اسفرزه

اسفرزه            plantago ovata        

فاطمه رجائی ، دانشجوی مهندسی کشاورزی – باغبانی ، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دشتستان

چكيده

بر طبق مدارك موجود گياه اسفرزه از كهن ترين گياهان مورد استفاده در طب سنتي ايران و ملل مختلف بوده و براي درمان بسياري از بيماريها كاربرد داشته است گياه اسفرزه تاثیر بسزایی در کاهش میزان کلسترول وچربی و قند خون در افراد دیابتی ومبتلا به چربی خون دارد .استفاده از این گیاه میزان ابتلا به سرطان روده بزرگ را نیز کاهش می دهد پودر پوسته این گیاه در طب سنتی به منزله ی دارویی “ملین ” در زمان یبوست کاربرد بسیار دارد.همچنین پوسته ی دانه ی اسفرزه به منزله ی فیبر هیدروکلویید در درمان دیابت موثر است البته مصرف گیاهان دارویی نیاز به مشاوره با پزشک دارد در غیر این صورت فرد به مسمومیت دارویی به شکل سر درد و تهوع مبتلا می شود.ولي هنوز بسياري از خواص درماني ارزشمند آن كه در طب سنتي بر آن تاكيد شده پرداخته نشده است .اين گياه از نظر تركيبات شيميايي بسيار پيچيده است .تکثیر به وسیله دانه و در زمینهای شنی قابل نفوذ ، شخم زده و عاری از علفهای هرز صورت می گیرد برگها در هنگام گل دهی از خرداد ماه تا مردادماه و دانه ها در مرداد ماه جمع آوری می شونددر هنگام برداشت گیاه را از ساقه قطع می کنند. گیاه خود روی آن روی چمنهای خشک ، چراگاهها، مزارع رها شده، علفزارها ، کنار راهها و جویبارها و بیابانهای بایر دیده می شود. اين گياه در بسياري از نقاط ايران نيز يافت مي شود.

مقدمه

 گیاهی خشك شده يا پوست دانه هاي گياه Plantago ovate Forsk از خانواده بارهنگ Plantaginaceae ، که در میان 280 گونه از جنس Plantago از لخاظ اقتصادی تنها گونه P. ovate به عنوان منبع تجاری موسیلاژ اهمیت دارد و از بذر و پوسته آن هم به طور وسیعی بهره برداری می شود(9) ، كه حداقل حاوي 15 درصد موسيلاژ مي باشد. اين گیاه یک ساله علفی و کوتاه است  و بلندی آن به 5-10 سانتی متر می رسد. این گیاه در نواحی گسترده‌ای در شمال ایران در دشت گرگان گیلان بین منجبیل و پاچنار در راه بین قزوین و رشت، در رودبار و بین چالوس و رشت و در لرستان، کردستان، بختیاری، اصفهان، ایلام، پشت کوه، مهران، شوش، در فارس: تخت جمشید و لار، در کرمان، نزدیک بم در مسجد سلیمان و بوشهر نيز دیده می شود. فارسي اين گياه اسفرزه است، ولي در شيراز كه مهد زبان فارسي است به آن «بتكو» گويند. در كتب قديم از آن به اسامي اسفيوس اسپغل و اسپغول ياد كرده‏اند، و چون دانه‏هاي اين گياه شبيه حشره كك است به آن برغوثي نيز گفته‏اند. عربي آن قطونا مي‏باشد، ولي عده‏اي از لغت نويسان عربي آنرا حشيشة البراغيث نوشته‏اند، و اين اشتباه است. زيرا برغوث عربي كك بوده و حشيشةالبرغث به گياهي گفته مي‏شود كه ضد حشره بوده، و كك را دفع مي‏كند و چنانچه در كتابهاي داروسازان سنتي ايران نوشته‏اند حشيشة البرغيث گياهي است كه ضد حشره بوده. در مازندران به آن «كيك واش» گويند و نوعي آكركرا مي‏باشد. تركي آن قارني باروخ است. اين گياه داراي سه گونه سفيد سرخ و سياه است كه غالبا آنها را مخلوط با هم مي‏فروشند و خواص هر سه آنها يكسان است.تمام قسمتهاي  اين گياه داراي لعاب است. اين لعاب در دانه‏هاي اين گياه زياد است و چنانچه دانه‏هاي آنرا خيس كنند، متورم شده و پوست خارجي آنها شكافته ولعاب بيرون مي‏آيد. داروسازان سنتي ايران خوردن دانه‏هاي كوبيده آنرا جايز ندانسته و آنها را قي آور دانسته‏اند. از اسفرزه در طب گذشته به صورت خوراكى به عنوان ملین و به صورت موضعى به عنوان ضدالتهاب استفاده مى شده است. دانه هاى این گیاه با دانه گیاهان تیره شب بو، میوه هاى تیره گندمیان و سایر گونه هاى جنس Plantago و با دانه گیاهى از تیره نعناع با نام علمى Lallemantia royleana ممكن است اشتباه شود. ۵- ۳ گرم پوست دانه به صورت خوراكى به عنوان ملین یا ۱۰ – ۵ گرم دانه پس از چند ساعت غوطه ور بودن در آب گرم همراه با مقدار زیادى آب مى تواند مصرف شود.(1،4،6) 10-

انواع و نام ها

نام های دیگر: اسپرزه، اسبرزه، اسفیدش، اسفیوس، اسپغل، اسپغول، سفیدخوش، شکم پاره، قارنی یارخ، قارنی یاروق، بذر قطور، بذر قطونا، حشیشه، البراغیث، تبکو، برغوشی

فارسی : اسپرزه، اسفرزه   

عربی: بذر قطونا، حشیشه، البراغیث، اسپغول 

فرانسه:  Ispaghula

آلماني:  Flohsamen

انگلیسی: Spongel seeds,Pale psyllium seeds, Blonde psyllium ,Indian plantago seeds 

