گموز مرکبات

بیماری گموز مرکبات و بهترین روش کنترل آن

مقدمه
هرچند که بیماری گموز مرکبات سابقه تاریخی طولانی دارد، اما اولین نوشته  در مورد این بیماری مربوط به سال ۱۶۴۶ توسط دانشمندی بنـام فـراری اسـت . بیماری گموز مرکبات تا کنون از اکثر نقاط دنیا گزارش شده است. در ایران اولین بار در سال ۱۳۴۹ توسط ارشاد بیماری گموز مرکبات مطرح شـد . ایـن بیمـاری یکی از عوامل مهم محدودکننده کشت مرکبات خصوصاً در استان هـای جنـوبی کشور و استان فارس میباشد. این بیماری به نام های مختلفی از جمله انگومک و اوزوئی نیز شناخته میشوند. عامل این بیماری عمدتاً دو گونه قارچ به نـام هـای P. nicotaina و Phytophthora citrophthora است .

نشانه های بیماری گموز مرکبات
پوسیدگی طوقه و قسمت های پایینی تنه درخت

در ابتدا نشانه های این بیماری بصورت لکه های کوچـک آب سـوخته و قهوه ای رنگی است که روی پوست در ناحیه طوقه درخت بوجود می آید. افزایش تدریجی لکه ها بطرف قسمت های بالایی و پائینی گیـاه، باعـث قهـوه ای شـدن پوست درخت، ایجاد شکاف های عمودی در پوسـت و خـروج صـمغ مـی گـردد . خروج صمغ از نشانه های بارز بیماری گموز بـوده و میـزان آن در ارقـام مختلـف مرکبات، متفاوت است. چنانچه آلودگی در قسمت های زیر خـاک باشـد، صـمغ ترشح شده جذب خاک شده و از بیرون قابل مشاهده نیست . . صمغ خارج شـده از  قسمت های بالای طوقه گیاه که به رنگ نارنجی مایل به قرمـز اسـت، بتـدریج  سفت شده و روی پوست گیاه باقی می .ماند

پوسیدگی ریشه

 این نوع پوسیدگی در معرض دید باغـد اران نبـوده و بـرخلاف پوسـیدگی طوقه، نوعاً باعث زوال و مرگ درخت می .شود در پوسیدگی طوقـه، علایـم زوال بصورت تدریجی در گیاه ظاهر میشود. آلودگی ریشه گیاهان بـه ایـن بیمـاری، باعث میشود که قارچ های ثانویه و گندروی موجود در خاک ، بـه ریشـه حملـه کرده و باعث سیاه شدن ریشه شوند .

پوسیدگی قهوه ای

 این نوع پوسیدگی مربوط به میوه و برگ مرکبات است. بارنـدگی هـای شدید و برخورد قطرات باران با سطح خـاک، باعـث پراکنـده شـدن قـارچ عامـل بیماری و برخورد آن ها با میوه و برگ های موجود در قسمت های پایینی گیـاه شده و به این صورت باعث آلودگی برگ و میوه میشود. این نوع آلودگی ممکن است در ساقه و گل نیز مشاهده شود .

ضعف عمومی، ظهور علایم ، کمبود مواد غذایی و سرخشکیدگی

 آلودگی ریشه باعث کاهش قدرت جذب آب و مواد غـذایی ، و آلـودگی طوقه و ساقه باعث تخریب سیستم آوند آبکشی و کـاهش میـزان انتقـال شـیره پرورده در گیاهان آلوده میشود. غالباً پوسیدگی طوقه باعث ضعف عمومی، بـروز علایم کمبود مواد غذایی و سرخشکیدگی شاخه و پوسـیدگی ریشـه باعـث زوال ناگهانی گیاه میگردد. پوسیدگی طوقه و ریشه همچنین باعث میشوند که گیـاه در فصل غیرمعمول گلدهی داشته و برگ ها ریزش نمایند . ظاهراً بروز این علایم بدلیل ایجاد اختلالات هورمونی در گیاهان آلوده است .

