و احداث تاکستانهای جدید و حمایت مادی و بازار فروش از طرف دیگر اقدام لازم و سریع معمول داشت یکی از مشکلات اساسی و فنی تاکداران ما عدم آشنائی با سیستم های تریت بر حسب شرایط اقلیمی است.

انگور.(Vitis vinifera L) به عنوان یکی از قدیمی ترین محصولات تحت کشت، از چندین هزار سال قبل مورد تربیت قرار می گرفته است. شواهد تاریخی از دوران مصریان باستان و فنیقی ها نشان داده است که از تکنیک های مختلف تربیت جهت باروری بیشتر استفاده می شده است. هنگامی که یونانی ها در قرن هشتم قبل از میلاد شروع به مهاجرت به جنوب ایتالیا نمودند، آنها در سرزمینی به نام Oenotria که به عنوان سرزمین انگورهای با تیرک چوبی تعبیر شده است، ساکن شدند. در قرن یک میلادی، نویسندگان رومی مانند Columella و Pliny به تاکداران در مورد نوع تربیت تاکستان ها مشورت می دادند.

ضرورت و اهداف سیستم های تربیت

یکی از اهداف استفاده از سیستم های تربیت در تاکستان ها، دستیابی به مدیریت تاج بوته و تعادل در رشد شاخساره برای تسهیل در ایجاد و تشکیل مواد فتوسنتزی به کمک نفوذ نور بیشتر و حذف سایه بیش از حد است که می تواند مانع از رسیدن انگور یا شیوع بیماری های انگور گردد. از دیگر مزایای استفاده از سیستم های تربیت، می توان کنترل بازده بالقوه تاکستان، تسهیل در مکانیزاسیون عملیات های تاکداری همچون هرس، آبیاری، محلول پاشی آسان سموم یا کودها و همچنین برداشت آسان انگور را نام برد. در تصمیم گیری برای انتخاب نوع سیستم تربیت، تاکداران بایستی شرایط آب و هوایی، مقدار نور خورشید، رطوبت نسبی، سرعت و جهت را مد نظر قرار دهند.بسیاری از سیستم های تربت به منظور جلوگیری از ایجاد سایه دهی بیش از حد بر میوه ها طراحی شده اند. در حالیکه در مناطق گرم و آفتابی، برای جلوگیری از تنش گرما مقداری سایه دهی سودمند است، سایه بیش از حد می تواند تاثیرات منفی بر توسعه انگور داشته باشد. بوته مو به منظور انجام عمل فتوسنتز نیاز به دسترسی کافی به نور خورشید برای کامل شدن فرآیندهای فیزیولوژیکی دارد. از طریق فتوسنتز، کمتر از 10 ٪ از نور خورشید به طور کامل توسط بر گ ها جهت تبدیل به انرژی دریافت شده که موانعی مانند سایه می تواند موجب اختلال در آن شود. حتی اگر برگ ها در بالای تاج پوششی بوته ها مقدار زیادی از نور خورشید را دریافت نمایند، جوانه های جوان، خوشه های انگور و برگ های زیرین، تحت تاثیر منفی سایه دهی قرار خواهند گرفت. در طول چرخه رشد سالانه انگور، سایه دهی بیش از حد می تواند میزان موفقیت تشکیل جوانه، شکفتن جوانه تشکیل میوه و اندازه و کیفیت حبه ها را کاهش دهد. با دریافت مستقیم نور خورشید، رسیدن خوشه های انگور تسریع یافته و ترکیبات مختلف فنولی افزایش می یابد. علاوه بر این سایه بیش ازحد، دارای اثرات منفی در کیفیت میوه ها بوده که موجب کاهش رسیدن فیزیولوژیکی، کاهش مقدار قند، اسید تارتاریک و رنگ دانه آنتوسیانین و افزایش مقدار پتاسیم، مالیک اسید و pH می گردد. همچنین سایه دهی بیش از حد فراتر از ممانعت از نفوذ نور در تاج، موجب محدودیت میزان گردش هوا در تاج می گیرد. در مناطق بارانی و آب و هوای مرطوب، گردش هوای ضعیف می تواند در توسعه بیماری های انگور مختلف مانند کپک و پوسیدگی خاکستری نقش داشته باشند . فرم دهی و تربیت تاک امری بسیار مهم و بزرگ است. چون بوته فاقد یک تکیه گاه سالم فیزیکی است تربیت آن در طول چندین سال اول تقریبأ همیشه یکی از کارهای مهم زراعی می باشد. آماده کردن یک تنه راست باعث هدایت مستقیم و بهتر آب و عناصر ضروری و مواد غذایی می گردد. تنه راست مزاحمت کمتری به هنگام کلتیواسیون ایجاد می کند. زمانی که تاک در ارتفاع معینی به سیم ها بسته می شود، مناسب بودن محل تاج و بازوهای مناسب از اهمیت بسیار زیادی برخودار است. در تربیت تاک شاخه های یکساله و شاخه های سال جاری هر دو باهم و یا فقط شاخه های یکساله مورد نظر قرار می گیرند. شاخه های یکساله را به فرم های عمودی، افقی و یا آویزان می توان هدایت کرد. شاخه های سال جاری را یا با حالت عمودی نگه می دارند و یا آنها را رها کرده تا بصورت آویزان در آیند. در بحث های قبلی اثر موقعیت و وضعیت شاخه را بر روی نوع و مقدار رشد بیان کردیم که به درک راحت تر اثر روشهای تربیت کمک می کند. ممکن است یک سیستم برای تمام واریته های تحت کشت در هر حالت رشدی مناسب باشد، ولی ممکن است بهترین روش برای تربیت یک واریته درحالت خاصی از رشد آن رقم باشد. امروزه مشخص شده است که در بعضی از واریته های گونه vinifera زمانی که از شاخه های یکساله با طول متوسط استفاده می شود، محصول بیشتری حاصل می گردد. برای ایجاد فرمهای مورد نظر انجام هرس دقیق از سال اول الزامی خواهد بود.

