پروانه بذرخوار تاغ

آفت پروانه بذرخوار تاغ

مقدمه

بیش از ۸۰ درصد سرزمین ایران را اراضی خشک و نیمه‌خشک تشکیل می‌دهد. از ویژگیهای چنین مناطقی اکوسیستم شکننده و ناپایدار آن است و هر عملی که موجب بر هم زدن تعادل آن شود به سادگی قابل جبران نخواهد بود. از مشخصات عمده عمل تخریب در زیست بوم مناطق خشک بروز پدیده بیابانزایی است. از سال ۱۳۴۴ که مبارزه با حرکت شنهای روان بصورت یک اراده و عزم ملی در کشور آغاز شد ، درختچه‌ تاغ با تکیه بر رویشگاههای طبیعی آن به عنوان یکی از گونه‌هایی انتخاب گردید که برای تثبیت بیولوژیک و طبیعی در پدیده بیابان‌زدایی به طور وسیعی مورد استفاده قرار گرفت. کل مساحت توده‌های تاغزار کشت شده حدود ۱٫۵ میلیون هکتار تخمین‌زده می‌شود که پراکنش منطقه‌ای آن به شرح زیر است:  مناطق مربوط به دشت لوت در استانهای خراسان ، کرمان ، سیستان و بلوچستان و مناطق مربوط به دشت کویر  در  استانهای سمنان ، اصفهان ، یزد ، زنجان ، تهران و مرکزی. تاغزارها معمولاً دارای زیر اشکوب حاصل از زادآوری پایه‌های مادری می‌باشند و این امر به دلیل قابلیت آسان زادآوری طبیعی تاغ است که معلول بذر دهی فراوان با سیکل کوتاه (یکسال در میان) و شروع یک بذردهی موثر و مفید از همان سنین اولیه (۲-۳ سالگی) می‌باشد. به علت اهمیت آن در پدیده احیای بیابانها و تثبیت شنهای روان عواملی که ادامه حیات و بقای گیاه تاغ را دچار تهدید می‌کند باید شناسایی و کنترل شوند . از جمله این عوامل حشرات هستند. برخی از گونه‌های حشرات ، ادامه حیات درختچه‌های موجود تاغ را تهدید می‌کنند مانند برگخوارها ، چوبخوارها و … اما تعدادی از گونه‌های حشرات، ادامه زادآوری درختچه‌ تاغ را دچار مشکل می کنند مانند بذر خوار تاغ که جمعیت‌های کم آن، تعدیل کننده جمعیت گیاه میزبان است ولی افزایش بی‌رویه جمعیت آن، این حشره را به یک آفت مهم و کلیدی تبدیل می‌کند . بذر خوار تاغ از راسته بال پولکداران (Lepidoptera) و خانواده pyralidae  و زیر خانواده phycitinae  می‌باشد. اولین شناسایی این گونه روی نمونه‌های جمع‌آوری شده از قیصریه ترکیه بوده و نهایتاً Roesler  خصوصیات ظاهری آن را تشریح و توصیف نمود. در ایران آفت مذکور برای اولین بار در سال ۱۳۶۱ احتمالاً توسط حسینی از تاغکاریهای شهرستانهای نیشابور و سبزوار جمع‌آوری گردید. در آبانماه ۱۳۶۴ در ناحیه ابوزیدآباد شهرستان کاشان جمع‌آوری شد. در حال حاضر در اکثر شهرستانهایی که درختچه‌ تاغ وجود دارد آفت بذرخوار تاغ وجود  دارد و خسارت آن بین ۴۰ تا ۹۵ درصد گزارش شده است. در این نشریه تلاش می‌شود وضعیت و شرایط زندگی بذر خوار تاغ با نام علمی Proceratia caesariella Rogonet بیان شود و  در آخر چند توصیه برای کنترل جمعیت آفت و کاهش خسارت ارائه می‌گردد.