نام لاتین: Plantago pslliom، Plantago ovata

گياهشناسي

گیاهى است علفى، چندساله به بلندى ۱۰ – ۵ سانتى متر، بدون ساقه و با كرك هاى نرم. برگ ها به حالت روزت، كشیده، باریك تا نیزه اى، نوك تیز و به سمت پایه باریك و دوشاخه و به طور كامل یا به صورت پراكنده داراى دندانه هاى ریز بوده، پوشیده از كرك هاى كم و بیش فراوان است. سنبله ها و دم گل ها به طول ۹ – ۱ سانتى متر و كركدار هستند. سنبله گرد یا كشیده به طول ۲- ۵/۰ سانتى متر داراى گل هایى متراكم است. كاسه گل تخم مرغى – بیضى به طول 2.5 و قایقى شكل است. گلبرگ هاى لوبدار، تخم مرغى یا گرد، قلبى شكل به طول 2.75-2.5 ميليمتر ،قايقي شكل و تخمدان داراي دو تخمك است است.دانه ها و پوست  دانه، اندام دارویى این گیاه را تشكیل مى دهد. دانه هاى آن تخم مرغى و قایقى شكل به رنگ خاكسترى مایل به قهوه اى با ته رنگ ملایم صورتى است وواجد يك نقطه تخم مرغي قرمز مايل به قهوه اي در سطح محدب و يك هيلوم قهوه اي پوشيده با غشايي سفيد در سطح مقعر مي باشد. آندوسپرم سخت،جنين راست، تقريبا به اندازه طول دانه 1 تا 3.5 مي باشد. اپیدرم موسیلاژى است و در آب متورم مى شود و به صورت نیمه شفاف درمى آید. زمان جمع آورى دانه هاى آن مردادماه است. دانه هاى اسفرزه داراى موسیلاژ، پروتئین، قند، روغن ثابت و تانن است. پودر پوست دانه ها به رنگ سفيد يا سفيد مايل به صورتي ،بدون بو و طعم مشخص و داراي ويژگي هاي ميكروسكپي زير است:سلولهاي پارانشيمي حاوي موسيلاژ همراه با سلولهاي لانه زنبوري اپيدرم دانه مشاهده مي شود كه اختصاصي است، سلول هاي لانه نبوري اپيدرم دانه (الف) ،سلول هاي مو سيلاژي در مقطع سطحي (ب) و سلول هاي موسيلاژي در مقطع طولي (ج) است.این گیاه می تواند شرایط رقابت درون گونه ای را به خوبی تحمل نماید و به نظر می رسد این گیاه برای حفظ بقای خود نسبت به تغیرات شرایط محیط به طور ذاتی از طریق اندازه بذر به خوبی آن را تنظیم می نماید که این یک ویژگی مهم برای انتخاب و توسعه گیاهان می باشد.2

ترکیبات شیمیایی

دانه های اسفرزه دارای موسیلاژ، پروتئین ، قند ، روغن ثابت و تانن می باشد.موسیلاژ حاصل از آن دارای دو بخش است که یک قسمت در آب سرد و قسمت دیگر در آب داغ محلول می باشد ،قسمت محلول در آب داغ پس از سرد شدن به حالت ژل در می آید .در هیدرولیز این دو بخش د- گزیلوز]1[ ، ال – آرابینوز ]اا[ واسید آلدوبیورونیک حاصل شده است. روغن ثابت آن متشکل از گلیکوزیدی به نام اوکوبین ]ااا[ و بازهای مختلف ، چند قند ،استرول و پروتئین می باشد.( قسمتهای مختلف گیاه اسفرزه دارای گلوكوزیدی بنام اكوبین (Aucubine) و نوع هیدرات كاربن صمغ دار بنام گزلین و هم دارای لعاب زیاد میباشد(1،6)

 روشهای کنترل کیفی و کمی شیمیایی اسفرزه

شناسایی مقدماتی : موسيلاژها را مي توان از صمغ ها و از روي خاصيت حلاليت صمغ ها در آب تشخيص داد ،در حالي كه موسيلاژها در آب حل نشده و به صورت توده اي در آب در مي آيند . تشخيص موسيلاژ با پكتين نيز به اين صورت است كه پكتين ها در آب محلول كلوئيدي توليد مي كند و به سهولت به ژل تبديل مي شوند.

تعیین فاکتور تورم : یک گرم پوست دانه های گیاه  را به یک استوانه مدرج 100 میلی لیتری كه قبلا در آن 90 ميلي ليتر آب مقطر ريخته ايد ، افزوده و 30 ثانيه تكان دهيد،سپس بگذاريد 2ساعت بماند و د ر اين مدت به تناوب تكان دهيد . سپس آنقدر آب اضافه كنيد تا به درجه 100 برسد ،30  ثانيه به آرامي تكان دهيد و سپس 5 ساعت بگذاريد بماند و حجم موسيلاژرا اندازه بگيريد . اين آزمون را سه بار ديگر تكرار كنيد ،ميانگين چهار بار آزمايش نبايد كمتر از 40 ميلي ليتر باشد.

سنجشهاي مرغوبيت

ناخالصي ها – مقدار مواد الي خارجي حداكثر 5/0 درصد باشد

ميزان خاكستر تام – حداكثر 5/4 درصد باشد .

ميزان خاكستر نامحلول در اسيد – حداكثر 1 درصد باشد.

كاهش وزن بر اثر خشك شدن – با استفاده از 1 گرم پوست دانه ها انجام مي شود . به مدت 5 ساعت در دماي 105 درجه سانتيگراد و مقدار آن حداكثر 12 درصد مي باشد.

تعيين مقدار موسيلاژ – 10 ميلي ليتر اسيد كلريدريك 1/0 نرمال را در ارلن ماير 100 ميلي ليتري ريخته و حرارت دهيد تا به جوش آيد .سپس 1 گرم از نمونه بذر خشك را درون آن ريخته و تا حل شدن پوشش دانه ، حرارت دادن را ادامه دهيد . پس از تغيير رنگ همه دانه ها ، حرارت را قطع كرده و محلول را با استفاده از يك پارچه ململ تميز صاف كنيد و در حالي كه دانه ها هنوز گرمند ، به منظور جداسازي مقادير باقيمانده موسيلاژ آنها را 2 بار با 5 ميلي ليتر اب جوش شستشو داده و محلول حاصل را هر بار صاف كنيد، به محلول صاف شده حاوي موسيلژهاي حل شده ، 60 ميلي ليتر الكل اتيليك 95 درصد اضافه كرده و تكان دهيد و براي مدت 5 ساعت در يخچا در دماي 4 درجه سانتيگراد نگهداري كنيد.موسيلاژ در ته ظرف تهنشين مي گردد .به منظور تعيين مقدار موسيلاژ ، محلول رويي را دور ريخته و ارلن محتوي موسيلاژ را در يك اون در 50 درجه سانتيگراد به مدت 12 ساعت نگهداري كنيد. وزن رسوب خشك حاصل نبايستي از 15 درصد كمتر باشد.نسبت مقدار موسيلاژ به فاكتور تورم معادل 5/1-1 است .