جهت درک هر چه بیشتر مطالب، بایستی با تعدادی از اصطلاحات و اندام های انگور آشنائی پیدا کنیم.

Arms ( بازوها) : انشعابات یا شاخه های اصلی منشاء شده از تنه اصلی که بیش از دو سال سن دارند.

Base bud : جوانه های هستند که در کنار bract قسمت پایه شاخه یکساله ظاهر شده و عقیم هستند. شاخه های که از بین این جوانه ها بوجود می آیند، غالبأ غیر مثمرمی باشند.

Curtain : قسمتی از canopy می باشد که شاخه ها آن را اشغال می کنند Curdain می تواند یک قسمت از conpy باشد مانند سیستم های تربیت Genera double -curtain و یا مترادف با canopy باشد مانند سیستم های cordon – training

cordon: امتداد یا امتدادهای تنه اصلی بوده که معمولأ بطور افقی برروی سیم تربیت می گردد بطور کلی برروی cordon ها می توان بازوها، اسپورها، شاخه های جانبی و شاخه های یکساله را احداث کرد.

Base shoot به water sprout نیز اطلاق می گردد. شاخه ای که از یک جوانه در پایه شاخه یکساله و یا شاخه جایگزین(تازه سازی) منشاء می گیرد. این شاخه ممکن بروی تنه اصلی، cordon ها، بازوها و پایه شاخه های یکساله بوجود آید. اکثر مواقع این شاخه بی مصرف بوده و… در موارد تجدید شاخه ها و یا میوه دهی که به آن نیاز داریم بایستی آن را در طول عملیات عمومی مانند پاجوش ها حذف کرد.

Canes (شاخه های یکساله): در فصل رشد گذشته از تنه یا بازو منشاء می یابند روی آنها جوانه های وجود دارد که رشد کرده و شاخه های سال جاری را بوجود می آورند. بر روی شاخه های سال جاری برگ، میوه و گل تشکیل می شود.     Canopy : به ترکیب یکدست شاخه و برگ بوته گفته می شود و فرم های ارتفاع، عرض (پهنا) و توزیع را می توان برای آن تعریف کرد.

Eye (چشم): جوانه وگلی که در هر یک از گره ها وجود دارد.

Fruiting spur (مهمیزهای میوه دهنده): قسمت پایینی شاخه یکساله است که معمولأ با یک تا دو جوانه هرس می گردد.

 Head (تاج): قسمتی از تنه اصلی که بازوها و یا شاخه های یکساله از آن خارج می گردند( قسمت انتهای تنه می باشد)

Internode (میانگره) : به فاصله بین دو گره گفته می شود. طول وقطر آن نشان دهنده قدرت رشد بوته است و بعضی مواقع از آن بعنوان معیاری برای تخمین شدت هرس استفاده می شود.

Laterals (جانبی ها): به شاخه های جانبی شاخه یکساله و یا شاخه سال جاری گفته می شود.

Renewal spur (شاخه جایگزین یا تازه سازی): شاخه یکساله ای است که با 1-2 جوانه سربرداری می گردد و در روی بازوها در کنار مهمیزها که تجدید می گردند قرار می گیرد. در جای دیگر به shoot های رشد داده شده برای ایجاد شاخه های یکساله میوه دهنده سال بعدی گفته می شود.

Node (گره) : قسمتی از شاخه ها که جوانه ها برگ ها و پیچک ها از آن خارج می شوند. گره در روی شاخه های انگور بسیار مشخص بوده و در گونه های مختلف دارای اختلافات آناتومیکی می باشند.

Primary bad (جوانه اولیه) : جوانه انگور مرکب است به اولین جوانه ای که رشد می کند اولیه گویند که جوانه ای بزرگ و نیرومند است .

 Roots (ریشه ها): قسمت زیر خاک می باشند که وظایف اصلی جذب، هدایت و ذخیره سازی مواد و همچنین استقرار گیاه در خاک را بعهده دارد.

secondary bud (جوانه ثانویه): جوانه ای کوچک است که در صورت از بین رفتن جوانه اولیه توانای رشد و میوه دهی کمی دارد.

shoots (شاخه های سال جاری): از رشد جوانه ها روی شاخه یکساله در طول یک فصل رشد بوجود می آیند. این شاخه ها در طول یک فصل چوبی شده و در سال بعدی بعنوان شاخه های یکساله هرس می گردند.

spurs (مهمیز): شاخه های یکساله کوچکی هستند که دارای 1-2 جوانه می باشند. در بعضی از روشهای تربیت مهمیز ها تولید میوه می کنند. اما معمولأ این شاخه ها تولید شاخه های سبزی را می کنند که باعث میوه دهی شاخه یکساله در سال بعد می گردد.

sucker (پاجوش): شاخه ای که از جوانه زیر زمین منشاء می گیرد.

