کنه های حیوانی و انواع روشهای مبارزه با آنها

مقدمه

از جمله آفات مهم دامداران به خصوص آنهایی که در روستا به صورت سنتی اداره میگردند وجود تعداد زیادی کنه روی بدن دام در آغل یا طویله می باشد. شرایط بد بهداشتی جایگاه دام از یک طرف و نبودن آگاهیهای لازم از نحوه زندگی، تکثیر و و افزایش جمعیت کنه ها و روش کنترل آنان از سوی دیگر موجب خسارت و تلفاتی در دام می گردد. این موجودات انگل چون به تنهایی قادر به ادامه زندگی نبوده، روی بدن حیوانات و دامها را برای زندگی انتخاب می کنند و با تغذیه از خون و انتقال بیماری خطرناک از جمله زردی و یرقان همه ساله خسارات و تلفاتی را در گوسفندان بوجود می آورند و از این طریق سلامتی دام و انسان رابه خطر می اندازند بنابراین دامداران با ید این موجودات خطرناک را شناخته و با کنترل و مبارزه آن گوسفندان خود را از خطر مرگ و آلودگی و بیماریهای خطرناک نجات دهند. شرایط آب و هوای ایران از نظر رشد و تولید مثل انگل ها بسیار مناسب است. به همین جهت در اکثر مناطق دامپروری آلودگی هایی دیده می شود. بنا به گزارش سازمان دامپزشکی 68 میلیون رأس گوسفند و بز در ایران موجود است. در حیوانات مبتلا به انگل تولید گوشت شیر و سایر فرآورده های دام از حد طبیعی کمتر می شود. اگر نقصان بدن هر گوسفند راkg 5 سالانه در نظر بگیریم میزان کمبود گوشت با توجه، به 68 میلیون رأس دام 340 میلیون k می شود با توجه به قیمت هر کیلو گوشت در بازار قیمت گوشت ده ها میلیارد تومان می شود. که سالانه کشور ما متحمل می شود. که باید به این ضرر، ضررهای شیر و پشم و تلفات بیماریهای انگلی اضافه گردد. کنه این موجود خطرناک از نظر پزشکی و دامپزشکی اهمیت زیادی دارد. و بیماریهای بسیار خطرناکی را به انسان و حیوان انتقال می دهد. گروهی از کنه در داخل اصطبل ها و شکاف دیوار یا ترک های زمین و لانه پرندگان به سر می برند و گروهی از کنه ها در بیابان زیربوته ها و شکاف زمین ها به سر می برند کنه ماده پس از تخمگذاری تلف می شود. وقتی شرایط گرما و رطوبت کافی باشد پس از مدتی از تخم؛ نوازد کنه خارج می شود. گوسفند در طول حیاتش با بیماری های زیادی روبرو است که به برخی از این بیماریها ممکن است در اثر انگل هایی که روی پوست بدن حیوان جای می گیرد مبتلا شده و در صورت ابتلا پشم حیوان شروع به ریزش می کند و در برخی موارد خارشهای غیرقابل تحمل در پوست ایجاد می گردد. این نوع انگل ها که از نوع انگل های خارجی می باشند. باعث بروز بیماریهایی نظیر جرب، کچلی، خارش و از این قبیل می شوند. جهت جلوگیری از ابتلا حیوان به این انگل ها بعد از پشم چینی حیوان باید از روش حمام ضد کنه استفاده کرد. جهت حمام دادن دام بایستی از محلول های شیمیایی استفاده شود در مناطق مختلف و شرایط آب و هوای مختلف محلول شیمیائی که بایستی جهت حمام دام استفاده شود متفاوت است آنچه مسلم است باید شرایط اقدامی را با شرایط محلی وقف داد. کنه های حیوان را میتوان یکی از تخصص یافته ترین گروه کنه ها دانست که بصورت انگل خارجی بر روی مهره داران زمین به سر می برند این کنه ها در تمام حالات تکاملی بعد از جنین (به جز کنه های نر در بعضی از گونه ها) از خون و ترشحات بافت میزبان خود تغذیه می کنند. آلودگی شدید به کنه ها موجب خسارات اقتصادی زیاد و گاهی نیز مرگ میزبان در نتیجه خارش و کم خونی میگردد. چون این کنه ها معمولاً حامل عوامل بیماری زا چندی مانند ریکنسیا هستند و از نظر اقتصادی بسیار مهم و قابل توجه می باشند.

کنه های حیوانی از نظر جثه از بزرگترین کنه ها هستند که طول برخی از آنها به 3 سانتی متر می رسد. فعالیت انگل بر روی بدن دام موجب کم خونی در گوسفند می گردد. در ضمن در اثر نیش زدن جراحات موضعی در دام ایجاد کرده و سبب می شود که گوسفند خود را بخاراند. در نتیجه پشم فاسد می شود. مدفوع انگل پشم را رنگین ساخته و به آسانی شسته نمیشود. گوسفندانی که خوب تغذیه نشده اند و یه آنهایی که در مقابل هوای سرد محافظت نمی شوند بیشتر در معرض ابتلا به این انگل بوده و بدین جهت شدت فعالیت انگل و ناراحتی هایی که ایجاد می کنند در اواخر زمستان بیشتر خواهد بود.

کنه ها و تقسیم بندی آنها

این انگل ها بند پایان بدون شاخک آرواره و بال هستند. شکل ظاهری آنها گرد و بیضی و طول آنها 11 الی 15 میلی متر است. بدن از سطح پشتی نسبتاً محدب و از سطح شکمی مسطح می باشد. برخلاف اکثر عنکبوت مانندها، بدن کنه حداقل بطور ظاهری از یک قطعه واحد تشکیل یافته است. البته در مراحل جنین و تکامل حتی برای کنه ها نیز مانند سایر بندپایان می توان بدن حلقه حلقه را مشخص نمود. انواعی از کنه ها فاقد چشم و برخی از آنها دارای یک جفت چشم ساده می باشند از نظر اعضاء حسی این انگل ها دارای موها و خارهای حساس بر روی بدن بوده و نیز اندام های اختصاصی مانند پاهای دهان لامسه ای و نیز عضو دیگری بنام «هالر» می باشند که بر روی زوج اول پاهای حرکتی آنها قرار دارد. اعضاء حسی دیگری نیز در بعضی انواع یافت می شوند کنه ها سر حقیقی ندارند و آنچه که بجای سر در جلو یا زیر قسمت جلویی بدن آنها قرار گرفته در واقع پایه ای برای نگهداری ضمائم دهان آنها است.

دو عدد شلیسر (یا کلیسر): که به جای آرواره محسوب می شوند و از جنس کیتین هستند. شکل های مختلفی دارند و گاهی بصورت انبر یا دو تیغه قیچی می باشند و در انتهای تعدادی دندانه دارند.

دو عدد پا یا زائده های جنسی: یا پاهای لامسه ای فکی دارای چند بند هستند و بند انتهایی دارای گیرنده های حسی است.

یک عدد هیپوستوم (زبان): که عضوی است گرزن یا زبانه ای شکل و ممکن است دارای خارها و دندانه های قلاب مانندی نیز باشد.