عوامل مؤثر روی آلودگی، اسپوردهی و پراکندگی عامل بیماری گموز مرکبات
حرارت و رطوبت

درجه حرارت مناسب جهت فعالیت گونـه هـای مختلـف قـارچ فیتـوفترا متفاوت میباشد. درجه حرارت مناسب برای آلوده شدن میـوه مرکبـات و توسـعه بیماری پوسیدگی قهوه ای، بین  ۲۷ تا ۳۰ درجه سانتیگراد بوده و در پـائین تـر از  ۲۲ درجه سانتی گراد این بیماری توسعه پیدا نمیکند. قطرات باران نقش بسـیار مهمی در پراکنش عامل بیماری دارند. قارچ Phytophthora citrophthora در منـاطق نیمه گرمسیری و در فصل هایی از سال که هوا خنک است فعال مـی باشـد امـا بهترین فعالیت قارچ P. nicotaina در نواحی گرم میباشد .عوامل ایجاد بیماری گموز مرکبـات بـه رطوبـت موجـود در خـاک بسـیار حساس مـی باشـد . آزادسـازی زئوسـپور قـارچ هـای p.cryptogea و  p.megasperma از اسپورانجیوم، به کمی پایین تراز حد اشباع در خاک وابسته است .

فشردگی و بافت خاک

فعالیت قارچهای فیتوفترا در خاکهای رسی و سنگین بسـیار بیشـتر از  خاکهای شنی و سبک است، زیرا خاکهای رسی مقدار و مدت زمان بیشـتری رطوبت را در خود نگهداری می نمایند. فشردگی خاک باعث بروز اثرات منفی در  گیاه شده که از آن جمله میتوان به کاهش رشد و یا توقف ریشه، رشد ریشکها به طرف بالا و خروج آن ها از خاک، کاهش تعداد ریشه ها و حذف ریشـک هـای مویین ، تبدیل تنفس ریشه ها از شرایط هوازی به شرایط غیرهـوازی و در نتیجـه باعث تجمع مواد سمی در منطقه ریشه، کاهش سرعت جذب آب و مواد غـذایی گیاه و سرعت تعریق اشاره نمود. همچنین گیاهانی که به علت غرقابی بودن خاک در دوره اول رشد، ریشه های آنان در عمق کم گسترش می ،یابد ممکن اسـت در  دوره های اول خشک بعدی با وجود عمیق نبودن سطح آب زیرزمینی ، از کم آبـی رنج ببرند . اثرات فوق که به علت فشردگی خـاک حاصـل مـی گردنـد ، خصوصـاً تجمع آب در ناحیه ریشه، از عوامل مهم در توسـعه بیمـاری گمـوز در مرکبـات هستند .بیشترین علایم بیماری در مناطق چهار بیشه گچساران و مارین مشاهده گردید و در این مناطق حدود ۲۵ %درختان مرکبات دارای علایـم بیمـاری گمـوز بودنـد . بیشترین آلودگی در استان کهگیلویه و بویراحمد، روی لیموترش و در درجات بعد به ترتیب اهمیـت روی لیموشـیرین، لیمـو خـارکی و پرتقـال وجـود دارد . نـارنج کمترین حساسیت به این بیماری را از خود نشان داد . از تمام درختان آلوده فقـط قارچ P.nicotaina  جداسازی و شناسایی شد . دراکثر بـاغ هـای آلـوده در  استان کهگیلویه و بویراحمد، علایم بیماری گموز در قسمت طوقه و بالای سطح خاک مشاهده گردید و تنها در موارد معدودی علایم پوسیدگی ریشه مشاهده شد.