Tertiary bud (جوانه ثالثیه): جوانه کوچکی است که در صورت از بین رفتن هر دو جوانه اولیه و ثانویه می تواند آغاز به رشد کند.

Trunk (تنه اصلی): ساقه اصلی بدون انشعاب که همان تنه درختان است آب، عناصر ضروری وغذا را هدایت می کند.

Vigor (مقدار رشد) : کیفیت و حالتی که بوسیله قسمت های یک بوته ایجاد شده باشد.

vine size (اندازه بوته): غالًبا وزن شاخه های یکساله هرس شده روی بوته معیاری برای اندازه گیری آن می باشد.

water sprout (شاخه های جانبی): که از جوانه های خفته یا نابجای روی بازو تنه اصلی منشاء می گیرند.

نکات مهم و اساسی در تمام سیستم ها و در مناطق مختلف:

1 – شرایط اقلیمی

سرما: در مناطقی که سرمای زمستان از- 20 °C تجاوز کند باید تنه اصلی بوته کوتاه باشد تا در پاییز به آسانی بوسیله خاک پوشانده شود در کشورهائیکه دارای زمستان های سخت هستند و یا تاکستانها روی کوهستانها احداث شده اند مانند کشور رومانی پایه های تاک را طوری هدایت می کنند تا در پائیز با استفاده از وسایل مکانیزه با خاک پوشانده شوند. در ایران نیز زارعین ما در بعضی مناطق مانند قزوین تنه تاک را با خاک می پوشانند. در آذربایجان و خراسان بدلیل سیستم جوی پشته تاکها کمتر دچار سرمازدگی می شوند ولی این روش بدلیل هزینه زیادی که جهت نگهداری آن صرف می شود، در حال حاضر با توجه بالا رفتن دستمزد کارگر مقرون بصرفه نیست.

1 – 1 – تغییرات ناگهانی درجه حرارت در بهار: در مناطقی که احتمال سرمازدگی بهاره می رود باید تاج و شاخه و برگ مو از سطح زمین فاصله زیادی داشته باشند، زیرا سرمازدگی بهاره اکثرا بعد از بارندگی روزانه توأم با بادهای سرد بهنگام شب در سطح زمین صورت می گیرد. بنابراین هر چه تاج مو از سطح زمین بالا تر باشد از خط سرمازدگی در امان خواهد بود. زیرا اختلاف درجه حرارت بین 2-3 درجه در سطح زمین تا ارتفاع 2 متری وجود دارد.

2 – 1 – گرمای تابستان: رشد بوته تاک در 38 درجه حرارت بالای صفر متوقف می شود و در 62 درجه برگ ها دچار سوختگی می شوند. بنابراین در مناطق گرمسیری باید تاج و شاخه برگ گیاه از سطح زمین فاصله داشته باشد زیرا انعکاس نور و گرمای زمین خود باعث تشدید سوختگی در برگ ها می گردد.

 3 – 1 – نور و رطوبت: نور در تشکیل جوانه های میوه دهنده و همچنین رسیدن محصول نقش اساسی دارد و در نواحی مرطوب باید بوته تاک طوری هدایت شود که از حداکثر نور استفاده کند.بنابراین در این نواحی باید هرس شدید تری روی بوته انجام گیرد. چون نرسیدن نور و هوای کافی بداخل گیاه محیط مناسبی را برای فاسد شدن بوته انگور و رشد انواع قارچها ایجاد کرده در نتیجه محصول ارزش اقتصادی خود را از دست می دهد.

2 – خاک

در خاکهای ضعیف و شنی رشد شاخه های میوه دهنده کم است بنابراین باید در بریدن شاخه ها و تنظیم جوانه های میوه دهنده دقت بیشتری بعمل آورد. در اراضی شنی هر چه تاج بوته تاک به زمین نزدیکتر باشد رسیدن میوه زودتر انجام می گیرد و مقدار قند در محصول بیشتر خواهد شد. در خاکهای شنی واریته های صنعتی کاشته می شوند که احتیاج به قند بیشتری دارند. در اراضی رسی پایه ها قوی تر هستند بنابراین با هرس بلند می توان محصول بیشتری تولید کرد.

3 – مسیر حرکت شیره نباتی

بطور کلی هدایت تاک بایستی طوری باشد که یقه گیاه پیچ و خم نداشته و تا آنجا که ممکن است شیره گیاهی مسیر زیادی را طی نکند، بازوها بلند نباشند و شاخه های میوه دهنده نزدیک تنه اصلی گیاه باشند. اصولأ میوه انگور روی شاخه های سال تولید می شود که بر پایه شاخه سال قبل قرارداد. لذا بازوها و یا شاخه های چندین ساله را بایستی تا آنجا که امکان دارد حذف کرد.

4 – زخم های روی تنه

باید دقت کرد که زخم های شدید و یا بریدگیهای بزرگ ایجاد نشود زیرا زخم های ناشی از هرس در تاک دیر الیتام می یابد و یا جای آن کم کم خشک شده و قسمتی از تنه گیاه را خشک می کند. لذا در جریان انتقال شیره گیاهی اشکال ایجاد می کند بعلاوه از محل بریدگیها انواع مختلف میکروب ها و باکتریها وارد گیاه می شوند. بطور کلی بریدن تاک اگر در هوای سرد انجام گیرد به چند دلیل برای گیاه مضر خواهد بود که از آن جمله ایجاد ترک در شاخه و یخ بستن و فاسد شدن قسمتی از شاخه هاست. در موقع هرس بایستی دقت کرد که بند را از وسط برید زیرا میان بندها پرده ای وجود دارد که تا اندازه زیادی در مقابل نفوذ میکروب ها مقاومت می کنند ولذا مانع نفوذ باکتریها و قارچ ها بداخل گیاه می گردد.