این ضمائم مجموعاً برای اتصال کنه ها به دامها، پاره کردن پوست و مکیدن خون آنها بکار می روند. برخی از کنه ها ماده چسبناکی از دهان ترشح می کنند که باعث اتصال بیشتر آنها به میزبان می گردد. در انتهای پاها انواعی از کنه ها چنگال، ناخن و یا قلاب هائی وجود دارد که در حرکت و اتصال آنها به دام و نیز اتصال کنه ها بهم در موقع جفت گیری بکار میروند. تنفس اغلب کنه ها از طریق نای و شاخه های متعدد آن صورت می گیرد. این انشعابات در سراسر بدن منتشر بوده و بوسیله یک جفت روزنه تنفسی که در طرفین بدن قرار گرفته اند به خارج راه دارد. کنه های بالغ و نابالغ (وچه) دارای 4 جفت پا و نوزادان (لارو) دارای 3 جفت پا هستند. کنه ها فقط از خون و لنف میزبان می توانند تغذیه نمایند. حتی خوردن مستقیم خون از داخل یک ظرف برای آنها امکان پذیر نیست. به همین جهت پرورش آنها در آزمایشگاه و بطریقه مصنوعی به راحتی عملی نشده است. علت این امر وضع خاص ضمائم دهان آنهاست. این جانوران مجبورند با ضمائم مزبور پوست را سوراخ و سپس تغذیه نمایند. دانشمندان توانسته اند با کشیدن پرده های غشائی خاصی بر روی ظروف حاوی خون مشکل تغذیه مصنوعی کنه ها را تا حدی حل کنند. این موجودات اشتهای زیادی برای خونخواری دارند و بعضی از انواع آنها می توانند روزانه 2 گرم یا تا 4 میلی لیتر (سانتی متر مکعب) خون بمکند و تا ده یا ده ها برابر حجم اولیه خود متسع شده، بصورت دانه های درشت درآیند. معده و روده آنها نیز حجیم بوده و می توانند مقادیر زیادی خون در خود جای دهد. برحسب وضع پوشی، بدن کنه ها را به دو نوع سخت (ایکسودیده) و نرم (آرگازیده) تقسیم می نمایند. پوشش خارجی کنه های ایکسودیده نسبتاً خشک و غیرقابل انعطاف است ولی پوشش کنه های آرگازیده قابلیت انعطاف بیشتری داشته و چرم مانند است. در سطح خارجی آن نیز چین و شکن ها و گاهی خارهای متعددی دیده می شوند. پوشش کتینی کنه ها اصولاً از چند لایه متشکل از ترشحات سلولهاپوششی سطح بدن آنها بوجود آمده است ماده اصلی موجود در کیتین نوع گلیکوزامین است.

گاهی لایه میانی کتینی در سطح بدن کنه به مواد آهکی و غیره آغشته شده استحکام بیشتری می یابد، پوشش کیتین مقاومت قابل توجهی به کنه ها بخشیده و آنها را از گزند عوامل نامساعد طبیعی تا حد زیادی محفوظ می دارد. کنه ها می توانند در موقع احساس خطر، با بستن سوراخ های طبیعی بدن و با تکیه بر پوشش محافظ خود، شرایط نامطلوب محیطی اعم از هوای سرد یا گرم را تحمل نموده و حتی در برابر برخی سموم نیز به علت نفوذ ناپذیری نسبی پوشش بدن تا حدود زیادی مقاومت نمایند این قدرت بدن باعث شده که برخی دانشمندان کنه ها را جز سرسخت ترین جانوران دنیا به حساب آورند. در اغلب کنه ها پوشش کتینی به صفحات متعددی تقسیم شده که هر کدام را یک آکوسون می نامند. در لبه عقبی بدن بعضی انواع نیز شیارهایی بنام فستون وجود دارد فرورفتگی یا شیارهایی هم در اطراف سوراخ تناسلی و مخرج بعضی کنه ها یافت می شود. از این گونه مشخصات برای تقسیم بندی و شناسایی کنه ها استفاده می گردد. آکوسون و فستون اغلب در کنه های سخت دیده می شوند. پوشش خارجی کنه ها سخت اگر چه ظاهراً غیرقابل انعطاف است ولی در واقع به صورت یک قطعه واحد نبوده بلکه شبکه ای از قطعات سخت و کوچک است که قسمتهای نرم تری آنها را بهم متصل نموده اند. به این ترتیب در موقع خونخواری، قسمت های نرم به خوبی متسع شده سطح بدن را گسترش می دهند تا با افزایش حجم داخلی بدن منطبق شود. در کنه های نرم نیز چین و شکن ها باز شده امکان افزایش سطح بدن را فراهم می سازند. کنه های نرم در موقع خونخواری متورم و نسبتاً کروی می شوند ولی به زودی بدنشان پهن و از بالا و پایین فشرده می شود بطوریکه براحتی می توانند در شکاف دیوارها وارد شده و خود را مخفی سازند. کنه های سخت که مدتی را روی دام ها به خونخواری می پردازند طی مدتی که روی دام هستند کمی خون می خورند که تا کمتر متورم شده و باعث جلب توجه پرندگان که آنها را صید می کنند نگردد و نیز در میان بدن دامهای گله له و فشرده نشوند. سپس در یک فاصله کوتاه مقدار زیادی خون از میزبان مکیده و از میزبان جدا می شوند. علاوه بر وجود پوشش معمولی کتینی، در تمام سطح پشتی کنه های نر از نوع ایکسودیده (سخت)، پوشش یا سپر ضخیم تر دیگری از همان جنس کیتین وجود دارد که به آنها استحکام بدنی بیشتری داده، در عوض قدرت اتساع و خونخواری آنها را محدودتر می کند. این سپرها که اسکوتم نامیده می شوند تنها یک سوم یا جزئی از قسمت جلوئی سطح پشتی کنه های ماده از نوع سخت را می پوشانند. به همین جهت که کنه های ماده احتیاج بیشتری به خونخواری جهت تخمگذاری و تولید نسل دارند می توانند خون مورد احتیاج خود را براحتی بمکند. اسکوتم در کنه های نر و ماده آرگازیده (نرم) اصلاً وجود ندارد. کنه ها بیشتر در قسمت های کم موی بدن حیوانات مستقر می شوند ولی در آلودگی های شدید آنها را می توان در اغلب نقاط بدن میزبان پیدا کرد فعالیت اکثر کنه ها مخصوصاً انواع سخت در فصول معتدل سال افزایش می یابد. بعضی از آنها مخصوصاً انواع نرم نیز در فصول سرد فعالیت بیشتری دارند. اغلب کنه ها می توانند مدت زیادی را بدون غذا زنده بمانند. عمر آنها نیز نسبتاً طولانی است. به عنوان مثال بعضی انواع کنه های نرم می توانند حتی تا 25 سال ادامه زندگی دهند. عمر کنه های سخت اغلب به یک یا چند سال محدود است.

سیر تکاملی کنه های سخت

کنه های بالغ نر و ماده پس از تغذیه از خون دام ها با هم جفتگیری نموده به زمین می افتند. که نر بزودی از بین می رود ولی کنه ماده تا مدت کوتاهی باقی مانده و شروع به تخم ریزی می نماید. تعداد تخم اغلب در کنه های سخت زیاد بوده و در برخی مانند انواع هیالوما به 15 هزار عدد می رسد. کنه ماده نیز پس از اتمام تخم ریزی تلف می شود. کنه های سخت برخلاف کنه های نرم در طی عمر خود فقط یکبار تخم ریزی می نمایند. بسته به نوع کنه و شرایط محیطی پس از مدتی از هر تخم نوزادی خارج می شود که 3 زوج پا داشته و بسیار فعال است. نوزادان خود را به بالای ساقه گیاهان رسانیده، پس از مدتی انتظار به دامهای در حال چرا می چسبند و شروع به تغذیه از خون آنان می کنند. سپس به زمین افتاده در شکافهای زمین و پناهگاه های دیگر در مراتع مخفی می شوند. در این مرحله تغییراتی در بدن آنها صورت گرفته، اولین پوست اندازی (جدا شدن سطح خارجی پوشش کتینی) انجام می شود. طی این مرحله نوزاد 6 پا به نوچه 8 پایی تبدیل می گردد. نوچه ها هم مانند نوزادان خود را از طریق گیاهان به دامها چسبانیده و از خون تغذیه می کنند، به زمین می افتند و پس از چندی پوست اندازی کرده به کنه های بالغ نر و ماده تبدیل می شوند که آنها هم در شرایط مناسب از طریق گیاهان خود را به دامها چسبانیده از خون میزبان تغذیه می کنند و پس از رشد کافی جفتگیری نموده، به زمین می افتد و این چرخه ادامه پیدا می یابد. به این ترتیب می توان گفت که کنه های سخت دارای سه مرحله آزاد هستند. مدت متوسط طی هر یک از مراحل انگلی (نوزادی، نوچه ای، بالغ) در روی میزبان در شرایط مساعد برای بسیاری از کنه ها یک یا چند هفته است. مدت طی هر مرحله آزاد در روی زمین نیز در شرایط محیطی مطلوب، معمولاً یک یا دو هفته است ولی در شرایط نامساعد و در صورت عدم دسترسی به میزبان مناسب، مدت زندگی آزاد در هر مرحله ممکن است به چندین ماه یا سال برسد. بنابراین سیر تکاملی یک کنه، بسته به نوع آن و شرایط محیطی، می تواند چند هفته چند ماه یا چند سال طول بکشد.