پیشنهادات لازم جهت کنترل بیماری گموز مرکبات:
مقدار و نحوه آبیاری

براساس مشاهدات به عمـل آمـده در اسـتان کهگیلویـه و بویراحمـد، اکثـر باغهای مرکبات با سیستم آبیاری تحت فشار و بصورت قطره ای آبیاری میشوند، اما محل نصب قطره چکان ها و مقدار آب اطراف طوقه درختان مرکبات، در اکثر مناطق به صورتی بود که رطوبت به میزان بسـیار زیـاد و بـه مـدت طـولانی در نزدیکی طوقه درخت وجود داشت. لذا پیشنهاد میگردد که نسبت به تغییر محل قطره چکان ها و تنظیم دوره آبیاری به نحوی کـه اطـراف طوقـه درخـت دارای تناوب خشکی و رطوبت باشد، اقدام گردد. وجـود یـک دوره خشـکی در اطـراف طوقه و ریشه درخت باعث میشود که فعالیت قارچ عامل بیماری بشدت کاهش یابد. همچنین در بعضی از باغ ها از جمله در منطقه چهار بیشه از توابع شهرستان گچساران، نه فقط محل نصب قطره چکان ها، در نزدیکی طوقه بود، بلکه مقـدار زیادی خاک در اطراف طوقه جمع وجود داشت.

نزدیکـی خـاک و تمـاس آن بـا  طوقه و از طرف دیگر وجود رطوبت فراوان در این خاک، ضمن اینکـه تمـاس و ارتباط قارچ با طوقه را تسهیل مینماید، باعث فعالیت شدید قارچ نیز میگردد. لذا پیشنهاد میگردد از تجمع خاک در اطراف طوقه جداً جلوگیری و یک حالت جوی و پشتهای در فاصله حدود ۲۰ سانتیمتری طوقه و بوسیله خاک ایجاد گردد. ایـن عمل از تماس خاک و آب با طوقه جلوگیری و از پیشرفت بیمـاری ممانعـت بـه عمل میآورد. هرچند که این عمل در بعضی از باغات استان اجرا گردیده بود .

هرس درختان مرکبات و کنترل علفهای هرز

اغلب باغهای مرکبات در استان کهگیلویه و بویراحمد جوان بوده و اکثر باغداران نسبت به هرس و حذف علفهـای هـرز در پـای طوقـه درخـت اقـدام نمینمایند. این عمل باعث تجمـع رطوبـت و سـایه انـدازی اطـراف طوقـه گیـاه خواهدشد و این شرایط برای توسعه بیماری گموز مناسب است. دراین خصـوص لازم است نسبت به هرس مرکبات به ارتفاع حداقل ۷۰ سانتیمتر از سطح خـاک اقدام گردد. این عمل باعث میگردد که نور خورشید مستقیماً به طوقـه و خـاک اطراف آن برخوردکرده و با ایجاد خشکی از فعالیت قارچ عامل بیماری و توسـعه بیماری گموز جلوگیری نماید.

نوع پایه و پیوندک

نوع پایه و پیوندک از عوامل بسیار مهم در توسعه یا عدم توسعه بیماری گموز میباشد. ارقام مختلف مرکبات، واکنش متفاوتی نسبت به بیماری گمـوز از  خود نشان میدهند. اکثر نهال های مرکبات کاشته شـده در اسـتان کهگیلویـه و بویراحمد غیرپیوندی هستند. تحقیقات نشان داده که پایه نارنج سه برگ نسـبت به بیماری گموز مرکبات بسیار مقاوم است، هرچند که این پایه نسبت به بیماری تریسیتزا حساس میباشد . لذا پیشنهاد میگردد که در هنگام احداث باغات جدید  از نهال هایی استفاده شود که روی پایه مقاوم به بیماری گموز پیوند شده اند .