5 – انتخاب بهترین شاخه های یکساله و جوانه های روی آن

• در هنگام انتخاب بهترین شاخه های یکساله و جوانه های برروی بوته، باید به تعداد، کیفیت و توزیع جوانه ها توجه کرد. کیفیت جوانه های روی شاخه یکساله براساس مقدار تابش نورخوشید به برگ های که این جوانه ها را در تابستان سال گذشته احاطه کرده بودند، تعیین می گردد. برگ های که از شاخه های سطح خارجی تاج منشاء گرفته اند، مانع از نفوذ نور به داخل بوته می شوند. جوانه کنار این برگ ها که در بهترین موقعیت تابش نور خورشید قراردارند غالبأ مثمر ومیوه دهنده هستند. به همین جهت بهترین شاخه های یکساله میوه دهنده در قسمت بیرونی تاج بالا و کنار داربست قرار دارند. در مواردی که شاخه های بوته فرم دهی شده اند شاخه های یکساله درونی نامرغوبتر هستند چون تمام یا قسمتی از این شاخه ها در زیر سایه ایجاد شده توسط شاخه های بالای و بیرون آنها قرار گرفته است. شاخه های یکساله بیرونی که در معرض تابش نور هستند دارای پتانسیل تولید محصول بالاتری بوده و سریعتر بالغ گشته و نسبت به شاخه های درونی تاج کاملتر هستند و جوانه های روی آنها تا اندازه ای نسبت به سرمای زمستانه مقاومتر هستند. شاخه های یکساله با کیفیت بهتر دارای رنگ تیره تری بوده و قطر آنها بیشتر است بطورکلی شاخه های یکساله نرمال و ایده ال دارای قطر بیشتری بوده و مثمرتر می باشند. البته شاخه های یکساله خیلی قطور که از رشد بیش از حد در تابستان سال گذشته بوجود آمده اند معمولأ غیر مثمر هستند.
• بین قطر شاخه یکساله و میزان محصول بوته رابطه وجود دارد. در اکثر واریته ها، شاخه های یکساله ای که کمتر از یک چهارم اینچ و یا بیشتر از سه هشتم اینچ قطر دارند، بطور متوسط محصول کمتری نسبت به شاخه های که قطرشان در محدوده فوق است تولید می کنند. شاخه های یکساله لاغرتر محصول کمی با خوشه های خوش فرم ایجاد می کنند، در صورتی که شاخه های بزرگتر ممکن است بعلت رشد رویشی زیاد غیر مثمر باشند. در ضمن بعضی از شاخه های یکساله خیلی قطور با تولید شاخه های فرعی (ثانوی) محصول زیادی تولید می کنند. شاخه های یکساله مطلوب دارای قطری برابر یک مداد هستند، ولی بطور کلی در اندازه های مختلف شاخه های بزرگتر نسبت به شاخه های کوچکتر ترجیح داده می شوند.
• فاصله بین دو گره معیار مناسبی برای تعیین قدرت بوته می باشد. بهترین فاصله بین 8-5 اینچ می باشد. البته قدرت طبیعی بوته فاکتور مناسبی جهت افزایش یا کاهش این فاصله است. مثلاً در واریتهFredonia شاخه های یکساله بزرگتر از واریته Dalaware وکوچکتر از واریته Concord است. قطر شاخه یکساله راهنمای بهتری نسبت به فاصله میان گره ها است. شاخه های یکساله که بسرعت بند بند شده اند نامناسب هستند. قبل از شروع هرس انتظارمی رود که شاخه های یکساله روی سیم بالایی بین 7-9 فوت طول داشته و حدودًا یک فوت کوتاهتر از شاخه های روی سیم پایینی باشند.
• تفاوت موجود در مثمر بودن جوانه های روی شاخه یکساله دلیل هرس Vitis labrusca با شاخه های نسبتًا بزرگتر از مهمیزها می باشد. بر طبق مطالعات انجام شده جوانه ها ی چهارم، پنجم، ششم، هفتم و هشتم درصد احتمال بیشتری برای بارور بودن دارند. بعبارت دیگر جوانه های که در انتهای شاخه قرار گرفته اند نسبت به آنهای که در ابتدای شاخه قرار گرفته اند (تا چهارمین جوانه) مثمرتر هستند. برروی شاخه های یکساله قوی بشرط اینکه دارای قطرو بلوغ بافت مناسب باشند بین 8-14 جوانه می توان باقی گذاشت. بطوری که تعداد جوانه ای که روی شاخه های بالایی باقی می ماند کمی بیشتر از شاخه های پایینی است.
• در طی عملیات هرس بادست بویژه هرس بوته های روی داربست، شاخه های یکساله تاک حرکت و جنبش زیادی انجام می دهند و این در حالی است که تاک تحمل زیادی نسبت به پیچ و تاب خوردن و خم شدن دارد، بشرط اینکه یخ نزده باشد و اگر یخ زده باشد صدماتی به آن وارد می گردد. در تعداد کمی از واریته های تاک عمل هرس بادست، بایستی تا گرمتر شدن هوا به تعویق بیافتد. در تاکستانهای بزرگ مقداری از هرس در سرتاسر زمستان انجام می گیرد ولی بهتر است تا آنجا که امکان دارد از انجام هرس در هوای خیلی سرد خود داری کرد.
• نزدیکی زیاد محل برش به جوانه، ممکن صدماتی را به جوانه وارد کند. به همین دلیل شاخه را باید حدودًا از یک اینچی بالای آخرین جوانه مورد نظر قطع کرد. در شاخه های مسن تر لازم نیست که تمام برشها از نزدیک صورت گیرد، زیرا باعث تحریک جوانه های خواب و تولید شاخه سال جاری توسط این جوانه ها می گردد. ذکر این نکته ضروری اگر قطع یکی از بازوها مد نظر است، بریدن نزدیک توصیه می گردد