 
مشخصات ظاهری مراحل مختلف زیستی بذر خوار تاغ

الف) مشخصات تخم:

تخم به شکل گرد و کمی متمایل به بیضی با قطر حداکثر ۰٫۵ میلمیتر به رنگ سفید شیری متمایل به زرد یا زرد روشن با سطح برآمده شبیه دانه عدس است (شکل شماره ۱).

پس از اینکه لارو سن یک درون تخم شکل گرفت، به شکل حرف C یا نیم دایره با کپسول سر تیره رنگ در زیر پوسته تخم قابل مشاهده است (شکل شماره۲). پس از خروج لارو پوسته تخم بصورت شفاف روی گیاه باقی می‌ماند.

ب) مشخصات لارو بذرخوار تاغ:

لارو از نوع ورمی فرم (Vermiform) بدون پاهای سینه‌ای و شبیه کرم می‌باشد. لاروهای سن یک بلافاصله پس از خروج از تخم به طول یک میلیمتر و به رنگ زرد می‌باشند(شکل شماره ۳).

بتدریج با تغذیه از گیاه و پیشرفت سنین لاروی رنگ آنها نیز تغییر می‌کند. لاروهای سنین اولیه به رنگ زرد متمایل به سبز روشن مشاهده می‌شوند. در سنین بالاتر بویژه سن آخر ، لاروها به رنگ‌های زرد ، سبز ، قهوه‌ای ، پشت‌گلی و قرمز دیده می‌شوند. اما رنگ عمومی و معمول در جمعیت، همان سبز روشن است که در محل درز بین حلقه‌ها در سطح پشتی به رنگ قرمز روشن دیده می‌شود. شدت رنگ قرمز متفاوت است به طوری که طیف متنوعی از لاروهای سبز رنگ تا قرمز رنگ را بوجود می‌آورد . در قسمتی از جمعیت لاروها دو  نوار طولی موازی به رنگ‌های قرمز تا قهوه‌ای از انتهای بدن به سمت جلو کشیده شده که هر چه به سمت جلو می‌رود کم رنگ‌تر شده و در اواسط بدن محو می‌گردد. طول بدن لاروهای سن آخر ۱۲ تا ۱۶ میلیمتر می‌باشد. نتایج حاصل از اندازه‌گیری قطر کپسول سر لاروها حاکی از وجود پنج سن لاروی طی دوره زندگی این حشره می‌باشد (شکل شماره ۴).
 

ج) مشخصات شفیره پروانه بذرحوار تاغ:

مرحله بعد از لارو سن آخر، دوره شفیرگی است. در این دوره حشره مشابه یک لارو بدون حرکت دیده می‌شود. شفیره بذرخوار تاغ از نوع غیر آزاد و به رنگ سبز زیتونی مایل به قهوه‌ای است که درون پیله‌خاکی تشکیل ‌می‌شود (شکل شماره ۵) . حداکثر طول شفیره ۱۰ میلیمتر و حداقل آن ۵٫۴ میلیمتر و به طور متوسط ۷٫۱۱ میلیمتر و عرض متوسط شفیره ۲٫۲۱ میلیمتر می‌باشد. از نظر ابعاد پیله‌خاکی به طول متوسط ۹ میلیمتر و عرض ۶٫۰۵ میلیمتر دیده می‌شود.
 

د) نحوه تشخیص شفیره‌های نر و ماده پروانه بذرخوار تاغ:

با مقایسه انتهای بدن شفیره‌ها می‌توان شفیره‌های نر و ماده را از هم تفکیک نمود. در صورتیکه روی بند ۸ شکم درز کوچک برخلاف جهت خط اتصال بندها مشاهده شود شفیره ماده و اگر روی بند انتهایی درز دیده نشود شفیره نر می‌باشد .

ه )مشخصات حشره کامل پروانه بذرخوار تاغ:

حشره کامل بذر خوار تاغ شب‌پره‌ای به رنگ عمومی کرم یا قهوه‌ای و بالهای عقبی سفید مایل به کرم می‌باشد. روی بالهای جلو در فاصله یک چهارم طول بال از هر دو طرف یک خط نامنظم قهوه‌ای تیره رنگ در عرض بال دیده می‌شود. طول حشره کامل با بالهای باز حدود ۱۸میلیمتر می‌باشد(شکل شماره ۷).
 