نهال سالم

از عوامــل مــؤثر در جلــوگیری از بــروز و انتقــال بیمــاری گمــوز  مرکبات،اطمینان از سالم بودن خزانه و تهیه نهال سالم میباشد . جهت جلوگیری از  ورود بیماری و غرس نهال آلوده، پیشنهاد می گردد که در هنگام تهیـه نهـال، از سالم بودن نهالستان ها اطمینان حاصل نمود و از کاشت نهال های فاقد گـواهی بهداشتی خودداری گردد. باتوجه به توسعه سریع احـداث بـاغ هـای مرکبـات در  استان، پیشنهاد میگردد که نسبت به تهیه نهالستان در نقاط مـورد نیـاز اسـتان اقدام و ایـن نهالسـتان هـا بطـور مـداوم تحـت نظـارت و کنتـرل متخصصـین گیاهپزشکی استان باشد. همچنین به منظور اطمینان بیشتر در جلوگیری از انتقال بیماری گموز توسط نهالهای آلوده، بهتر اسـت کـه ریشـه نهـال هـا در هنگـام کاشت، در محلول بردو ۳ در هزار ضدعفونی گردد .

کاشت نهال

در بعضی از مناطق استان، از جمله در مناطق ملـه برفـی و پشـت کـوه، مشاهده گردید که در هنگام کاشت نهال، طوقه و قسمتی از ساقه در زیـر خـاک قرار میگرفت. این عمل سرعت بروز بیماری گموز را افزایش میدهد، زیرا ناحیه حساس گیاه در تماس مستقیم با خاک و رطوبت قرار میگیرد. بنابراین ضـروری است که در هنگام غرس نهال موارد ذیل رعایت گردد :
•    ارتفاع محل پیوندک حدود تا ۱۵ ۳۰ سانتیمتر بالاتر از سطح خاک باشد .
•    از تجع خاک، کود و سایر مواد در اطراف طوقه درخت خودداری شود .
•    بهتر است نهال ها کمی بالاتر از زمین و روی پشته کاشته شود .
•    از زخمی کردن طوقه و ریشه اصلی خودداری شود .
•    پس از غرس نهال، از تماس مستقیم آب با طوقـه خـودداری و طوقـه را تـا ارتفاع ۳۰ سانتی متر از سطح خاک، بوسیله خمیر بردو بپوشانید .

معالجه
 

معالجه بیماری گموز مرکبات از زمانهای قدیم مرسـوم بـوده و بـرای ایـن عمل از مواد شیمیایی و روش های فیزیکی اسـتفاده گردیـده اسـت . درصـورتیکه علایم بیماری گموز روی درخت مشاهدهشـود، لازم اسـت عملیـات زیـر انجـام بگیرد :

• خاک دور طوقه و روی ریشه های اصلی را باید کنار زده و از نفـوذ آب بـه این قسمت جلوگیری کرد تا فعالیت عامل بیماری کاهش یابد .
• درخت بیمار را بصورت جداگانه آبیاری نمود تـا آبـی کـه بـه درخـت بیمـار  برخورد کرده به درخت سالم برخورد ننماید .
• درصورتی که قسمت های زیادی از تنه درخت به بیماری مبتلا گردیده است، لازم است پوست قسمت های آلوده به همراه ۲ سانتیمتر از قسمت سالم درخـت برداشته و محل تراشیده شده را با محلول یک درصد پرمنگنات پتاسیم یا مخلوط بردو ضد عفونی سطحی نمود .
• درصورتی که درختی در اثر بیماری از بین رفته باشد، لازم است آن را از خاک خارج و بطور کامل سوزانده شود. خاک اطراف این درختان را باید بـه شـعاع ۱٫۵ متر با سمومی مانند متیل بروماید، واپام و سموم مناسب دیگر ضدعفونی نمود .
• استفاده از قارچ کش الیت دز ۲٫۵ در هزار لیتر آب تا حداکثر  ۴ نوبت در فواصل یک تا دو هفته ای

طرز تهیه مخلوط بردو:

مخلوط بردو مرکب از آب، سولفات مس (کات کبود) و آهک است کـه بـا غلظت های متفاوتی ساخته میشود. ولی در هرصورت معمـولاً میـزان سـولفات مس وآهک مساوی است. برای تهیه مخلوط یک درصد بـردو، مـواد زیـر مـورد احتیاج است :
سولفات مس (کات کبود) ۲۰۰ گرم
آهک زنده ۲۰۰ گرم
آب ۲۰ لیتر
ابتدا کات کبود تازه که رنگ آبی خوش رنگـی دارد در یـک پارچـه نـازک قرارداده و در ظرفی محتوی ۵تا ۴ لیتر آب آویزان کنید تا کاملاً حل شود (مدت انحلال در آب سرد ۱۲ تـا ۱۵ سـاعت اسـت ). سـپس آهـک زنـده را در ظـرف جداگانه ای ریخته و مقداری آب روی آن بپاشید تا آهک شکفته شود. پـس از آن، حدود ۵تا ۴ لیتر آب به آهک شکفته شده اضافه نمائید تا بصورت دوغاب درآید. آنگاه دوغاب را با پارچه ای صاف نموده و سپس محلول آب آهک صـاف شـده را بتدریج روی محلول سولفات مس ریخته و مخلوط را خوب بهم بزنید و بعد حجم کل را با اضافه نمودن آب به ۲۰ لیتر برسانید. توصیه میشود جهت تهیه مخلـوط بردو از ظروف پلاستیکی یا چوبی استفاده شود زیرا این مخلوط موجب خـوردگی ظروف فلزی میشود. اگر امکان داشته باشد به این مخلوط مقـداری (حـدود نـیم کیلو) ملاس چغندرقند یا شیر چـرخ کـرده اضـافه کنیـد تـا خاصـیت چسـبندگی بیشتری پیدا کند. بایستی همیشه از مخلوطی که همانروز تهیه کرده اید اسـتفاده نمائید. قسمتهای آلوده طوقه درخت را میتوان به وسیله ایـن مخلـوط توسـط یک برس ضدعفونی نمود. در مواقعی که بخواهید از این سـم جهـت خیسـاندن ریشه ها قبل از کشت استفاده کنید میتوانید غلظت سم را بـه یـک سـوم تقلیـل دهید ( ۷۰ گرم کات کبود، ۷۰ گرم آهک و ۲۰ لیتر آب). مخلوط بردو ماده سمی است که باید از مواد غذایی و از دسترس اطفال دور نگاهداشته شود .

مبارزه بیولوژیک

نتـایج تحقیقـات نشـان داده کـه ترکیبـی از دو گونـه قـارچ بـه نـامهـای T.Koningi
و Trichoderma harzianum و سوسپانســیونی از  ریزوباکترها شامل Pseudomonas Putidae ,   ،  Bacillus subtilis،  P. fluorescens ، P. fluorescentes ،   توانست هر دو گونه قارچ  p.nicotianae و p.citrophthora را کنتــرل نمایــد . همچنــین نتــایج تحقیقــات نشــان داده کــه قــارچ هــای Aspergillus ocharceus ، Fusarium solani ، Penicillum fungiculosum توانسته اند قارچهای عامل گموز مرکبات را به خوبی کنترل نمایند .

منابع مورد استفاده :
•    ارشاد، ج. ۱۳۴۸ .پوسیدگی طوقه (گموز) مرکبات در استان خوزستان، مجله بیماریهای گیاهی ایران جلد ۵ ،صفحات .۸۰ -۸۷
•    ارشاد، .ج ۱۳۷۱ . گونه های فیتوفترا در ایران، چاپ اول، انتشارات سازمان تحقیقات کشاورزی، ۲۱۷ صفحه.
•    صلاحی اردکانی، ع. ۱۳۹۱ .بیماری گموز مرکبات در استان کهگیلویه و بویراحمد و روش مدیریت آن نشریه دانش بیماری شناسی گیاهی . جلد ۲٫ صفحات -۳۰٫ ۲۱