طبقه بندی سیستم های تربیت انگور

سیستم های تربیت را می توان بطور گسترده توسط تعدادی از اندازه گیری های مختلف طبقه بندی نمود. قدیمی ترین روش ها، بر اساس ارتفاع نسبی تنه و فاصله تاج بوته از زمین پایه گذاری شده است که به دو گروه سیستم تربیت بلند و کوتاه تقسم شده اند. رومیان باستان از طرفداران سیستم های تربیت بلند بوده اند.. در سال های 1950، تاکداران کشور اتریش از یک سیستم تربیت بلند حمایت کردند که آنها یک کشت متراکم کوتاه با بوته هایی با تنه 4 فوت (1.25 متر) معرفی نمودند. یکی از مزایای سیستم های تربیت بلند نسبت به سیستم های کوتاه، حفاظت در مقابل سرما و یخبندان می باشد برخی از سیستم های تربیت مانند Guyot و Cordons را می توان به هر دو سیستم بلندا و کوتاه آموزش سازگار نمود. در حال حاضر یکی از روش های رایج طبقه بندی سیستم های تربیت انگور براساس قسمت یا بخشی از بوته است که هر سال در فصل زمستان هرس می شوند. با یک سیستم تربیت شاخه((Cane، هیچ نوع کوردون دائمی یا شاخه هایی که سال به سال نگهداری شوند، وجود ندارد. نمونه هایی از سیستم های تربیت بلند شامل Guyot و  Pendelbogen می باشد. در سیستم های تربیت اسپور، هر ساله شاخه های اصلی یا کوردون با تعدادی شاخه یکساله نگهداری شده و در فصل زمستان هرس می شوند. در حالی که بوته های انگور با سیستم شاخه بلند دارای شاخه های اصلی نازک و صاف بوده در سیستم تربیت شاخه کوتا یا اسپور، اغلب دارای شاخه های کوردون ضخیم، گره دار با رنگ تیره می باشند. برخی از نمونه های سیستم های تربیت اسپور شامل Goblet، سیستم های بوته ای، Sylvos و Cordon de Royat می باشد. برخی از سیستم ها، مانند هنری اسکات و داربست VSP، می تواند با هر دو سیستم اسپور و شاخه سازگار باشد. درون این طبقه بندی های بزرگتر، سیستم تربیت بوته مو ممکن است بیشتر بوسیله نوع تاج که حالت آزاد مانند Goblet دارد یا اینکه تاج محدود شده و در جهت سیم کشی ها جهت داده شده اند مانند (Trellising VSP ) و اینکه آیا سیستم تاج دارای یک دیوار (Guyot) و یا دو دیوار (Lyre) طبقه بندی شوند. دو نوع طبقه بندی دیگر، بر اساس سیستم داربستی و نوع قیم ” Staked” وجود دارد که به صورت انفرادی یا با ساختار حمایت خارجی و تعداد سیم های مورد استفاد، می باشد که شرایط تاکستان ها از نظر خطر آسیب باد حائز اهمیت است. در داخل یک سیتم داربستی، شاخه های میوه ده و شاخساره های جوان بر روی سیم ها هدایت می شوند. تعداد سیم های مورد استفاده( 1، 2 یا 3 عدد) و یا اینکه متحرک (مانند هنری اسکات) هستند، در اندازه تاج پوشش و عملکرد موثر می باشد.

1 – هرس بوته های جوان

نهالهای غیرپیوندی تاک را معمولأ ازطریق قلمه های چوب سخت از شاخه های یکساله و یا همراه با بخشی از چوب دوساله تهیه می کنند. در هنگام کاشت نهال باید نوک ریشه و تمام ریشه های آسیب دیده قطع گردد. بعد از کاشت، بوته را طوری هرس کرده که فقط یک شاخه یکساله قوی با دوجوانه روی بوته باقی بماند. بعد از اینکه جوانه ها شروع به رشد کردند و شاخه های بطول یک اینچ ایجاد شد، بجز چند تا از بلندترین آنها بقیه را حذف کرده که این عمل باعث رشد بهتر شاخه های اصلی می گردد و در اثر رشد زیاد ممکن است در عرض یکسال به طول10 اینچ یا بیشتر برسند، حذف سریع جوانه های اضافی امری ضروری بوده که سودمندی بیشتری به همراه دارد. اگر در پایان سال اول رشد خوبی حاصل شود روش تربیت مورد نظر را می توان پیاده کرد ولی اگر رشد ضعیف و نامناسب باشد بایستی بوته را مجددأ مانند ابتدای سال سر برداری کرد. در یک رشد خوب انتظارمی رود شاخه های بطول 3-5 فوت حاصل گردد.