زیست شناسی پروانه بذرخوار تاغ بذر خوار تاغ

الف ) نحوه تخم گذاری

شب‌پره‌های ماده تخم‌های خود را روی ساقه نزدیک به جوانه‌های بذر و یا پشت و زیر جوانه‌های  بذر که تازه شـروع به رشد کرده می‌گذارد. تخـمها بصـورت منفـرد نیز روی ساقه‌های فرعی جوانه‌های بذر گذاشته می‌شود (شکل شماره ۱).تخم‌گذاری از دهه اول شهریور آغاز و در اواسط آبان ماه خاتمه می‌یابد. اوج تراکم تخم در نیمه دوم مهرماه دیده می‌شود.

ب) دوره لاروی

پس از حدود یک هفته تخم تفریخ شده و لارو سن یک ظاهرمی‌شود. لارو سن یک روی ساقه و اطراف جوانه‌های بذر حرکت می‌کند و مقداری از بافت نرم بالک‌های پوشش بذر (پریانت) تغذیه می‌نماید و به تدریج از سمت زیر و پشت بذر با فاصله اندکی از پایین جوانه وارد ساقه ‌شده و خود را به بذر می‌رساند. ممکن است از بالای محل انشعاب جوانه‌بذر به ساقه وارد گردد و یا بذر را از بالا سوراخ کرده و وارد آن شود. لارو با قطعات دهانی خود سوراخ گردی را در محل ورود ایجاد می‌کند که بصورت یک تونل تا عمق بذر دامه دارد. لارو پس از تغذیه از بافتهای در حال تشکیل بذر از آن خارج شده و به سوی بذرهای دیگر می‌رود (شکل شماره ۸).

خوشه‌های بذر معمولاً بوسیله تارهای ابریشمی که از غدد دهانی لاروها ترشح می‌شود به هم چسبیده و مجتمع می‌شوند و این حالت باعث تشدید خسارت می‌گردد. از حدود اواسط شهریور تغذیه لاروهای سن یک شروع و تا اواخر آبانماه دیده می‌شود. اوج جمعیت لاروها در دهه اول آبانماه مشاهده می‌گردد.

ج) مرحله شفیره‌گی و زمستانگذرانی

لاروها پس از کامل کردن تغذیه خود، با تنیدن تار از روی سرشاخه‌های درختچه‌ تاغ خود را به زمین رسانده و وارد خاک می‌شوند. لاروها در داخل خاک و در عمق حدود ۱۵ سانتیمتری بوسیله متصل کردن ذرات ریز خاک و شن با تارهای ابریشمی  پیله‌هایی به دور خود ایجاد کرده و در آن تبدیل به شفیره می‌شوند. پیله‌های شفیرگی از اوایل آبانماه مشاهده می‌گردد و تا اواخر مردادماه سال بعد مرحله شفیرگی به طول می‌انجامد . به عبارت دیگر زمستانگذرانی و تابستانگذرانی این حشره بوسیله مرحله شفیرگی در زیر خاک انجام می‌شود. این وضعیت با توجه به شرایط گیاه میزبان و دما و رطوبت محیط بیرون در تابستان و زمستان، بهترین حالت برای ادامه حیات حشره محسوب می‌شود (شکل شماره ۵).

د)ظهور حشرات کامل:

دوره خروج حشرات کامل از مرحله شفیرگی و فعالیت آنها از اواخر مرداد و اوایل شهریورماه آغاز می‌شود و تا اوایل آبانماه ادامه می‌یابد. اوج جمعیت حشرات کامل در اواخر شهریور و نیمه اول مهرماه مشاهده می‌شود. حشرات کامل بذر خوار تاغ پس از ظهور اقدام به جفتگیری نموده و تخم گذاری خود را از اوایل شهریورماه روی گیاه میزبان آغاز می‌کنند.