منشا و پراکنش

انتشار عمومی این گونه در هندوستان ، پنجاب ، ایران ، و جزایر قناری است .در ایران در گیلان (بین منجیل و رودبار ، حاشیه سفید رود) ، همدان ،لرستان (پشت کوه ، مهران ، شهبازان) ، خوزستان ، (اهواز، بهبهان ، شوش،چکاب،بین شوش و دهلران) ، فارس (بین شیراز و پرسپولیس ، لار) ، بوشهر ، بندر لنگه ، بندر عباس ، کرمان ،هامون ، جازموریان ، جنوب غربی دشت کویر ، شرق دشت لوت ، خراسان و تهران گسترش دارد. گیاه خود روی آن روی چمنهای خشک ، چراگاهها، مزارع رها شده، علفزارها ، کنار راهها و جویبارها و بیابانهای بایر دیده می شود (4،6).

هندوستان هم اکنون بزرگترین تولید کنندگان بذر این گیاه می باشد و سالانه درآمد زیادی از آن بدست می آورد.با توجه به شرایط مناسب آب و هوایی و مناطق مناسب برای کشت این گیاه در کشور می توان سهم مناسبی در بازارهای جهانی بدست آورد این مهم با پشتیبانی از تولید و قیمت گذاری مناسب آن دور از دسترس نیست.2

 تكثيرو روش کاشت

تکثیر به وسیله دانه و در زمینهای شنی قابل نفوذ ، شخم زده و عاری از علفهای هرز صورت می گیرد. برای این کار ابتدا شیارهایی به عمق 5-4 سانتی متر و به فواصل 60 سانتی متر در زمین ایجاد می کنند. سپس دانه ها را هنگام بهار در این شیارها می کارند و نیز غلتک ملایمی بر روی آنها می زنند تا دانه ها از قشر نازک خاک پوشیده گردند. معمولاً پس از نمو دانه ها و پیدا شدن گیاهان جوان فاصله آنها را از یکدیگر به نحوی زیاد می کنند که هر پایه از دیگری لااقل 10 تا 15سانتی متر فاصله داشته باشد. مقدار بذر مورد نیاز ۵ تا ۷ کیلو گرم در هکتار است. طول مدت جوانه زنی ۷ تا ۱۰ روز می‌باشد.

داشت اسفرزه

 گیاه احتیاجات آبی متوسطی دارد، ۵ تا ۶ آبیاری سبک به دلیل سیستم ریشه‌ای کوچک در طول دوره رویش برای گیاه کافی است، آبیاری دوم باید با یک وقفه ۱۰ تا ۱۵ روزه صورت گیرد. احتیاجات غذایی گیاه پایین است، ۵۰ تا۷۰ کیلو گرم در هکتار کود ازته در دو نوبت، ۲۰ تا ۳۰ کیلو گرم در هکتار کود فسفره و ۲۵ تا ۳۵ کیلو گرم در هکتار کود پتاس برای رشد گیاه کافی است.رژیم های مختلف آبیاری بر وزن خشک بوته ، ارتفاع بوته ، تعداد سنبله در هر بوته و وزن دانه در سنبله تاثیر داشته و کاهش فواصل آبیاری موجب افزایش صفات کمی می گردد ولی بر طول سنبله و عملکرد دانه اثری ندارد . برای بدست آوردن بالاترین عملکرد دانه فاصله آبیاری بهتر است 7 روز باشد.اگر تنش ابی در مرحله تشکیل جوانه گل حادث شود تعداد دانه و میوه کاهش می یابد و در صورت بروز تنش پس از تشکیل میوه و دانه اندازه دانه کوچک شده و دچار چروکیدگی می شود (12).

 – مقايسه ميانگين اثر فواصل آبياري و ميزان كاشت بذر بر عملکرد و اجزاء عملکرد اسفرزه

–  مقايسه ميانگين تأثير فواصل آبياري و ميزان كاشت بذر بر خصوصيات كيفي دانه اسفرزه

میزان کاشت بذر تاثیر معنی داری بر طول سنبله ، تعداد دانه در سنبله و عملکرد دانه دارد.به طوری که با کاشت 16 کیلوگرم بذر در هکتار بیشترین عملکرد دانه را خواهیم داشت اما اثر میزان کاشت بذر بر وزن خشک بوته ، ارتفاع بوته و تعداد سنبله در بوته تاثیری ندارد.همچنین میزان کاشت بذر بر میزان موسیلاژ نیز اثر دارد (که بالاترین مقدار موسیلاژ 16 کیلوگرم بذر در هکتار می باشد.) 12

لازم به ذكر است كه نور هيچگونه تاثيري بر جوانه زني بذور اسفرزه ندارد و 90 درصد بذور اسفرزه در دماي 5 تا 10 درجه سانتيگراد سبز مي شوند و با افزايش درجه حرارت جوانه زني بذور نيز كاهش مي يابد ،به طوري كه در دماي 20 و 25 درجه سانتيگراد جوانه زني بذور به ترتيب 55و 43 درصد كاهش مي يابد اما اگر بذور در فيلتر كاغذي مرطوب و در درجه حرارت 20 درجه سانتيگراد به مدت 144 ساعت نگهداري شود درصد جوانه زني بالاتري را به ميزان(94 درصد) در مقايسه با درجه حرارتهاي 25 و 30 درجه سانتيگراد (76 و 80 درصد به ترتيب ) از خود نشان مي دهند (8،6).

.                       