سیر تکاملی کنه های نرم

سیر تکاملی کنه های نرم نیز شامل مراحل تخم، نوزاد، نوچه و بالغ است. این کنه ها معمولاً روزها در لانه طیور، شکاف دیوار، اصطبل ها و خانه های مجاور و محل های مشابه زندگی کرده شب ها به دام و طیور که در حال استراحت هستند حمله می کنند. کنه های نرم برخلاف کنه های سخت که در هر حمله چند روزی را روی میزبان به سر می برند، فقط چند دقیقه و حداکثر چند ساعت بر روی مزبان باقی می مانند و پس از تغذیه آنرا رها کرده به پناهگاه خود در محیط اطراف، داخل لانه طیور و اصطبل دام ها پناه می برند. این کنه ها در مقایسه با کنه های سخت تعداد کمتری تخم میگذارند (هر بار تا 150 عدد و در طی عمر جمعاً تا 1000 عدد) ولی در عوض پس از جفتگیری و تخم ریزی اول از بین نمی روند بلکه زنده مانده و به دفعات تخم گذاری می نمایند. تعداد مراحل نوچه ای آنها نیز متعدد است و پس از هر مرحله نوچه ای یک پوست اندازی نیز وجود دارد بنابراین برخلاف کنه های سخت که در طی سیر تکاملی فقط 2 بار (در طول عمر خود) پوست اندازی دارند، کنه های نرم دارای دفعات متعدد پوست اندازی هستند. انواعی از کنه ها سیر تکاملی خود را با استفاده از یک میزبان طی می کنند ولی برخی دیگر به دو یا سه میزبان (از یک نوع یا نواع مختلف حیوانات) احتیاج دارند. نوع اول تمام مراحل انگلی را روی یک حیوان اول و مرحله بلوغ را روی حیوان دیگر طی می کند. نوع سه میزبانی در هر یک از مراحل انگلی خود از حیوان جدیدی تغذیه می نماید. انواعی از کنه ها سیر تکاملی خود را با استفاده از یک مزبان طی می کنند ولی برخی دیگر به دو یا سه میزبان (از یک نوع یا انواع مختلف حیوانات) احتیاج دارند. نوع اول تمامی مراحل انگلی را روی یک حیوان سپری می کند و نوع دوم مرحله نوزادی و نوچه ای را روی حیوان اول و مرحله بلوغ را روی حیوان دیگری طی می کند نوع سه میزبانی در هر یک از مراحل انگلی خود از حیوان جدید ی تغذیه می نماید. نام انواعی از کنه ها برحسب تقسیم بندی فوق به قرار زیر است:

• یک میزبانی 

• اغلب انواع بوئوفیلوس
• برخی از انواع مارگاروپوس
• برخی از انواع درماسنتور
• نوع اتوبیوس منینی

• دو میزبانی

• انواعی از هیالوما
• نوع ریپی سفالوس اورستی
• نوع ریپی سفالوس بورسا

• سه میزبانی

• اغلب انواع ایکسودس
• برخی از انوع ریپی سفالوس
• انواع همافیزالیس
• انواعی از هیالوما
• انواعی از درماسنتور
• انواع اورنیتی دوروس
• نوع آرگاس برسیکوس

مشخصات جنس های مهم کنه های بالغ

کنه های سخت

1ـ جنس ایکسودس: ضمائم دهان طویل و از لبه جلویی بدن تجاوز کرده اند. چشم وجود ندارد شیار مخرجی مخرج را از جلو دور میزند (برخلاف سایر کنه های سخت). فستون ندارد. نوع نر در سطح شکمی دارای آکوسون های متعدد به تعداد فرد است. اسکوتم یکنواخت و قهوه ای رنگ است. نوع معروف ایکسودس ها به نام ایکسودس ریسینوس ظاهری شبیه دانه کرچک دارد.

2ـ جنس هیالوما: ضمائم دهان بلند هستند. چشم و فستون وجود ندارد. خط مخرجی مخرج را از عقب دور می زند. در سطح شکمی کنه نر آکوسون های زوج دیده می شوند.

3ـ جنس همافیزالیس: ضمائم دهان کوتاه هستند. قاعده سر (کاپتیم) چهارضعلی است و پالپ مخروطی شکل آنرا احاطه کرده است. اسکوتم در سطح پشتی بدن بدون نقش و نگار یکنواخت و قهوه ای رنگ است. چشم دیده نمی شود. فستون وجود دارد. آکوسون در سطح شکمی نر وجود ندارد.

4ـ جنس درماسنتور: ضمائم دهان کوتاه و چشم ها کوچک هستند. آکوسون مخرجی وجود ندارد. فستون وجود دارد. اسکوتم منقش و به رنگ سفید و قهوه ای است. سر چهار ضلعی است. در اکثر گونه ها در جنس نر قسمت پیش ران ها از زوج اول به ترتیب تا زوج چهارم، بزرگتر از همدیگر هستند. پیش ران زوج چهارم پاها به این ترتیب بسیار بزرگ و قوی شده اند.

5ـ جنس بوفیلوس: ضمائم دهان کوتاه و سر شش ضلعی است. چشم دارند. کنه های نر دارای دو زوج آکوسون در سطح شکمی و در طرفین مخرج هستند فستون و خط مخرجی وجود ندارند.

6ـ جنس های ریپی سفالوس و زگاروپوش: ضمائم دهان کوتاه و سر شش ضلعی است. دارای چشم و فستون. در نرها یک جفت آکوسون مخرجی بزرگ وجوددارد که در سطح شکمی قرار داشته و به شکل گلابی به نظر می رسند. ضمائم دهان بلند، دارای چشم و فستون هستند. سطح پشتی مزین به رنگهای شفاف است نرها فاقد آکوسون مخرجی میباشند.

کنه های نرم

1ـ جنس آرگاس: ضمائم دهان و سر در سطح شکمی زیر قسمت جلویی بدن قرار دارند و از بالا دیده نمی شوند. چشم موجود نیست. بدن بیضی شکل و باریک بوده سطح پشتی با زاویه ای تند به سطح شکمی متصل شده لبه های نازک و مسطحی را در اطراف بدن بوجود آورده است در سطح پشتی چین خوردگی فرورفتگی و برجستگی های (پلاک های) کتینی گرد و دکمه ای شکل بصورت قرینه و منظم دیده می شوند که از مرکز بطرف اطراف مانند شعاع های یک چرخ قرار گرفته اند از هر برجستگی یک مو نیز خارج شده است.

2ـ جنس اورنیتودوروس: ضمائم دهانی و سر در سطح شکمی قرار دارند. هیپوستوم رشد زیادی کرده است. در بعضی انواع چشم وجود دارد ولی در انواعی که در ایران دیده شده اند چشم موجود نیست بدن بیضی یا گردو ضخیم است کنه های خون خورده از سطح پشتی کاملاً محدب دیده می شوند در انتهایی جلویی بدن سطح پشتی و شکمی با زاویه ای به هم متصل می شوند ولی لبه های اطراف بدن کلفت هستند پلاک های کتینی در سطح پشتی تزئینات ناهماهنگی را بوجود آورده اند

توضیحات کلی راجع به کنه های ایران

1ـ هیالوما آناتولیکوم آناتولیکم

فراوان ترین کنه از خانواده ایکسو دیده است و در تمام نقاط ایران که آب و هوای خشک دارد دیده می شود به جز سواحل دریای خزر که مرطوب است. میزبان اصلی آن گاو و در درجه بعدی گوسفند و بز کوهی می باشد.