روشهای کنترل جمعیت و کاهش خسارت شب‌پره بذر خوار تاغ :

• تکثیر دشمنان طبیعی آفت از طریق پرورش آزمایشگاهی و رهاسازی آنها در مناطق مورد نظر

خوشبختانه  تعداد قابل توجهی از دشمنان طبیعی آفت بذرخوار تاغ شامل شکارگرها و پارازیتوئیدها در مناطق تاغ کاری شده وجود دارد. از جمله شکارگرها می‌توان به عنکبوت تارتن با نام علمی Argiope lobata Pallas و کفشدوزک هفت‌نقطه‌ای با نام علمی Coccinella septempunctata L. و سوسک‌هایی از خانواده Tenebrionidae  و گونه‌هایی از خانواده Formicidae مانند Cataglyphus sp.  که عمدتاً از لاروهای آفت تغذیه می‌کنند اشاره نمود.از پارازیتوئیدها که انگل داخلی محسوب می‌شوند و تاثیر بیشتری را در کنترل و کاهش جمعیت آفت دارند می‌توان به گونه‌هایی از زنبورهای خانواده Ichneumonidae مانند Netelia sp., Ophion sp.  ، از خانواده Braconidae  مانند Cardiochiles shestakovi  اشاره نمود. همچنین گونه‌هایی از مگس‌های خانواده‌های Bombyliidae  و Tachinidae از جمله دشمنان طبیعی بومی آفت در مناطق تاغکاری شده ایران  محسوب می‌شوند.

• حمایت از گونه‌های مختلف دشمنان طبیعی

با توجه به اینکه برای جمع‌آوری بذر سالم در برخی مناطق اقدام به سمپاشی می‌شود لذا توصیه می‌گردد صرفاً در محوطه‌های کوچکی که برای جمع‌آوری بذر در نظر گرفته می‌شود حتی الامکان از سموم انتخابی و کم خطر برای دشمنان طبیعی استفاده شود. به این ترتیب دشمنان طبیعی آفت از بین نمی‌روند و به کاهش جمعیت آفت کمک می‌کنند. 

• استفاده گسترده از هر نوع سموم شیمیایی که زنجیره‌های غذایی شکل گرفته شده در زیست بومهای تاغ را دچار نابودی و خسارت می‌کند مجاز نیست و بایستی به دشمنان طبیعی فرصت لازم داده شود تا جمعیت‌های اندک خود را سال به سال افزایش دهند. استفاده از حشره‌کشهای سازگار با عناصر حیاتی زیست بوم‌های تاغ (Bio insecticides) با توجه به فاکتور مهم درآمد هزینه قابل توصیه است.
• استفاده از تله‌های نوری صرفاً در چندروزی که اوج جمعیت حشرات کامل آفت ظاهر می‌شود می‌تواند در کاهش جمعیت حشرات کامل آفت موثر باشد.
• با توجه به علاقه ساکنان مناطق تاغکاری شده برای حفظ پوشش‌های گیاهی و توسعه آنها استفاده از توان نیروهای مردمی برای کنترل جمعیت آفت با استفاده از روشهای مختلف جمع‌آوری و اعمال مکانیزمهای تشویقی به عنوان یک راه کار عملی و ارزان قابل توصیف می‌باشد.
• برگزاری کلاسها و کارگاههای آموزشی در سطح مروجین منطقه‌ای و محلی و بهره‌برداران و ساکنان بومی مناطق تاغکاری شده جهت استفاده از نتایج کاربردی طرحهای تحقیقاتی.
• استفاده از تله‌های فرمونی در زمان ظهور حشرات کامل آفت و ایجاد اختلال در عمل جفت‌گیری آفت از جمله روشهای سازگار با محیط زیست بشمار می‌رود.
• کاشت گیاهانی مانند Salsola rigida  و Seidlitzia rosmarinus  و سایر گونه های مناسب به منظور افزایش  تنوع در فلور گیاهی مناطق تاغکاری شده و مناطقی که در دست توسعه کشت می‌باشد، از ضروری‌ترین و حیاتی  ترین اقداماتی است که می‌تواند تعادل نسبی بین جمعیت‌های آفت با میزبان را برقرار نماید.
• استفاده و کاشت گونه‌ها و واریته‌هایی از تاغ که خسارت آفت روی آنها کمتر است مانند سفید تاغ و زرد تاغ توصیه می‌گردد.
• استمرار مطالعات و تحقیقات به منظور شناخت بیشتر و دقیق‌تر مکانیزمهای حیاتی در زیست بوم‌های مورد نظرضروری است و پایش عوامل و عناصر مهم‌تر ، می‌تواند در پایداری روشهای کنترل وبقای  زنجیره‌های غذایی مؤثر واقع شود.