واكنش جوانه زني بذور اسفرزه نسبت به درجه حرارت   سرعت جوانه زني و درجه حرارت بذور اسفرزه                                                                           

با افزایش درجه حرارت از دامنه حرارتی مطلوب جوانه زنی ( درجه حرارت مطلوب برای جوانه زنی اسفرزه 4 تا 10 درجه می باشد ) ، درصد و سرعت جوانه زنی بذور کاهش می یابد و کاهش درصد جوانه زنی در اثر افزایش دما بیشتر از کاهش سرعت جوانه زنی است. دما بهینه جهت جوانه زنی بذور ( دمای بهینه جوانه زنی بذور اسفرزه 19 تا 8/28 درجه سانتیگراد است) ، به ژنتیک گیاه و شرایط اقلیمی که گیاه در آن رشد و نمو می کند دارد(6).

کاهش درصد جوانه زنی در گیاهان علاوه بر اثر اسمزی که باعث کاهش جذب در اثر سمیت ویزه یونها می گردد ممکن است به دلیل اختلال در جذب عناصر غذایی نیز باشد.با افزایش غلظت شوری  درصد جوانه زنی ، طول ریشه ، طول ساقه ، وزن خشک ریشه ، وزن خشک ساقه و نسبت اندام هوایی به ریشه گیاه اسفرزه کاهش می یابد (13).

لازم به ذکر است که زمان کاشت در اسفرزه اثر معنی داری بر عملکرد بذر ندارد و میزان موسیلاژ تحت تاثیر میزان بذر در واحد سطح و همچنین زمان کاشت قرار نمی گیرد (2).

مشخص شده است که با ایجاد تنش خشکی در اسفرزه صفاتی مثل طول ریشه ، طول ساقه ، وزن خشک ریشه و وزن خشک اندام هوایی ، وزن تر ریشه و وزن تر اندام هوایی کاهش می یابد.و با افزایش تنش نسبت طول ریشه به اندام هوایی افزایش می یابد.3

در تولید کمی این گیاه اجزاء مهم عملکرد، تعداد سنبله در واحد سطح و وزن خشک اندام هوایی در واحد سطح می باشد و در تولید کیفی این گیاه مهمترین جزء عملکردی ، تعداد سنبله در واحد سطح می باشد.تراکم کاشت از جمله عوامل موثر بر رشد و نمو و عملکرد و اجزاء عملکرد محصولات زراعی می باشند ، ولی وزن هزار دانه تحت تاثیر تراکم کشت قرار نمی گیرد .افزایش تراکم باعث افزایش تولید بذر می شود . میزان مصرف بذز برای این گیاه 8 کیلوگرم در هکتار است و مصرف بالاتر مقدار 12 کیلوگرم در هکتار باعث کاهش عملکرد دانه و یا افت تولید می شود (9) .

زمان برداشت

هنگامی که سنبله‌ها به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز در آیند و برگهای پایینی خشک شوند و بیفتند و برگهای بالایی قهوه‌ای رنگ گردند بهترین زمان برداشت است بنابر اين برگها را در هنگام گل دهی از خرداد ماه تا مردادماه و دانه ها را در مرداد ماه جمع آوری مي كنند(3،6). .۶۰ روز پس از کاشت بذر، گیاه به گل می‌رود و ۸ تا ۱۷ روز بعد آماده برداشت است.

روش برداشت

در هنگام برداشت گیاه را از ساقه قطع می کنند. سپس آنرا جهت خشکاندن در انبار به صورت آویزان قرار می دهند بعداً با تکان دادن شاخه های خشک شده و با وارد آوردن ضربات ملایم به آنها دانه های رسیده را از آنها جدا می رساند(3،6).

کاربردها

از دانه اسفرزه به عنوان ضد سرفه ،ضد التهاب دستگاه گوارش ،ملین و در درمان سندرم  روده تحریک پذیر استفاده می گردد.از موسیلاژ آن در فراورده های آرایشی به عنوان امولسیون کننده و از پوست دانه ها به صورت موضعی در رفع تحریک پوست اسنفاده می گردد.از اسفرزه در طب گذشته به صورت خوراکی به عنوان ملین و به صورت موضعی به عنوان ضد التهاب استفاده می شده است   گیاه اسفرزه تاثیر بسزایی در کاهش میزان کلسترول وچربی و قند خون در افراد دیابتی ومبتلا به چربی خون دارد.استفاده از این گیاه میزان ابتلا به سرطان روده بزرگ را نیز کاهش می دهد. همچنین پوسته ی دانه ی اسفرزه به منزله ی فیبر هیدروکلویید در درمان دیابت موثر است . اسفرزه کمک به سرباز کردن بهتر زخم های چرکین می کند وموسیلاژ آن محیط مناسب برای کشت بافت است .البته مصرف گیاهان دارویی نیاز به مشاوره با پزشک دارد در غیر این صورت فرد به مسمومیت دارویی به شکل سر درد و تهوع مبتلا می شود (1،4،6).