2ـ هیالوما آسیاتیکم آسیاتیکم

در ایران بسیار زیاد دیده می شود به جز سواحل دریای خزر. میزبانان اصلی آن گوسفند و بز هستند ولی در گاو و شتر و اسب هم دیده می شود. نوچه و نوزاد بیشتر روی جوندگان بسر می برند و در جوجه تیغی، خرگوش، سگ و گربه یافت شده اند.

3ـ هیالوما آسیاتیکم کوکازیکم (قفقازیکم)

بیشتر در فصل زمستان دیده شده است. میزبانان آن گوسفند، بز و شتر و سایر علف خواران اهلی، خوک و آهو هستند. در مناطق صحرایی و نیمه صحرایی زندگی می کنند و نابالغین آن روی حیوانات وحشی دیده شده اند (جوندگان، جوجه تیغی، خرگوش و گوشتخواران شکارچی)

4ـ هیالوما مارژیناتوم مارژیناتوم (هیالوما ساوینئی)

بعد از هیالوما آناتولیکوم آناتولیکم فراوان ترین هیالومای ایران است و در سواحل خزر اکثریت هیالومای گوسفند را تشکیل می دهد. بالغین انگل حیوانات اهلی و وحشی سم دار هستند و نابالغین روی حیوانات وحشی و از جمله جوجه تیغی، خرگوش و پرندگان یافت می شوند.

5ـ هیالوما مارژیناتوم (مترادف هیالوما رفیپس گلدبرم)

در تمام نقاط ایران وجود دارد ولی در آب و هوای خشک زندگی می کند. میزبانان اصلی گوسفند و بز هستند. در درجات بعدی گاو، گاومیش، اسب و الاغ و شتر قرار دارند.

6ـ هیالوما درومداری

به نظر می رسد این کنه درتمام نقاط ایران وجود داشته باشد ولی در جنوب و جنوب شرقی زیاد یافت می شود. میزبان اصلی آن شتر است ولی بر روی حیواناتی مثل گاو، گوسفند، بز و الاغ هم گزارش شده است.

7ـ هیالوما ایمپاتاتوم (مترادف هیالوما پرومپتی)

در جنوب شرقی ایران به تعداد نسبتاً زیاد از روی گوسفند و گاو و شتر جمع آوری شده و به نظر می رسد که ظهور آن محدود به مناطق لم یزرع و خشک با فصول گرم و طولانی باشد.

8ـ هیالوما کوماری

بالغین این کنه، انگل گوسفند و بزهای اهلی و وحشی ایران هستند و از شهرستان ماکو گزارش شده اند. در مراحل نابالغ انگل جوندگان و پرندگان می باشند.

9ـ ریپی سفالوس بورسا

یکی از فراوانترین کنه های گوسفند و بز در ایران است و بیشتر در مناطق شمالی ایران وجود دارد. از قسمت های جنوب و جنوب شرقی ایران بدست نیامده است. میزبان عمده آن سم داران وحشی هستند. ولی از روی گاو، گاومیش، اسب، خرگوش و انسان نیز جمع آوری گردیده است.

10ـ ریپی سفالوس سانگینئوس

فراوانترین کنه های گوسفند و بز در جنوب شرقی ایران است، از سایر نقاط نیز گزارش گردیده است. این کنه از روی گاو، شتر، اسب، سگ، روباه، شغال، بز کوهی، جمع آوری شده است.

11ـ همافیزالیس سولکاتا

از بیشتر مناطق ایران بدست آمده و فراوانترین همافیزالیس شناخته شده در ایران است. کنه های بالغ بر روی گوسفند و بزهای اهلی و وحشی، گاو، شتر، اسب در ارتفاعات پایین و مناطق نیمه صحرایی و استپ ها رایج هستند. خزندگان و پرندگان میزبان های عمده کنه های نابالغ می باشند.

12ـ همافیزالیس پاروا

این کنه بعد از همافیزالیس سولکاتا فراوان ترین همافیزالیس در ایران شناخته شده است. کنه های بالغ انگل گوسفند و بز و دیگر زوج سمان اهلی و گوشتخواران هستند. کنه های نابالغ انگل جوندگان، خزندگان و پرندگان و حشره خواران می باشند. این کنه بیشتر از مناطق آذربایجان و کردستان بدست آمده است.

13ـ همافیزالیس کشمیر نسیس

این کنه در جنوب غربی ایران یافت شده و عمدتاً به گوسفند و بزهای اهلی و وحشی حمله می کند. در مراحل نوزادی، انگل مارمولک ها و جوندگان است.

14ـ همافیزالیس بارینا پونکاتاتا

میزبان این کنه گوسفند، گاو بز و بعضی از حیوانات دیگر هستند. وجود کنه از مناطق گیلان، مازندران و خراسان گزارش شده است.

15ـ درماسنتورمارژیناتوس

بیشتر از آذربایجان و سواحل بحر خزر از گاو گوسفند و بز بدست آمده است و به نظر می رسد که مهمترین میزبان آن گوسفند می باشد.

16ـ درماسنتورد اغستانیکوس

این کنه تاکنون در مازندران، آذربایجان، خراسان و کاشان بر روی گوسفند و بز مشاهده گردیده است.

17ـ درما سنتور نیوئوس

این گونه کنه بطور نامنظم در مناطق استپی و نیمه صحرایی ایران یافت شده است. کنه های بالغ انگل علفخواران اهلی و اغلب گوسفند و بزها و وحشی آهو و خوک و گرگ وحشی می باشد. کنه های نابالغ از جوندگان، جوجه تیغی و خرگوش تغذیه می کنند.

18ـ درماسنتور راسکمنسیس

گونه های مذکور از گوسفند و بزهای وحشی ایران از آشیانه «پیکا» در مازندران و از بدن انسان در لرستان و از روباه در آذربایجان گزارش شده است.

19ـ اورنیتودوروس لاهورنسیس

این انگل تقریباً درتمام نقاط ایران به استثنا خوزستان، بلوچستان و سیستان یافت می شود. میزبان های آن گوسفند، گاو و بز و شتر و انسان میباشد.

20ـ اورنیتودوروس کانسترینی

این کنه از گوسفند و بزهای وحشی ایران بدست آمده و گمان می رود که میزبان اصلی آن نشخوارکنندگان وحشی باشند پستانداران اهلی (گوسفند، بز و گاو) و انسان نیز مورد حمله آن قرار می گیرند مرکز اصلی آن را قسمتهای مرکزی ایران بخصوص یزد، اصفهان و کاشان می دانند.

خسارات ناشی از کنه ها

کنه ها هر ساله به طرق گوناگون به گوسفند و گاو آسیب می رسانند که شرح مختصر آن در زیر می آید.

1. مکیدن خون گوسفند

کنه برای زنده ماندن و بقا نیاز به دام میزبان دارد و برای این کار به بدن گوسفند می چسبد. مقدار خونی که هر کنه می مکد روزانه در حدود نیم الی یک سی سی می باشد. گوسفندانی که به شدت آلوده می شوند بی قرارند و بدون خود را به آخور و دیوار مالیده، پوست یا پشم خود را گاز می گیرند، وجود انگل تا حدی در تغذیه گوسفندان دخالت می کند پشم ها در اثر سائیدن و گاز گرفتن تارهای آن و وجود کثافات کنه خراب می گردند.