خلاصه مطالب:

1. از علائم بارز وجود آفت در شهریورماه و قبل از وقوع خسارت مشاهده تخم‌های انفرادی به شکل گرد و به رنگ زرد روشن به قطر حدود نیم‌میلیمتر روی ساقه نزدیک جوانه‌های بذر و یا در زیر و یا روی جوانه‌های بذر می‌باشد.
2. مشاهده سوراخ و حفره روی بذر از علائم قطعی خسارت آفت است.
3. لاروها بدون پاهای سینه‌ای و کرمی شکل، ابتدا به رنگ زرد و در سن‌های بالاتر به رنگ‌های سبز تا متمایل به قهوه‌ای و بدون مو دیده می‌شوند.
4. چسبیده شدن سرشاخه‌های حاوی بذر در اثر تارهای ابریشمی ترشح شده از لاروهای آفت از علائم مشخص خسارت آفت در مرحله بذردهی است.
5. شفیره‌های آفت معمولاً در خاک تشکیل می‌شود و حشرات کامل بتدریج طی ۱ تا ۲ سال ظاهر می‌شوند.
6. عدم سمپاشی و حمایت از دشمنان طبیعی آفت سالمترین و کم‌ هزینه‌ترین روش است که موجب افزایش جمیت حشرات مفید و در نتیجه کاهش جمعیت آفت بذرخوار می‌گردد.
7. در شرایط طغیان آفت و به منظور تولید بذر سالم اعمال روشهای کنترل شیمیایی صرفاً در مناطق و محوطه‌های بذرگیری و زیر نظر کارشناسان خبره مجاز است.

چند نکته مفید:

1. آفت بذرخوار تاغ به دلیل ایجاد خسارت در بذر باعث ایجاد اختلال در زادآوری درختچه تاغ می‌گردد و لذا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
2. حشرات ماده بالغ درشهریورماه اقدام به تخم‌گذاری روی ساقه گیاه و جوانه‌های بذرتاغ  رویش کرده می‌کنند. تخم‌ها که به شکل گرد و به رنگ زرد روشن و به قطر حدود نیم میلی‌متر می‌باشند از علائم مهم قبل از وقوع خسارت آفت محسوب می‌شوند.
3. ایجاد تنوع در فلور گیاهی مناطق تاغ کاری شده بوسیله کاشت گیاهان سازگار از قبیل شور و اشنان و مانند آنها و استفاده از گونه‌ها و واریته‌های مقاوم‌تر تاغ نسبت به آفت بذرخوار مانند زردتاغ و سفیدتاغ از عمده اقدامات پیشگیرانه به منظور کاهش خسارت است.
4. برای کاهش جمعیت آفت روشهای غیر شیمیایی از قبیل استفاده از تله‌نوری در طی ماههای مرداد، شهریور و مهر توصیه می‌شود.
5. استفاده از سموم شیمیایی انتخابی و هورمونی صرفاً در محوطه‌های بذرگیری و پس از برآورد جمعیت آفت توسط کارشناسان خبره مجاز می‌باشد.