 خواص درمانی دیگر اسفرزه و روش و مقدار مصرف آن

اگرآن را در آب بریزیم و بگذاریم بماند و دائم به جای آب خوردن از آب آن میل کنیم و دائم جرعه جرعه نوشیده شود گرفتگی صدا که از گرمی و حرارت باشد را برطرف می سازد، در موارد کاهش درد و رفع خارش و قطع خونریزی بواسیر نافع است.  اگرآن را با عناب در آب بريزيم و آب آن را صبح ناشتا بخوریم و با آب آن بدن را هم بشوییم خارش قسمتهای زنانه یا واژینال را برطرف می سازد.اگرآب دم کرده آن را بنوشیم، مدر است و برای سوزاک مفید می باشد. اگر20 گرم در یک لیوان آب بجوشانیم و 4 روز تکرار شود دافع سنگ کیسه صفرا است.اگر اسفرزه را با تخم شربتی و خاکشیر (هر کدام 100 گرم) ترکیب کنیم و هر روز یک قاشق سوپخوری آن را در 2 لیوان آب حل کنیم و مصرف کنیم برای رفع خارش تن و تصفیه خون و باز شدن اشتها مفید است.اگر هر روز صبح، ظهر و شب هر بار یک قاشق شربت خوری از آن را در یک فنجان آبجوش بریزیم بعد با نبات شیرین مخلوط نموده بخوریم، اسهال خونی را درمان میکند، از خونریزی زیاد و قاعدگی جلوگیری می نماید.اگر آن را بو دهیم و هر روز بخوریم. اسهالهای طولانی و مزمن را درمان میکند.اگر لعاب آن را دائم در گلو قرقره کنیم و هم جرعه جرعه بخوریم، گلودرد را درمان می کند و اگر آب آن را در دهان نگه داریم برفک و سوختگی و تاول و زخمهای دهان رادرمان می کند.اگر آن را بکوبیم، بعد با سرکه خمیر كنيم و هر روز صبح و شب روی محل ضماد بگذاریم سالک را درمان می کند.اگر گل ختمی کوبیده را با لعاب آن مخلوط کنیم و بر پیشانی بمالیم. سردردی که از آفتاب باشد را تسکین می‌دهد.در طب عوام از برگ آن به عنوان التیام دهنده زخم ها و جراحت ها استفاده می شد . دانه های گیاه اثر ملینی دارد ، زیرا با جذب آب  تورم حاصل میکند و به طور مکانیکی موجب سهولت دفع مواد میشود، اگر نیم ساعت پیش از غذا صرف شود( مقدار مصرف 5 تا 15 گرم از دانه است ) ، و نيز پژوهشهای دانشمندان نشان می‌دهد که یک قاشق مرباخوری تخم اسفرزه (پودر پوسته كه به منزله ی داروی ملین است )که 3 بار در روز خورده شود و هر بار اقلا دو لیوان آب ولرم با آن نوشیده شود، اثر محسوسی در تخلیه و رفع یبوست دارد.. از طریق کم کردن اشتها نيز به کاهش وزن کمک میکند. استفاده از این گیاه میزان ابتلا به سرطان روده بزرگ را نیز کاهش می دهد همچنین پوسته ی دانه ی  اسفرزه به منزله ی فیبر هیدروکلویید در درمان دیابت موثر است. از موسيلاژ گياه اسفرزه به شكل پودر در بسته هاي 3/5 ميلي گرمي  ( به شكل گرانول نيزبا طعم هاي ميوه اي موجود مي باشد) كه براي بزرگسالان و كودكان بالاتر از 12 سال ،1 تا 3 بار در روز، هر باريك قاشق مرباخوري پودر پراكنده شده در يك ليوان بزرگ آب و يا ساير نوشيدنيها وبراي كودكان 6 تا 12 سال 1 تا 3 بار در روز، هر بار يك قاشق چايخوري پودر پراكنده شده در نصف ليوان آب و يا ساير نوشيدنيها مي توان استفاده كرد. برای معالجه سوزاك مزمن، اسفرزه را تر كرده، در پارچه گذاشته و بروی دهنه مجرا میگذارند تا چرك آن خارج شده و زخم التیام می یابد.ضماد مخلوط سركه و گلاب، جهت رفع درد مفاصل و نقرس و نيز لعاب اسفرزه باروغن بنفشه و یا گلاب اگر مخلوط شود سر درد را رفع میكند.اگر20 الی 25 گرم اسفرزه را در آب  تر كرده و بعد از اینكه لعاب كشيد یك قاشق سكنجبین به آن اضافه كنيم ، اسهال را درمان میكند. اسفرزه برای تداوم اسهال خونی دوای مجرب خوانده شده، بدین ترتیب كه یك قاشق شربت خوری اسفرزه را با مقداري بوره  دریك ظرف انداخته وبا آب جوش مخلوط نمائید، و روز سه مرتبه صبح، چاشت و شب برای مریض مي دهيم كه اثر مثبتي دارد (1،6).

این گیاه به صورت انگشت (لیسیدنی) نیز مصرف می شود به این معنی که دارودر دهان بیمار می ماند و زود فرو نرود. کم کم آبش به ریه برسد ودیر به معده وارد شود که در این کندروی و دیر به مقصد رسیدن ، فوایدی است (شاید منظور جذب دارو و رسیدن به معده و تجزیه شدن اش است . چیزی شبیه به مصرف داروهای دهانی قلبی امروز) ، کلا انگشت پیچ ها را برای سرفه ناشی از حرارت بدن ، سرفه خشک ، درد سینه ، ورم ریه ، تنگی نفس ، سرفه ناشی از خلط بلغم مفید می دانند (در این موارد از گیاهان و داروهایی استفاده شده که بعدا و امروزه اثر مفیدشان در آسم و در بیماری نارسایی قلب که علایمی مانند سرفه و تنگی نفس دارد) مشخص شده است گیاهی مثل اسفرزه که حاوی بیشتر این خصوصیات می باشد.(7)   

و در نهایت خلاصه‌ای از خواص اسپرزه به قرار زیر است:

– نرم کننده شکم
2- ضد زخم روده و معده
3- ضد حرارت و عطش
4- ضد اسهال ساده و خونی
5- ضد خونریزی سینه
6- نشاط آور
7- ضد تب و لرز

از دیدگاه حکمای طب سنتی ایران

طبیعت آن سرد و تر است، نوع سفید رنگ آن مرغوبتر و در آب ته نشین شود. دانه های لعاب زا و خوردن لعاب آن موجب تسکین حرارت و تشنگی می باشد و برای تبهای گرم، غلیان خون و ناراحتی و خشونت سینه و حلق و زبان و سردرد و زخم روده و رفع یبوست روده ها که منشاء آن علل صفراوی یا عوارض حاصله از خوردن داروهای گرم است بسیار مفید می باشد. در تمام موارد فوق لعاب آن به تنهایی و با مخلوط با روغن بادام شیرین خورده می شود. در استعمال خارجی ضماد لعاب اسفرزه مخلوط با سرکه و روغن گلسرخ برای تسکین درد مفاصل گرم، نقرس و نرم کردن ورمهای بخصوص ورمهای پشت گوش نافع است و ضماد کوبیده آن با گلاب برای تسکین سردرد و یا روغن بنفشه برای تسکین سردردهای گرم و رفع خشکی دماغ و اعصاب نافع است و همچنین برای رشد و نرم کردن مو و جلوگیری از دو تا شدن تارهای مو بسیار مفید است در مورد مو باید مالیدن ضماد چند روز پی در پی تکرار شود.اگر 12 – 10 گرم تخم اسفرزه در آب گرم خیسانده شود که لعاب آن زود خارج شود و با شکر و با سکنجبین خورده شود برای لینت مراج بسیار مفید است و نوعی ملین است. دم کرده آن برای تسکین درد سینه نافع است (6).