2. ترشح سم و صدمه زدن به دام ها

کنه ها برای غذا خوردن پوست را سوراخ کرده و خون می مکند و بدین طریق علاوه بر ترشح سم، جراحاتی نیز روی بدن دام ایجاد می کنند. سمومی که از کنه ها هنگام گزش ترشح می شود علاوه بر ایجاد خارش، مانع رشد دامها نیز می گردد و اغلب دیده شده است که دامهای آلوده با وجود از بین رفتن کنه و در اختیار داشتن غذای کافی مدت ها طول کشیده است تا به وضع عادی خود بر گردند. بعضی از کنه ها نیز در اثر وارد کردن سم مخصوص در بدن دام باعث بوجود آمدن حالت فلجی در دامها خواهند شد. که اصطلاحاً به آن فلجی کنه می گویند.

3. ایجاد بیماریهای خونی در دام

کنه ها بطور غیرمستقیم نیز خسارات و تلفات زیادی را هر ساله به دام ها وارد می سازند و بیماریهایی از قبیل یرقان یا زردی را که موجب پایین آوردن تولیدات دامی و تلفات در دام می گردد سبب می شوند. کنه ها در اثر گزش دام موجودات ریزی را به نام تک یاخته وارد گردش خون دام کرده و ایجاد بیماریهای خونی می نمایند.

ارتباط کنه ها با انگلهای خون حیوانات

کنه ها نیز مانند تمام انواع جانداران به زندگی در مناطقی که از نظر زیستی برای آنها مناسب تر بوده است، خو گرفته و حتی از نظر تکاملی نیز تغییرات متعددی در بدن آنها جهت تطابق با محیط زیست بوجود آمده است. با مطالعه نقشه جهان و مقایسه انواع کنه های موجود در مناطق مختلف جغرافیایی مشخص می گردد در نقاطی از دنیا که بعضی وجوه مشترک آب و هوایی و غیره با هم دارند کنه های مشابهی زندگی می کنند. بعنوان مثال کنه هیالوما به زندگی در ایران و به طور کلی خاورمیانه و جنوب غرب آسیا بیشتر عادت کرده است. از طرف دیگر زمان وفور کنه ها در هر منطقه معین همواره با فصل انتشار برخی از امراض عفونی و از جمله امراض انگلی خون دام ها مصادف است که این مطلب خود وجود ارتباط بین کنه و بیماری های مزبور را نشان می دهد. مشاهده اجرام بیماری زای خون در بدن کنه ها در آزمایشگاه و نیز امکان انتقال این امراض به دامها بطور تجربی از طریق آلوده کردن کنه ها با اجرام بیماری زا و سپس آلوده کردن دامها با کنه های مزبور از عوامل دیگر اثبات رابطه های موجود بین کنه ها و امراض منتقله توسط آنها است. یکی از امراض که بوسیله کنه ها منتقل می شود و سالانه در دنیا میلیونها دام را مبتلا می کند تیلریوز است. بعضی از این انگل ها مانند تیلریا، ریکتزیا، آناپلاسما، بابزیا و اپریتروزئون در دام های بومی که قبلاً با ناقلین آنها تماس نداشته اند و نیز دام های اصیل خارجی که به کشور وارد می شوند موجب بیماری و گاهی تلفات شدید می گردند. فصل انتشار اغلب انگل های خون از نیمه دوم بهار تا اواخر پاییز بوده و با فصل وفور کنه ها و حشرات ناقل آنها ارتباط مستقیم دارد. تیلریوز گوسفندی بیشتر در نقاط جنوبی ایران شایع و سالانه در فصل گسترش کنه های ناقل آن باعث تلفات زیادی (در مواردی تا 40%) در گله های گوسفندان حساس می شود.

آلودگی دامها در ایران

تاکنون در ایران لااقل 14 گونه هیالوما، 5 گونه ریپی سفالوس، 8گونه ایکسودس، 11 گونه همافیزالیس، 2 گونه اورینتودوروس و 2 گونه ارگاس شناسایی شده است که ناقل حداقل 24 گونه از ویروسها، باکتری ها و تک یاخته های بیماری زای دامها بوده اند.

آلودگی دام ها به کنه از نظر تعداد کنه روی هر دام در ایران ظاهراً شدتی ندارد در مطالعه ای که در سال 1365 انجام شده تعداد کنه را روی هر دام به طور متوسط 10 عدد در گاو و 4ـ3 عدد در گوسفند و بز محاسبه نموده اند ولی از نظر وجود و یا عدم وجود کنه بر روی دام ها میزان آلودگی شدید است بطوری که حدود 88% گاوها و 82% گوسفندان و بزها آلوده بوده اند فصل اصلی انتشار کنه های سخت حدوداً از اواسط بهار تا اواسط پائیز تعیین شده است زمان انتشار کنه های نرم نیز فصول سرد و زمستانها است.

نقش بیماری زایی و خسارات اقتصادی

کنه ها باعث تولید عوارض مختلف و انتشار امراض متعدد در دام ها می گردند بطوری که فصل فعالیت کنه ها همواره مصادف با زمان شیوع برخی از امراض خطرناک دامی است.

از نظر خسارات اقتصادی به ذکر ارقامی چند در زیر اکتفا می شود:

در سال 1976 خسارات حاصل از کنه های گاوی و گوسفندی را در آمریکا با احتساب هزینه های اجباری سمپاشی و مبارزه با این انگل ها، بالغ بر 550 میلیون دلار برآورد کرده اند.

در هشتمین سمینار دامپزشکی ایران در سال 1351 خسارات سالانه ناشی از کنه را در ایران 35/1 میلیارد ریال تخمین زده اند.

عوارض حاصل از فعالیت کنه ها به طرق مختلف در دامها بروز می کند و شامل مواردی از قبیل درد، گیجی، تب، فلجی، ضعف، کم خونی، ابتلا به امراض (در اثر انتقال اجرام بیماری زا) می باشد که در اینجا توضیحاتی در مورد آنها ارائه می شود. گزش کنه ها موجب ناآرامی و ناراحتی عمومی حیوانات می شود. دامها سعی میکنند با خاراندن خود و مالش بدن به در و دیوار و گاز گرفتن پوست موجب تسکین درد و خارش و سوزش خود شوند. این اعمال خود می توانند صدمات جدیدی به بدن دامها مخصوصاً پوست آنها وارد آورند. بعضی از حیوانات ممکن است در اثر شدت درد حالت هیجان زائی پیدا کنند و باعث زیانهای زیادی و حتی تلف شدن خود گردند. محل گزش کنه ممکن است زخم شده و آلوده به میکروب های مختلف گردد و یا موجب جلب بعضی از مگس ها برای تخم گذاری (میاز) شود. محل نیش همچنین می تواند بطور موضعی متورم شده و به آبسه و دمل تبدیل گردد. در اثر بزاق سمی کنه ها که در حین مکیدن خون وارد بدن دامها می شود ممکن است حساسیت موضعی یا عمومی به حیوانات دست دهد و در مواردی هم مسمومیت، تب یا فلجی خاص در دام ها ایجاد شود که هر کدام از آنها می توانند منجر به مرگ دام شوند. بعضی از کنه ها مولد فلجی عبارتند از درما سنتتورآندرسونی، درماسنتوراکسید نتالیس، ایکسودس هولوسیکلوس، ایکسودس پلوزوس، ایکسودس روبیکوندوس، ایکسودس ریسیونوس، هیالوما اژیپتیم، اورینتودوروس لاهور نسیس، همافیزالیس پونکتاتاوریپی سفالوس اورتسی.