2 – سیستم تربیت پاچراغی: Head- Training System

این سیستم تربیت در کشور ایران برای ارقام مختلف در مناطق مختلف مورد استفاده قرار گرفته و ارتفاع بوته بین 50 تا 150 سانتی متر متغییر است. در فصل خواب نسبت به کاشت قلمه های ریشه دار یا بدون ریشه اقدام نموده و در سال های اول در کنار هر کدام یک عدد قیم چوبی قرار داده می شود تا تنه اصلی دارای استحکام لازم گردد. در انتهای هر تنه بر حسب قدرت رشد، رقم و سن تعدادی بازوی کوتاه در نظر گرفته می شود. تقریبا 3 سال پس از کاشت نهال، فرم پاچراغی در بوته ها ایجاد می گردد. در مناطق و ارقامی که رشد رویشی زیاد می باشد، با ایجاد تاج متراکم و سایه، رنگ گیری و کیفیت میوه ها کاهش می یابد که تا حدودی با انجام هرس سبز و مدیریت تاج بوته می توان کمیت و کیفیت را افزایش داد (شکل 1 ) .

سیستم تربیت خزنده:

این سیستم تربیت در مناطق مختلف ایران از جمله مناطق سردسیری مورد استفاده قرار گرفته است. در این سیستم تنه دارای ارتفاع کوتاه و بازو ها در نزدیکی سطح خاک قرار دارند. در این سیستم بر حسب قدرت بوته 4 تا 6 بازو بر روی تنه باقی خواهد ماند. در مناطق سردسیری بیش تر معمول بوده و تنه و بازو ها با خاک پوشیده می شوند. پس از کشت نهال در پایان سال اول، کلیه شاخه های رو به بالا را قطع کرده و شاخه های رو به پایین را نیز از جوانه دوم، هرس می گردد. در سال دوم تنه بوته مو تقریبا در سطح زمین قرار می گیرد. در سال سوم، از رشد چهار جوانه موجود روی هر شاخه، چهار شاخه جدید تولید می شود که بازوهای بوته مو را تشکیل می دهند. در سال چهارم، هرکدام از این بازو ها 3 تا 4 شاخه تولید می کنند که 2 تا 3 شاخه آن بارور خواهد شد. در مناطق سردسیر، هرس کوتاه این قبیل مو ها معمول است به طوری که تنه کوتاه مو را به راحتی زیر خاک نمود.

4 – تربیت به روش کوردون بالا رونده: Upright cordon training system

سیستم کوردون ها به صورت یک طرفه یا دو طرفه که فرم آخری آن شبیه حرف “T” می باشد. در بوته های انگور با سیستم کوردون، معمولا بازو ها به صورت افقی در امتداد سیم های قرار می گیرند. با این حال استثناهایی وجود دارند که بازو ها را می توان به صورت سیستم ” “V و “Y” هدایت کرد که در واقع کوردونی با زاویه های مختلف می باشند. توجه داشته باشید که سیستم داربستی عمودی، مانند سیستم VSP که اغلب در نیوزیلند استفاده می شود، جهت شاخه های بارور (Canes) به صورت عمودی و رو به بالا بوده نه اینکه بازو های کوردون بصورت عمودی باشند. در سیستم کوردون دو طرفه، از ارتفاع معینی از سطح خاک دو بازوی مختلف از روی تنه منشعب می گردد. در سیستم کوردون می توان بیش از یک طبقه در نظر گرفته شود. حداقل ارتفاع تنه بوته مو می تواند تا 50 سانتی متر باشد و ارتفاع اولین رشته سیم از سطح زمین حدود 70 سانتی متر خواهد بود. معمولا فاصله بوته ها از هم 2.5متر و فاصله بین ردیف ها 3 متر خواهد بود. ارتفاع سیستم دیواری بر حسب شرایط اب و هوایی منطقه، وضعیت محل، نوع خاک، شیب زمین، فاصله ردیف ها، نوع قیم و شدت باد متغییر است که معمولا از 80 تا 250 سانتیمتر انتخاب می گردد. فاصله پایه ها بر حسب جنس متغییر است که در پایه های چوبی کم تر و در پایه های سیمانی و فلزی بیش تر می باشد.

شاخه های بارور از جوانه های توسعه یافته بر اسپور ها خارج شده و تولید خوشه میوه می نمایند. این شاخه های بارور را می توان با زاویه های مختلف که مورد نظر تاکدار می باشد، هدایت کرد. عموما به صورت عمودی هدایت می شوند اما می توان آنها را به صورت کمان خم نمود که در سیستم های Pendelbogen یا Mosel arch استفاده می شود یا به صورت رو به پایین همچون سیستم های Scott Henry یا Sylvosهدایت نمود. روش آخر نیاز به کار بیشتر و فشرده تری برای تربیت بخصوص انگور های گونهVitis vinifera  که به طور طبیعی تمایل بیشتری به رشد به سمت بالا و نه پایین دارد. در سیستم های مانند هنری اسکات، در ابتدا به شاخه ها اجازه داده می شود که تا حدود 2 تا 3 هفته قبل از برداشت به طرف بالا رشد نمایند و سپس شاخه ها به طرف رو به پایین هدایت شده که در آن وزن خوشه ها به حفظ جهت شاخه های به طرف پایین کمک میکنند. میزان شاخساره  برگی تاج درخت انگور وابسته به واریته قدرت رشد می باشد که این برگ ها از شاخه های موجود بر شاخه های یکساله خارج می گردند. در بوته های انگور پررشد، تعداد زیادی شاخه با تاج متراکم تولید می گردد. توانایی بوته انگور برای پشتیبانی از این تاج متراکم بستگی به سلامت بوته، سیستم ریشه و ذخیره کربوهیدرات ها دارد.