به صورت انگشت پیچ (لیسیدنی) نیز مصرف می شود به این معنی که

نکات احتیاط آمیز در مصرف اسفرزه و عوارض جانبی آن

به عنوان ملین و کاهنده کلسترول و احتمالا پیشگیری سرطان، اسفرزه فی نفسه نقشی ندارد بلکه خاصیت ورم کردن و تولید لعاب زیاد آن است که این آثار را ایجاد می کند. پس اگر اسفرزه خورده شود و به قدر کافی آب زیاد خورده نشود، روده ها ورم کرده و چون آب مدفوع کاملا جذب می شود برعکس، انتظار خروج مدفوع متعسر می شود. پس فراموش نشود که با اسفرزه باید آب زیاد خورده شود با اینکه یبوست ناراحتی عمومی زنان باردار است ولی مع هذا زنان باردار باید از خوردن اسفرزه نظیر سایر ملین ها پرهیز کنند و برای رفع یبوست از سایر خوراکی های غنی از فایبر و الیاف گیاهی مانند سبزیها، دانه‌های غلات، نان سبوس دار و … استفاده کنند. و همچنین برای کودکان زیر 2 سال نباید داده شود.گاهي داراي درد و گرفتگي در ناحيه شكم و در موارد نادر، حساسيت نسبت به دارو بصورت بثورات جلدي، خارش و يا آسم مي باشد. بايد توجه شود که در استعمال داخلی هیچگونه نباید تخم اسفرزه کوبیده شود، زیرا اگر کوبیده شود و خورده شود خطرناک است و خوردن در حدود 40 گرم تخم اسفرزه کوبیده شده موجب سرد شدن بدن و تخدیر و تنگی نفس و آشفتگی و سرانجام منجر به غش و توقف نبض و پس از مدتی احتمالامنجر به مرگ می شود. لذا در این حالت از داروهای قی آور گرم نظیر آب عسل و نمک و یا سایر داروها استفاده می شود. گیاه اسفرزه به جز در موارد حساسیت به آن معمولاً عوارض نگران كننده اى ندارد. در نارسایى قلبى، آپاندیسیت، انسداد روده نباید مصرف شود. واكنش هاى حساسیتى به دنبال مصرف اسفرزه مانند احتقان سینه، عطسه و اشك گزارش شده است.به دلیل این كه استفاده همزمان از این گیاه و داروهاى دیگر ممكن است در جذب داروها ایجاد اشكال كند توصیه مى شود كه دانه این گیاه با فاصله نیم تا یك ساعت بعد از دارو استفاده گردد. همراه با دانه اسفرزه باید مقدار زیادى آب (نه آب میوه و سایر مایعات) براى حفظ آب مدفوع استفاده شود. براى جلوگیرى از كاهش حساسیت هاى ناشى از پودر دانه اسفرزه، هنگام كار با آن باید از استنشاق پودر خوددارى كرد.اگر مصرف اسفرزه منجر به ایجاد اسهال بیش از ۳ تا ۴ روز شود، مراجعه به پزشك ضرورى است.در صورت مصرف در حد متعارف هیچ عارضه جانبى در دوران شیردهى و باردارى گزارش نشده است.ملين‌ها در خردسالان‌ (تا سن‌ 6سال‌) به‌جز با دستور پزشك‌ نبايد مصرف‌شوند. از آنجا كه‌ اين‌ كودكان‌ قادربه‌توضيح‌ علائم‌ بيماري‌ خود نيستند تشخيص‌ دقيق‌ بيماري‌ برمصرف‌ اين‌داروها ارجحيت‌ دارد به‌اين‌ طريق‌ مي‌توان‌از عواقب‌ بيماري‌ (مانند آپانديسيت‌) يابروز عوارض‌ جانبي‌ شديدتر، جلوگيري‌كرد.در مبتلایان به نارسائی های و احتقان قلبی و افرادیکه دیابت دارند وکودکان و خانم های باردار عوارض جانبی دارد. مصرف‌ مقادير زيادپسيليوم‌ باعث‌ انسداد روده‌ و مري‌ (معمولابه‌دليل‌ مصرف‌ كم‌ مايعات‌) مي‌گردد.همچنين‌ واكنشهاي‌ آلرژيك‌ با مصرف‌دارو گزارش‌ شده‌ است‌. در شروع‌ درمان‌ممكن‌ است‌ موقت سنگيني‌ و نفخ‌ در بيماران‌ايجاد گردد كه‌ با ادامه‌ درمان‌ برطرف‌مي‌شود (1،2،4،6).

اثرات فارماكولوژيكي

موسيلاژ دانه ها با ايجاد لايه محافظ بر مخاط روده ها عمل تسكين دهنده در موارد التهاب را نشان مي دهد .رژيم غذايي با پلي ساكاريدهاي موجود در موسيلاژ موجب كاهش كلسترول و گلوكز خون مي شود كه اين عمل به علت تشكيل سد روده اي است كه باعث جذب مجدد شده و قسمتي نيز به علت غير فعال ساختن آنزيم آميلاز مي باشد (1).

 1- مصرف اسفرزه در كنترل دیابت و چربی بیماران دیابتی

 افزودن «اسفرزه» (پسیلیوم) به رژیم استاندارد بیماران دیابتی نوع دوم در كنترل دیابت و چربی آنها مفید است.اسفرزه (پسيليوم) كه  از آن استفاده شده، فيبرى محلول است كه از پوسته اسفرزه بدست مى‌آيد و عمدتا به عنوان مسهل غنى از فيبر و موسيلاژ استفاده مى‌شود. اثرات فيبرها در كاهش قند خون همچنان بحث برانگيز بوده و به طور كامل مطالعه نشده است،برای كاهش دهندگى قند خون پودر پوسته اسفرزه 5 گرم، دو بار در روز، نيم ساعت قبل از صبحانه و شام به عنوان درمان كمكى ديابت استفاده مي شود كه در قند خون ناشتا، هموگلوبين گليكوزيله، ترى گليسريد و نسبت كلسترول ال.دي.ال. نسبت به كلسترول اچ.دي.ال. به نفع اسفرزه (پسيليوم)  تغييراتي كارامد ايجاد مي كند كه براي درمان ديابت بسيار مناسب است (2،6).