در اثر تغذیه کنه ها از خون دام ها، حیوانات مبتلا کم اشتها، ضعیف و لاغر شده دچار کم خونی می گردند و تولید شیر، گوشت و پشم آنها کاهش می یابد. کیفیت گوشت، شیر و پشم دام های مبتلا نیز تنزل پیدا می کند. طی آزمایشات نسبت گوشت به چربی را در دامهای سالم 5/4 به 1 و همین نسبت را در دامهای آلوده به کنه 2/3 به 1 محاسبه نموده اند پوست دامها در اثر نیش کنه ها اغلب طوری صدمه می بیند که حتی بعد از التیام زخم ها نیز ارزش آن از نظر صنعت چرم سازی کاهش می یابد. نوک پستان ها هم ممکن است در اثر نیش کنه ها صدمه دیده، عفونی شوند و موجب ورم پستان گردند. در اثر نیش کنه ها در نزدیکی سم و دخالت میکروب های مختلف در برخی موارد گندیدگی سم و لنگش عارض می گردد. در صورت عدم مداوا و بدنبال بروز هر کدام از آسیب ها و عوارض یاد شده، دام ها ممکن است تلف شوند و به این ترتیب میزان خسارات اقتصادی ناشی از آلودگی کنه ها افزایش یابد. نکته مهم دیگر اینکه کنه ها می توانند اجرام بیماری زای مختلفی را با خود حمل کرده و با انتقال مکانیکی و یا بیولوژیکی آنها امراض خطرناکی تولید نمایند و یا قدرت دام را برای مقاومت در برابر امراض مختلف از آن صلب کنند. برخی از اجرام بیماری زا پس از یک بار آلوده کردن کنه ها (که اغلب هنگام تغذیه از خون دامهای بیمار صورت می گیرد)، تا آخر عمر در بدن کنه ها باقی می مانند و موجب می گردند که انگل های مزبور همواره ناقل بیماری باشند. بعضی از این اجرام می توانند از داخل بدن کنه وارد تخم های آنها شده و به این ترتیب نسل های بعدی آن را نیز بطور ارثی یا مادرزادی الوده نمایند و باعث تورم انتقال بیماری ها گردند.

اقدامات عمومی برای مبارزه با انگل ها

قبل از انتخاب روش مناسب مبارزه به انگل ها ابتدا باید نحوه آلودگی، شدت آلودگی، نوع انگل، موقعیت محلی، وضع آب و هوایی ناحیه، امکانات موجود و عوامل مختلف دیگر را بررسی و مشخص نمود.

مبارزه می تواند به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم انجام شود. در روش اول بوسیله عواملی مانند سموم شیمیائی میتوان مستقیماً انگل ها را از بین برد. روش دوم نیز ایجاد اختلال در محیط زیست انگل ها است تا حدی که موجب مرگ انگل ها شود.

عوامل متعددی در طبیعت از جمله وجود موانع طبیعی (کوه، دریا و غیره) تغییرات آب و هوایی و فصل و دشمنان طبیعی انگل ها (پرندگان، حشرات و کنه های شکار کننده بندپایان) در جمعیت و فعالیت انگل های بندپا تأثیر میگذارند. بعنوان مثال دامهایی که در اثر اجرام و عوامل مختلف بیمار و ضعیف شده اند، بیش از بقیه در معرض ابتلا به انگلهای داخلی و خارجی قرار می گیرند. از سوی دیگر دشمنان طبیعی این موجودات از جمعیت آنها می کاهند. پرندگان متعددی انگل ها را از سطح بدن دامها جدا کرده و از آنها تغذیه می کنند (که گاه با عمل نوک زدن خود باعث آسیب های پوستی دامها نیز می گردند) حتی گیاهانی نیز وجود دارند که حاوی مواد حشره کش و کنه کش بوده و آنها را دفع یا از بین می برند. انسان هم می تواند با ایجاد تغییرات عمل در طبیعت و انجام عملیات مختلف بهداشتی اقدامات موثری در جهت مبارزه با انگلها بردارد که از جمله آنها به موارد زیر اشاره می شود:

ـ تمیز نگه داشتن محیط دامداری

ـ دور کردن زباله و لاشه حیوانات تلف شده و نیز مدفوع و فضولات دیگر از نزدیکی اصطبل و محل تجمع دام ها

ـ ساختن اصطبل های مناسب با سطح قابل شستشو و قابل ضدعفونی (بوسیله سوزاندن یا مواد شیمیایی)

ـ ضدعفونی منظم دامها و محوطه ها با سموم و روشهای مناسب

ـ تغذیه مناسب و مدیریت صحیح پرورش دام که باعث افزایش مقاومت عمومی دامها می گردد.

ـ مداوا حیوانات بیمار و انجام واکسیناسیون های لازم و سایر اقدامات دامپزشکی در اسرع وقت هم به افزایش مقاومت جسمی دام کمک می نماید.

ـ سوزاندن علف های هرزه که ممکن است محل تجمع انگل ها در مراتع و بیشه زارها باشند.

ـ زه کشی مراتع، پر کردن باتلاق ها و شخم زدن مراتع جهت از بین بردن محل های تجمع و رشد انگل ها.

ـ محصور کردن و تقسیم بندی مراتع و تعلیف دام ها به طور متناوب.

ـ ممنوع کردن چرا در مراتع آلوده به مدت معین.

روشهای مبارزه با انگل ها

در حال حاضر واکسن موثری بر علیه انگل های خارجی تهیه نشده است ولی در آینده احتمال می رود انواع واکسن ها در این زمینه تولید شوند.

اغلب روشهای مبارزه با انگل های خارجی را می توان به صورت زیر تقسیم بندی نمود.

1) مبارزه فیزیکی

مثل تیمار دام و برداشتن انگل ها بوسیله دست از سطح بدن دامها. این اقدامات در سطوح وسیع قابل عمل نیستند. در حال حاضر دانشمندان در حال بررسی امکان کاهش تعداد انگل های موجود در مراتع بوسیله جمع آوری آنها توسط دستگاه های مکنده قوی می باشند. تحقیقات در این زمینه تا حدی نتایج مثبت داشته است.

2) مبارزه بیولوژیک

مانند استفاده از عوامل زنده اعم از میکروبها، قارچها، بندپایان (حشره، کنه، جرب)، کرم ها، گیاهان (حشره کش ـ کنه کش) و پرورش ماهی هایی مانند گامبوزیا که از لارو حشرات و پشه ها تغذیه می کنند.

روش دیگر بیولوژیک استفاده از مواد شیمیایی مخصوص از جمله مواد رادیواکتیو جهت عقیم کردن حشرات و سایر انگلهای خارجی است.

در این روش تعداد زیادی حشره را به دام انداخته در معرض تابش اشعه قرار می دهند و سپس آزاد می سازند. جفتگیری حشرات ماده با این نرهای عقیم شده منجر به تولید نسلهای جدید نخواهد گردید.

اصلاح نژاد دامهای اصیل. آمیزش آنها با نژادهای مقاوم بومی هم باعث قدرت مقاومت دامها در برابر انگلهای خارجی می گردد.

3) مبارزه شیمیایی

استفاده از سموم شیمیایی به روشهای مختلف و استعمال آن در روی سطح بدن دام ها یا خوراندن آنها و نیز سمپاشی اماکن نوع متداول مبارزه شیمیایی است.

سمپاشی اصطبل امری مرسوم است ولی در حال حاضر دانشمندان مشغول بررسی امکان سمپاشی هوایی مراتع بر علیه انگل های خارجی دامها می باشند. امروزه مبارزه شیمیائی و استفاده از سموم ضدانگلی بیش از روشهای دیگر بکار گرفته شده و بهترین نتایج عملی را بدست آورده است. به عنوان مثال طی مطالعه ای معلوم شده که در فصل شیوع کنه های چند میزبانی مبارزه مناسب شیمیائی و استعمال سم به فاصله هر 10 روز باعث کاهش 86 درصد جمعیت فعال کنه های دامی یک منطقه شده و در سال بعد از شروع مبارزه هم از جمعیت کنه های آزاد 96 درصد کاسته است. در مبارزه ضدانگلی حداکثر دقت باید اعمال شود زیرا انگلها می توانند به سرعت مناطق و دام های عاری از آلودگی را آلوده سازند.