5 – سیستم کوردون بلند (Top – Wire Cordon)

مزایا:

• سازگار به هرس مکانیکی
• سازگار به انجام هرس سالیانه توسط افراد بی تجربه
• سازگار به قرار دادن شاخه در موقعیت های مختلف
• قرار گرفتن میوه ها در قسمت بالایی داربست و در معرض نور قرار گرفتن میوه ها

معایب:

• تمایل به کاهش قدرت رشد، به ویژه وقتیکه با موقعیت گذاری شاخه همراه باشد.
• مشکلات در ایجاد بازو ها (کوردون ها)
• مشکلات در جایگزین کردن کوردون ها بعد از اینکه در داخل سیستم داربست قرار گرفتند.
• وقتی که ترکیب مکان و رقم در معرض سرمای مکرر قرار گیرد، نگهداری کوردون ها با مشکل مواجه می گردند.
• بافت ها در ناحیه کوردون ممکن است محلی برای بروز بیماری هایی همچون سفیدک، Phomopsis و Leaf Spot گردد.

6 – سیستم بادبزنی:THE FAN SYSTEM

دراین روش شاخه های یکساله بصورت اریب ولی راست هدایت شده و شاخه های آنها را یا به سیم ها می بنیدیم و یا بحالت آویزان در می آوریم. تاج بوته عملأ در سطح زمین قرار دارد و تقریبأ می توان گفت که تنه اصلی وجود ندارد. این روش مقدار چوب های مسن را کم کرده و در اثر هدایت عمودی شاخه ها موجب رشد بسیار خوب آنها می گردد. بعلت اینکه تمام شاخه های یکساله از نزدیکی سطح زمین منشاء می گیرند در فصل زمستان به راحتی می توان آنها را از سیم ها جدا کرده و با خاک دفن نمود. بنابراین مناسب مناطقی است که دارای آب و هوای سرد باشند و عمل دفن شاخه ها می تواند جلوی سرمازدگی را بگیرد. انتخاب و توزیع تعداد شاخه های یکساله لازم برای نگهداری تعداد جوانه مناسب برروی بوته کاری ساده و راحت است. شاخه های جدیدی که در قسمت تاج head ایجاد می گردند چون در نزدیکی سطح زمین هستند به هنگام کلتیواسیون مزاحمت فراهم کرده و می شکنند. در واریته های کم رشد مقداری میوه در نزدیکی سطح زمین ایجاد می گردد. البته در این سال بایستی مقدارمحصول کم باشد تا بوته قوی و پر رشدی بدست آید. تأسیس این روش ساده و راحت می باشد. در هنگام کاشت معمولأ بوته را با دو جوانه سربرداری می کنند و در شروع سال دوم به هر دو شاخه یکساله ایجاد شده اجازه باقی ماندن داده می شود و آنها را با 4-6 جوانه سربرداری می کنند. در طول سال دوم حداقل چهار شاخه سال جاری قوی بایستی توسعه داده شوند. این شاخه ها ممکن در سال سوم اجازه تولید پیدا کنند. 2-3 شاخه دیگر نیز بایستی با دو جوانه سربرداری گردند تا شاخه های یکساله میوه دهنده برای سال چهارم را تأمین کنند. سال چهارم سالی است که محصول زیادی می توان انتظار داشت. البته ممکن است یک جوانه نتواند توسعه یابد و یا یک شاخه سال جاری بشکند و یا مقدار توسعه و رشد محاسبه شده اتفاق نیافتد اگر قدرت رشد بوته کم است و یا در هر حالت مشکوک دیکر بایستی میوه دهی را به تأخیر انداخت و یا از طریق حدف خوشه های میوه مقدارمحصول را محدود کرد تا تعادلی مناسب برقرار گردد. اولین اصل مهم در تربیت تاک ایجاد یک بوته قوی است. از معایب این روش می توان نیاز به بستن تابستانه کار و فعالیت زیاد جهت بستن باز کردن و دفن کردن شاخه ها را نام برد.

مزایا:

• حداکثر انعطاف پذیری را برای تعدیل صدمات زمستانه دارد زیرا حداقل قسمت های نیمه دائمی در بوته مو نگه داری می شود.
• یادگیری نسبتا آسان هرس در این سیستم
• تولید میوه های خیلی خوب بر بوته های با اندازه متوسط

معایب:

• نیاز سالیانه به بستن شاخه ها
• عدم سازگاری با هرس مکانیکی
• سازگار با استراتژی مدیریت تاج بوته ( برگ چینی و هدایت شاخه) نمی باشد.
• ممکن است خیلی از میوه ها در قسمت پایین بوته قرار گیرند و برای برداشت مکانیکی مناسب نیست.

7- سیستم (Modified keuka High Renewal)

مزایا:

• سازگاری زیاد با جایگزین کردن مداوم قسمت های بوته انگور در عکس العمل به خسارت زمستانه مداوم

معایب:

• نیاز مداوم به بستن شاخه های یکساله بلند دارد.
• سازگار با هرس مکانیکی نمی باشد.
• سازگار با استراتژی مدیریت تاج بوته ( برگ چینی و هدایت شاخه) نمی باشد.
• طبیعت انعطاف پذیری این سیستم تربیت، برای هرس کننده مبتدی مشکل است.