منابع:

–    امانی، م. و پرویزی، آ. ۱۳۷۵٫ تاغ، جنگل‌شناسی و پرورش جنگل (سیلویکولتور). انتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع تهران ، شماره انتشار ۱۴۹، ۱۱۸ صفحه.
–    بی‌نام. ۱۳۷۵٫ نگرشی بر منابع طبیعی استان اصفهان. گزارش اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان. ۴۱ صفحه.
–    سیف‌اللهی، ا، ر. ۱۳۸۲٫ گزارش نهایی طرح تحقیقاتی “بررسی بیولوژی و شناسایی عوامل طبیعی کنترل کننده آفت بذرخوار تاغ در استان اصفهان”. مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی اصفهان، ۵۶ صفحه.
–    شمس‌زاده، م. ۱۳۷۷٫ گزارش نهایی طرح شناسایی دشمنان طبیعی و بررسی روشهای کنترل پروانه بذرخوار تاغ در استان یزد. مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان یزد، ۴۵ صفحه.
–    عادلی ، الف. و عبایی ، م . ۱۳۶۸٫ گزارش طرح حشرات  زیان‌آور و جوندگان  تاغکاریهای ایران ، موسسه مطالعات محیط زیست ، دانشگاه تهران ، ۱۱۲ صفحه.
–    عبایی ، م. و عادلی ، الف. ۱۳۷۲٫ بیواکولوژی پروانه بذرخوار تاغ  در ایران Proceratia caesariella . نشریه گیاهپزشکی ، سال سوم ، شماره هفتم . سازمان جنگلها و مراتع کشور .  از صفحه ۵ تا ۱۲ .
–    کراچی ،هـ . ۱۳۷۳ . بررسی بیولوژی پروانه بذرخوار تاغ و شپشک تاغ در سبزوار . پایان نامه کارشناسی ارشد‌ ، دانشکده منابع طبیعی ، دانشگاه تهران ، ۱۹۵ صفحه.
–    مدرس هاشمی ، م و ز، بردبار. ۱۳۷۷٫ گزارش نهایی طرح تحقیقاتی پوشش دادن (پلیت‌نمودن) بذر تاغ به منظور موفقیت در بذرپاشی هوایی ، مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان اصفهان. ۱۰۱ صفحه.
–    مشتاقیان ، م،ب. ۱۳۷۵٫ بررسی و ارزیابی قدرت رویابی بذر و مقاومت به شوری دو گونه گیاهی علف‌شورSalsola rigida  و قره‌داغ Nitraria schoberi.. پایان نامه‌کارشناسی ارشد ، دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران ، ۲۷۵ صفحه.
–    هنگ آفرین ، ح. ۱۳۵۱٫ تاغ ، نقش درختچه تاغ در تثبیت شنهای روان. وزارت کشاورزی و منابع طبیعی ، سازمان جنگلها و مراتع کشور ، دفتر حفاظت خاک و آبخیزداری ، ۲۹ صفحه.

–    Dyar, H.G. 1890. The number of molts of lepidoptrus larvae. Psyche. 5: 420-422.
–    Peel, R.F. 1974. “Insolation and weathering; some measures of diurnal temperature changes in exposed rocks in the Tibestiregion, Central Sahara”, Zeit, fur Geomoph., 21, 19-28 PP.
–    Roesler, R. Ulrich. 1973. Microlepidoptera palearctic: Trifine Acrobasiina, 1. Tielband der phycitinae, Landessmmlungen for Natorkunde kalsruhe, No, 1. 82-83 PP.

سپاسگزاری
شایسته است از زحمات و تلاشهای مسئولان و همکاران در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور بخاطر حمایت‌های بیدریغ در اجرای طرح و نیز مسئولین و همکاران در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان بویژه جناب آقای دکتر شفیع‌زاده ، آقای مهندس فرهمند ،‌ آقای مهندس جعفری، سرکار خانم مهندس احمدی ، جناب آقای طایفی مسئول واحد مستند سازی و جناب آقای امینی بخاطر تایپ زیبای نشریه تقدیر و تشکر نمایم.