ریشه کنی انگل ها

در بعضی کشورهای پیشرفته موضوع ریشه کنی انگلهای خارجی دامی مورد توجه و بررسی می باشد. ولی این کار بسیار مشکل و پرخرج و طولانی می باشد که در اینجا به مواردی از آن اشاره می شود:

1) حمام کردن مکرر:

تمام دامهای یک منطقه بایستی مداوماً بر علیه انگل مورد نظر حمام داده شوند.

حمام دادن بهترین روش استعمال سم شناخته شده است ولی دفعات حمام دادن بسته به سیر تکاملی و نوع انگل فرق می کند و اغلب می بایستی به مدت چندین ماه و به فواصل هر چند روز یک بار حمام دادن انجام شود.

2) قرنطینه

مرزهای قرنطینه ای باید دقیقاً و مشخصاً مورد توجه و بازرسی قرار گیرند و نقل مکان و ورود و خروج حیوانات حتی حیوانات وحشی نیز کاملاً تحت نظر قرار داشته باشد.

انواع سموم شیمیائی

سموم ضدانگل های خارجی انواع زیادی دارند این مواد را می توان از جهات مختلف تقسیم بندی نمود به عنوان مثال: منشأ تهیه، روش تأثیر، خواص شیمیائی و غیره هر کدام می توانند پایه طبقه بندی قرار گیرند.

تقسیم بندی از نظر منشأ اولیه:

1) سموم با منشأ معدنی مانند ترکیبات آرسنیکی و گوگردی

2) سموم با منشأ آلی مانند ترکیبات آلی کلره و فسفره

3) سموم با منشأ صنعتی مانند ترکیبات کاربامات و پایرتروئیدها

4) سموم با منشأ گیاهی مانند ترکیبات نیکوتین و پیروتین

5) سموم با منشأ قارچی مانند ترکیبات آیرومکتین

6) سموم با منشأ هورمونی مانند ترکیبات متوپرن و دی فلوبنزورون

این تقسیم بندی کامل نیست و تنها جهت یادآوری منشأ بعض سموم ارائه شده است. سموم معدنی و گیاهی در حال حاضر کمتر بکار می روند و بیشتر سموم آلی و صنعتی که با مقادیر کمتر تأثیر قاطع تر و بیشتری دارند مورد مصرف قرار می گیرند.

عوامل موثر در انتخاب سموم

بعضی از عواملی که باید در انتخاب سموم ضدانگل های خارجی دامها مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:

1) قدرت اثر. سموم باید در غلظت و رقت های توصیه شده با قاطعیت بر روی انگل ها تأثیر داشته باشند و بتوانند در مراحل مختلف رشدشان آنها را از بین ببرند. در غیر این صورت احتمال بروز مقاومت بر علیه سم افزایش خواهد یافت.

2) سرعت اثر. سموم باید سریعاً تأثیر خود را ظاهر سازند باید توجه کرد که منظور از سرعت اثر بیشتر تأثیر نهایی و کشنده سم است.

3) طیف اثر. برای انجام برنامه های منظم مداوم و پیشگیری از ابتلا گله ها به انگل های خارجی باید از سمومی که طیف اثر وسیع بوده و بر روی انواع مختلف آنها اعم از کنه، جرب، شپش، کک و مگس موثر باشند استفاده نمود. در مواردی که درمان یا پیشگیری بر علیه نوع معینی از انگلهای مذکور باشند استفاده از آن به عمل می آید.

4) سهولت مصرف. سمومی که طرز مصرف آنها آسان بوده و به سهولت قابل آماده کردن باشند و احتیاج به وسایل مختلف و اقدامات متعدد نداشته باشند مورد توجه بیشتر مصرف کنندگان قرار می گیرند.

5) قابلیت اختلاط. سموم مناسب حتی الامکان در انواع آبهای مختلف (از نظر میزان املاح) و با درجه حرارت های متفاوت بایستی قابل حل باشند.

6) قابلیت تعلیق در آب. سمومی که باید با آب مخلوط شده و مصرف گردند باید طوری ساخته شده باشند که ذرات آنها بتوانند مدت کافی بصورت معلق (امولسیون) در آب باقی بمانند و به سرعت ته نشین نشوند.

7) بقایای سم در بدن. اگرچه اغلب سموم ضدانگل های خارجی بر روی سطح بدن دام مصرف می شوند. مقداری از سم بسته به نوع آن، نوع حیوان و شرایط محیطی وارد بدن دام شده و تا مدتی که دفع نشده، در بافتهای بدن بصورت کامل یا تغییر شکل یافته بقایایی به جا می گذارد. هر قدر بقایای سم در مایعات و بافت های بدن دامها از جمله در گوشت و شیر آنها کمتر بوده و سریع تر دفع شود، فرآورده های مربوطه را می توان سریعتر و با اطمینان بیشتری به مصرف خوراک انسان رسانید.

8) قدرت بقایی (روی دام). سموم باید دارای دوام اثر کافی و طولانی باشند تا به سمپاشی های مجدد در فواصل زمانی کوتاه احتیاج پیدا نشود. همچنین سموم نباید در اثر انبار شدن سریعاً تأثیر خود را از دست بدهند.

9) عدم سمیت (برای انسان و دام). سموم نباید برای انسان و دام خطر زیادی داشته باشند و به عبارت دیگر مقادیر سم آنها نباید بشدت برای آنها سمی باشد.

10) تجزیه سریع (در محیط) . سمومی که به زمین ریخته می شوند باید به سرعت در محیط زیست تجزیه شده و تغییر ماهیت دهند در غیر این صورت ممکن است از طریق آب و گیاهان وارد بدن انسان، حیوانات اهلی و وحشی، ماهی ها و غیره شده محیط زیست را سمی و آلوده نمایند.

11) عدم تجزیه (در برابر عوامل مختلف) . سموم در مقابل اسیدها، بازها، حرارت، رطوبت، نور و اشعه ماوراء بنفش باید مقاومت نسبی داشته، سریعاً تجزیه و بی اثر نگردند. همچنین در برابر بارش باران نیز پس از مصرف شدن روی دامها تا حدودی دوام داشته و از بدن دام ها شسته نشوند.

12) عدم ایجاد مقاومت (در انگلها) : سموم باید حتی الامکان در انگل هایی که بر علیه آنها موثر هستند ایجاد مقاومت ننمایند. بروز مقاومت به عوامل زیادی بستگی دارد که بعداً راجع به آنها توضیحات بیشتری داده خواهد شد.

13) آزمایشات محلی: در هر منطقه یا هر کشور سمومی را باید مورد مصرف قرار داد که آزمایشات لازم مربوطه در آن منطقه بر روی آنگل های خارجی مورد نظر توسط مقامات علمی و دولتی انجام گرفته و توسط مراجع صلاحیت دار به ثبت رسیده باشند.

14) عدم ایجاد بو و لکه: سوم نباید حتی الامکان دارای بوی نامطبوع باشند و نیز نباید روی پوست، پشم و موی دامها ایجاد لکه یا بوی نامناسب نمایند.

15) تأثیر در گیاهان: سموم ضدانگل دامی نباید در گیاهانی که با محلول های سمی آن تماس پیدا می کنند ایجاد گیاه سوزی و عوارض دیگر بنمایند.

16) ایجاد سرطان جنین کش و موتاسیون: سموم نباید خواص ذکر شده را در دام ها ایجاد نمایند.

17) تأثیر روی تکثیر و تولید مثل انگل ها: سموم نباید باعث تشدید تولید مثل و تخم گذاری انگل هایی شوند که بوسیله آن سموم کشته نشده اند.

18) قیمت پس از در نظر گرفتن عوال متعددی که بعضی از آنها ذکر شد، قیمت مقدار موثر هر سم تعیین شده و با سموم دیگر مقایسه می شود. در این مورد می توان قیمت سم مورد نیاز برای مداوای وزن معینی از دام ها را مورد توجه قرار داد.