2- يبوست و راههاي متداول درمان آن

كاهش حركات روده و در نتيجه كاهش غير طبيعي دفعات اجابت مزاج كه معمولاً با تغيير در قوام مدفوع همراه است، يبوست ناميده مي‌شود.به عبارت ساده تر اجابت مزاج کمتر از سه بار در هفته که معمولاً در آن مدفوع سفت و خشک و همراه با ناراحتي هنگام دفع است  ، يبوست ناميده مي شود كه در برخي موارد همراه با احساس پري و سنگيني شكم  مي باشد . البته تعداد اجابت مزاج در هر فرد بسته به ميزان و نوع مواد غذايي مصرفي ، ميزان فعاليت و … متفاوت است . يبوست مي‌تواند در اثرعدم مصرف كافي مايعات و يا رژيمهاي غذايي حاوي فيبر (سبزيجات و ميوه‌جات)، عدم تحرك و يا بعنوان عارضه برخي بيماريها و يا مصرف داروها بروز كند كه در بيشتر موارد با رفع عامل آن، به راحتي برطرف خواهد شد. درد قسمت تحتاني پشت، نفخ معده و سردرد، از علائم يبوست هستند.

 فرآورده‌هاي ملين (ضد يبوست)متأسفانه امروزه اغلب از داروهاي ملين (ضد يبوست) جهت كاهش وزن و لاغري استفاده مي‌شود در حاليكه مصرف ملين‌ها به اين منظور بسيار خطرناك بوده و مي‌تواند به مشكلات جدي نظير كمبود ويتامينها و مواد معدني ضروري بدن منجر شود و از سوي ديگر نوعي وابستگي ايجاد كند بطوريكه بدون مصرف فرآورده ملين، عملكرد دفعي روده مختل خواهد شد.بنابراين، فرآورده‌هاي ملين را بايد تنها براي درمان كوتاه مدت (كمتر از يك هفته) بكار برد و بلافاصله پس از بازگشت حركات روده، به حالت طبيعي مصرف آنرا قطع نمود.غالباً يبوست خودبخود بهبود مي‌يابد اما در صورتيكه جنبه آزادهنده‌اي به خود بگيرد، مي‌توان از يك ملين مناسب براي رفع علائم آن بهره گرفت. ملين‌هاي متنوعي وجود دارند كه در سرعت شروع اثر، محل اثر (راست روده- روده بزرگ و روده كوچك)، اشكال دارويي، فواصل مصرف، طعم، عوارض جانبي و بهاء متفاوتند. بنابراين، برحسب نوع مشكل خود مي‌توانيد مناسب‌ترين آنها را انتخاب كنيد. توجه داشته باشيد كه كليه فرآورده‌هاي ملين در مقادير بالاتر، بصورت مسهل عمل مي‌كنند.) یکی از این ملین ها از گیاه اسفرزه می باشد که در زیر به صورت مختصر توضیح داده ایم:

 پسيليوم  ايران داروك                         

تركيبات:موسيلاژ گیاه اسفرزه(Plantago psyllium)                                                   

اشكال داروئي:پودر در بسته هاي 3/5 ميلي گرمي  ( به شكل گرانول نيزبا طعم هاي ميوه اي موجود مي باشد)

مقدار مصرف:بزرگسالان و كودكان بالاتر از 12 سال- 1 تا 3 بار در روز، هر باريك قاشق مرباخوري پودر پراكنده شده در يك ليوان بزرگ آب و يا ساير نوشيدنيها.كودكان 6 تا 12 سال – 1 تا 3 بار در روز، هر بار يك قاشق چايخوري پودر پراكنده شده در نصف ليوان آب و يا ساير نوشيدنيها.    عوارض جانبي:درد و گرفتگي در ناحيه شكم و در موارد نادر، حساسيت نسبت به دارو بصورت بثورات جلدي، خارش و يا آسم (2،6).

3-اسفرزه و اثر آن بر کاهش وزن

اسفرزه، در رده بندی گیاهان شناخته شده با دانه های سرشار از فیبر و خاصیت لعاب دار قرار دارد.دانه های اسفرزه با تماس با آب به ماده ای ژل مانند تبدیل می شود که به سرعت حجم آن افزایش می یابد. این ماده توسط روده ها جذب نمی شود و به عملکرد صحیح روده ها کمک می کند (6).

داروهای ساخته شده از گیاه مورد نظر

. اسفرزه اغلب به صورت پودر، کپسول یا قرص های جویدنی به بازار عرضه می شود که شامل: گرانول پسیلیوم – ایران داروک ، پودر پسیلیوم – روز دارو(1،6).

    Musyllium : 10g / Sachet
Psylliummosiloid:7g/ Sachet
Psyllium: Box 70

کاربرد این گیاه در صنعت

در صنعت و داروسازى كاربردهاى گسترده اى دارد. در داروسازى جهت سوسپانسیون ها و به عنوان چسب در ساخت گرانول ها و قرص هاى مكیدنى و ساخت مسهل ها به كار مى رود. صنعت نفت هم از مصرف كنندگان بزرگ موسیلاژها به شمار مى رود. چون از آنها به عنوان روان كننده خاك و آب اطراف تیغه هاى حفارى استفاده مى شود. موسیلاژها در تركیبات غذایى نیز كاربرد داشته و به عنوان تغلیظ كننده و تثبیت كننده «دسرها» به كار برده مى شوند.همچنین در تهیه فرآورده هاى آرایشى جهت مجعد كردن موها و محلول هاى پوستى، در صنایع رنگ آمیزى پارچه، كاغذسازى، تهیه واكس و صنایع نظامى نیز استفاده شده است (3،6).

لعاب اسفرزه یک فیبر رژیمی طبیعی است که می تواند برای کاهش ارزش کالریک انشین نشسته در غلات و محصولات پف کرده شود.این ترکیب ممکن است که سبب بهبود بافت خمیر در برش ، خشک کردن و پف کردن هتر در تولید غلات و محصولات پف کرده شود که با استفاده از پوسته اسفرزه جذب آب خمیر زیاد شده و قوت آرد افزایش می یابد اما در نان سنگک مقادیر بالای پوسته اسفرزه بالاتر از 5/7 درصد اثر نامطلوبی در ساختار و بافت نان دارد.