8- سیستم (Mid – Wire Cordon) یا(VSP( Vertical Shoot Positioned

مزایا:

• هرس آسان با دست
• سازگار با هرس مکانیکی
• ساختار سیستماتیک
• حداقل نیاز به بستن شاخه ها
• سازگار به برگ چینی (defoliation) به صورت دستی یا مکانیکی
• سازگار برای هرس تابستانه شاخساره های پر رشد

معایب:

• در بوته های بزرگ، ناحیه میوه دهی به شدت در سایه قرار می گیرند، لذا حذف برگ های اضافی و تغییر وضعیت شاخه ها برای بهبود کیفیت لازم است.
• ناحیه میوه دهی ممکن است به دلیل تراکم شاخه ها، به بیماری پوسیدگی خوشه حساس شوند.
• گره های پایینی بر روی اسپور های بارده، اگر در سایه توسعه یابند، نسبت به مقاوم سازی و باروری دچار مشکل می گردند.
• وقتی که ترکیب مکان و رقم در معرض سرمای مکرر قرار گیرد، نگهداری کوردون ها با مشکل مواجه می گردند.
• اگر مدیریت شدید تاج بوته صورت نگیرد، عملکرد و کیفیت نسبت به دیگر سیستم ها کمتر می شود.
• مشکلات در حفظ ظرفیت میوه دهی، وقتی که کوردون ها جایگزین مجدد شوند.
• این سیستم وقتی که در ترکیب با تنظیم محصول و مدیریت تاج شدید بکار رود، رضایت بخش می باشد .

9 – سیستم تربیت چاوتاکا (The Chautavqa System)

در این روش بازوها بحالت افقی هدایت می شوند. این روش ابتدا برای تربیت گونه های امریکایی مورد استفاده قرار گرفت ولی در سالهای اخیر روش دیگری بنام Umbrella Kniffin جایگزین این روش شده که بعدأ شرح داده می شود. در این روش از 2-3 سیم روی داربست استفاده می شود. اولین سیم 18-20 اینچ از زمین فاصله دارد. اگر از یک سیم دیگر استفاده شود حدودأ 34 اینچ بالای سیم اول نصب می گردد و اگر از دو سیم استفاده شود آنها را به فاصله20 اینچ از یکدیگر در بالای سیم اول نصب می کنند. تنه اصلی را تا زیر اولین سیم بالا آورده و در هرطرف آن یک بازو بروی سیم هدایت می گردد. شاخه های یکساله خارج شده از این بازوها بطور عمودی تربیت کرده و معمولأ 2-3 شاخه یکساله بفاصله 18-24 اینچ از یکدیگر روی هر بازو باقی گذاشته و بقیه آنها حذف می گردند. در پایان اولین فصل رشد بهترین شاخه یکساله رشد کرده از دو جوانه نگهداری شده وبه سیم پایینی گره زده و درست از بالای گره قطع می گردد. در طول سال دوم شاخه های سال جاری راکه در قسمت پایین رشد کرده، قطع نموده و دو تا از آنها را که بالا تر هستند برای ایجاد شاخه های یکساله میوه دهنده سال بعدی ( سال سوم) تربیت می شوند. در آغاز سال چهارم شاخه های یکساله میوه دهنده را به سیم پائینی گره زده تا بازوهای افقی را ایجاد کنند. شاخه های یکساله ای که از این بازوها خارج می شوند به سیم های بالا ی گره زده (معمولأ 3-4 عدد هستند) که همان شاخه های تولید کننده میوه در سال چهارم هستند. در این فاصله تعدادی اسپور 1-2 جوانه ای برای ایجاد شاخه های یکساله سال بعد باقی گذاشته و بقیه حذف می شوند. در آغاز سال پنجم، شاخه های یکساله ای سال قبل که میوه داده اند از بالای یک جوانه نزدیک به بازو قطع کرده و در همین فاصله شاخه های یکساله میوه دهنده را جهت میوه دهی در موقعیت مناسب گره زده و با تعداد جوانه مناسب سر برداری می گردند و این سیستم از سالی به سال دیگر تکرار خواهد شد. بجز در مواردی که لازم است اسپورهای جایگزین را در همان سال وادار به رشد شوند، تاکدار می تواند از رشد جوانه های خواب که روی بازوها ظاهر می شوند، استفاده کند. در زمانی که لازم است کل بازوها تجدید گردند از شاخه های که برروی تنه اصلی ظاهر می شوند استفاده می کنند. عملیات هرس و جایگزینی شاخه ها بایستی مکررأ در بوته صورت گیرد که این اعمال باعث جایگزین شدن شاخه های سالم و مرغوب بجای شاخه های کهنه و ضعیف ومسن می گردد. اگر عمل جایگزینی بتدریج و بادقت انجام گیرد محصول هرگز بطور قابل ملاحظه ای کاهش نمی یابد. حسن این روش این است که برگ ها و میوه ها بخوبی در معرض تابش نور قرار می گیرند. از عیب های این روش می توان نیاز آن به بستن تابستانه و فعالیت زیاد در دوره استراحت نسبت به سایر سیستم ها نام برد. در ضمن بادهای شدید به این روش صدمه می زند وطول شاخه های یکساله محدود به فاصله دو سیم می شود که باعث کاهش تعداد جوانه ودر نتیجه کاهش سودمندی بوته در مقایسه با روشهای Kniffin می گردد. این روش برای تمام واریته ها از جمله واریته های Fredonia ,Concord قابل توصیه نیست.