همچنین ترکیبات حاصله از پوسته اسفرزه ممکن است در جلوگیری از تشکیل کریستال یخ مورد استفاده قرار گرفته و جانشین مونو و دی گلسیرید ها در رمول بستنی و شربت می شوند.11

تداخل‌هاي‌ دارويي‌

– پسيليوم‌ باعث‌كاهش‌ جذب‌ برخي‌ از مواد معدني‌(نظير كلسيم‌، منيزيم‌، مس‌ و روي‌)ويتامين‌ B12، گليكوزيدهاي‌ قلبي‌ ومشتقات‌ كوماريني‌ مي‌گردد.

– مصرف‌همزمان‌ پسيليوم‌ با نمكهاي‌ ليتيم‌موجب‌ كاهش‌ غلظت‌ پلاسمايي‌ ليتيم‌ ووقفه‌ جذب‌ آنها از مجراي‌ گوارشي‌مي‌شود.

– پسيليوم‌ ممكن‌ است‌ موجب‌كاهش‌ سرعت‌ و ميزان‌ جذب‌ كاربامازپين‌ شود (6).

نكات‌ قابل‌ توصيه‌

– مصرف‌ طولاني‌ مدت‌ اين‌ داروها كه‌به‌صورت‌ عادت‌ درآمده‌ باشد ممكن‌ است‌باعث‌ وابسته‌ شدن‌ كار روده‌ها به‌اين‌داروها شود.

– داروهاي‌ ملين‌ را نبايد بيشتر از يك ‌هفته‌ (مگر با دستور پزشك‌) يا در مواردغير ضروري‌ (مانند اجابت‌ مزاج‌ طي‌ يك‌ يادو روز) مصرف‌ نمود.

 – از مصرف‌ داروهاي‌ ملين‌ تا دو ساعت‌بعد از مصرف‌ ساير داروها خودداري‌شود.

– داروهاي‌ حجيم‌كننده‌ مدفوع‌ حاوي‌مقادير قابل‌ توجهي‌ قند و يا سديم‌ هستند،اين‌ موضوع‌ در مورد بيماران‌ مبتلا به‌ديابت‌ و افرادي‌ كه‌ محدوديت‌ مصرف‌سديم‌ دارند اهميت‌ دارد (1،2،6).

 منابع

1- دکتر دهکردی ،(1381). فارماکوپه گیاهی ایران (نشروزارت بهداشت و درمان آموزش پزشکی ، معاونت غذا و دارو)

2- محمد علی دری ، مریم علمدار ، ( 1386) ، اثر میزان بذر و تاریخ کاشت در شرایط دیم بر کمیت و کیفیت موسیلاژ دانه گیاه داروئی ، مجله پژوهش و سازندگی ، شماره 75   

3- صدیقه برگ پور ، مهرداد لاهوتی ، حمید اجتهادی ،(1388) ، بررسی تاثیر تنش خشکی بر روی رشد گیاهچه ای گیاه اسفرزه ، ششمین کنگره علوم باغبانی دانشگاه گیلان.

4- توکلی صابری، صداقت، (۱۳۶۶). گیاهان دارویی.

5- صمصام شریعت، هادی. پرورش و تکثیر گیاهان دارویی.

6 – تبریزی لیلا ، مهدی نصیری .م ، علی کوچکی ، (1383) ، ارزیابی درجه حرارتهای حداقل بهینه و حداکثر جوانه زنی اسفرزه و پسیلیوم ، مجله پژوهش های زراعی ایران ، جلد 2 ، شماره 2

7- دکتر فراز مجاب ، مباحث داروشناسی و دارو سازی در کتاب قانون ابن سینا ، مجموعه مقالات همایش بین المللی ابن سینا

8- نجفی ، رضوانی پرویز ، (1382) ، تعیین درجه حرارت پایه و بررسی واکنش جوانه زنی بذور گیاه دارویی اسفرزه نسبت به درجه حرارت های مختلف ، مجله پژوهش و سازندگی ، شماره 60

9- محمد علی دری ، (1387) ، همبستگی اجزای عملکرد با تولید کمی و کیفی دانه گیاه دارویی اسفرزه در شرایط دیم مزاوه تپه ، مجله پژوهش و سازندگی ، شماره 79

10- سید اسماعیل جرجانی ، کتاب خفی علائی ، وزارت بهداشت و درمان آموزش پزشکی ، معاونت تحقیقات و فناوری.

 11- نیکوزاده .ح ، تسلیمی .الف ، حسین عزیزی .م ، (1387) ، تاثیر افزودن پوسته اسفرزه بر خواص رئولوژی خمیر و کیفیت نان سنگک ، هجدهمین کنگره علوم و صنایع غذایی.

12- عباس صفر نژاد ، سلامی ، حسن حمیدی ، (1386) ، بررسی خصوصیات مورفولوژی گیاهان داروئی اسفرزه در برابر تنش  شوری ، مجله پژوهش و سازندگی در منابع طبیعی

13- خزاعی.ح ، ثابت تیموری.م، نجفی.ف،(1386) ، بررسی اثر رژیم های مختلف ابیاری و میزان کاشت بذر بر عملکرد ، اجزای عملکرد و کیفیت گیاه داروئی اسفرزه ، مجله پژوهش های زاعی ایران ،

(Investigation on yield and quality of Isabgol (Plantago ovata L.) under different irrigation regimes and seeding rate). H. R. Khazaie, M. Sabet Teimouri, F. Najaf

14 – Dr. Nelida Fernandez, 2407, Effects of Plantago ovata Husk on Levodopa (with Carbidopa) Bioavailability in Rabbits with Autonomic Gastrointestinal Disorders

 15 – Joan-Carles Vallvé, Josefa Girona, Anna Anguera December 2009       Effects of soluble fiber (Plantago ovata husk) on plasma lipids, lipoproteins, and apolipoproteins in men with ischemic heart disease

16 – N Bernedo, et al , 2008 Allergy to Laxative Compound (Plantago

ovata seed) Among Health Care Professionals, ORIGINAL ARTICLE, Investig Allergol Cli