روشهای استعمال سموم

سموم را برحسب نوع آنها و دستورات سازنده مربوط، به روشهای زیر می توان مصرف کرد:

ـ مصرف بر روی بدن دام (سمپاشی، حمام دادن، گردپاشی و غیره)

ـ مصرف در داخل بدن دام (خورانیدن، تزریق و غیره)

ـ مصرف در محیط زیست دام (سمپاشی اماکن، مراتع و غیره)

طریقه تماس سموم با انگل ها خارجی نیز شامل راه های زیر می باشد:

ـ تماس با سطح بدن انگل ها و جذب پوستی (سموم تماسی)

ـ خورده شدن و تماس داخلی با بدن (سموم گوارشی)

ـ استنشاق توسط انگل از راه منافذ تنفسی (سموم تدخینی)

اغلب سموم شیمیایی متداول زیر مورد استفاده قرار می گیرند در عین حال روشهای جدیدتر و ابتکاری دیگر نیز مورد بررسی دانشمندان است.

1) اسپری: (سمپاشی) توسط سمپاشی های دستی یا موتوری با سوختهای مختلف.

این روش در ایران بیشتر برای سمپاشی گاوها به کار می رود.

2) دوش: یا اسپری ثابت. در این روش دام ها را از راهروهایی که محلول سمی در آن به صورت دوشی از سوراخ های متعدد و با فشار خارج می شود عبور می دهند.

3) اسپری داخل پشم: این روش که جتینگ یا دوش داخل پشم هم نامیده می شود. بیشتر در مورد گوسفندانی که دارای پشم متراکم هستند به کار می رود و به همین علت در استرالیا کاربرد زیادی دارد. وسیله کار عبارت است از یک دستگاه پمپ که به یک شیلنگ وصل بوده و در انتهای شیلنگ یک سر آب پاش قرار دارد. این سر اب پاش دارای دندانه های توخالی است و از سر هر دندانه محلول سمی با فشار خارج می گردد. سر آب پاش مربوطه را در موقع کار مثل یک برس یا شانه در پشم گوسفند فرو کرده و آن را آهسته در طول بدن دام حرکت می دهند. نوع اتوماتیکی نیز از این وسیله تهیه شده که شبیه به دوش اتوماتیک ولی کوچک تر و قوی تر از آن است و می تواند محلول سمی را به سطح پوست دام ها برساند.

4) گردپاشی: با استفاده از نوع پودری سموم انجام می شود. سم را معمولاً می توان از داخل یک قوطی که سرپوش سوراخدار به آن وصل است روی دام پاشید. در بعضی مزارع و اصطبل ها کیسه های پارچه ای را پر از پودر سم کرده و در سر راه عبور دام ها آویزان می کنند تا بدن دامها دائماً و به تدریج با سمی که از سوراخ های کیسه به خارج می ریزد تماس یابد گردپاشی بوسیله دستگاه های موتوری مخصوص نیز می تواند انجام پذیرد.

5) موضعی یا دستی: منظور از این روش مالش دستی سم به موضع خاص یا تمام بدن دام است که بایستی به وسیله دستکش و با احتیاط کامل انجام شود اسپری کردن به موضع آلوده نیز نوعی روش موضعی است.

6) حمام دان یا غوطه ور کردن: متداول ترین روش استعمال سموم ضد انگل های خارجی است. در این روش سموم را به غلظت مناسب در آب حل کرده در حمام های مخصوص که ممکن است ثابت بوده و با مصالح ساختمانی تهیه شده باشند و یا از فلز ساخته شده و قابل حمل بوسیله کامیون و تریلی باشد می ریزند.

در صورتی که فقط چند رأس دام در محل نگهداری می شوند می توان آنها را با سمپاشی های دستی اسپری کرد و یا درون یک بشکه که در داخل زمین دفن شده باشد داخل محلول سمی غوطه ور نمود. ولی اگر تعداد دام ها زیاد باشد باید به طور اساسی تری اقدام کرد.

حمامهای ساده گوسفندان را می توان به صورت یک حوضچه ای فلزی یا از سیمان و فایبرگلاس و غیره و به شکل مربع یا دایره ای ساخت.

حمام های ضد کنه ثابت و دائمی بایستی طبق اصول علمی و فنی بنا شود.

احتیاطات مربوط به سمپاشی

اغلب نکات و احتیاطات ذکر شده در مورد حمام های ضدانگلی دام ها در مورد سمپاشی به طریقه اسپری نیز صادق هستند با این حال بعضی نکات از جمله موارد زیر را می توان مورد توجه بیشتری قرار داد.

ـ قبل از سمپاشی باید دستگاه سمپاشی را به دقت بازدید و معایب آن را برطرف کرد.

ـ قبل از سمپاشی دام ها در داخل اصطبل آب و غذای دام ها را باید از محل خارج کرد یا روی آنها را به صورت مناسبی پوشانید.

ـ از خوردن مواد غذایی آشامیدن مایعات و استعمال دخانیات در حین سمپاشی باید خودداری کرد.

ـ هنگام کار باید از لوازم استحفاظی شامل لباس کار، ماسک، عینک، کلاه و چکمه مناسب استفاده شود.

ـ محلول سمی باید بطور یکنواخت به همه جای بدن دام یا دیواره ها و سطوح اماکن پاشیده شود.

ـ سمپاشی در محیط های بازدید موقعی انجام شود که باد شدید وجود نداشته باشد و در صورت وجود باد ملایم شخص سمپاشی باید در جهت پشت به باد سمپاشی نماید.

ـ پس از سمپاشی دیواره ها باید آخورها و آبشخورها را با آب شسته و سپس خشک نمود.

ـ دام های تازه تلف شده را نیز باید قبل از دور کردن از دسترس سمپاشی کرد تا انگل هایی که هنوز لاشه را ترک نکرده اند از بین بروند و نتوانند به محیط اطراف و دام های دیگر پناه ببرند.

ـ در صورت احساس مسمومیت باید از ادامه سمپاشی خودداری کرده و کار را به دست شخص مجرب دیگری سپرد.

تأسیسات حمام ضدکنه

از مدتها قبل در آمریکا و استرالیا برای از بین بردن کنه از حمام استفاده می شده است این قبیل حمام ها در مکان ثابت احداث می شوند در ابتدای تأسیسات از یک جایگاه ویژه قیفی شکل به عنوان محل انتظار دام استفاده می گردد. سپس دام ها وارد راهروی باریکی می شوند که امکان دور زدن و یا برگشتن به عقب عملاً برایشان غیرممکن می باشد. انتهای راهرو به محل اصلی شنا یعنی به لگن ختم می شود و قبل از پریدن به داخل لگن یک سطح پلکانی منقطع قرار گرفته تا پرش گاو به داخل لگن آسان تر گردد.

لگن حدود 15ـ8 متر طول دارد که از آب و محلول کنه کش با غلظت معین پر می شود شرایط حمام کردن دام به این طریق است که موقع شنا کردن فردی می بایست با یک چوب که سر آن دو شاخه است سر و گردن دام را به داخل مایع فرو برد تا تمامی بدن، مخصوصاً داخل و اطراف گوش که محل مناسبی برای تجمع کنه ها می باشد خیس شود.

پس از طی مسیر لگن دام از طریق پله ها لگن را ترک کرده وارد راهروی باریک شده و در ادامه آن به محلی که برای تجمع کوتاه مدت در نظر گرفته شده هدایت می گردد، این قسمت تأسیسات دارای شیب ملایم است تا محلول اضافی کنه کش پس از گذشته از صافی مجدداً به لگن سرازیر شود، گله جمع آوری شده سپس تأسیسات حمام را ترک می کند.

شرایط تأسیس حمام ضدکنه

حمام ضدکنه می بایست نسبت به نوع و بزرگی گله ساخته شود کلیه حمام هایی که در نقاط مختلف دنیا ساخته می شوند نحوه کارشان تقریباً یکسان است منتهی در جزئیات با همدیگر اختلاف دارند. حمام های ضدکنه علاوه بر ریشه کن کردن اکتوپارازیت ها از نظر بهداشت محیط موسسه دامپروری نیز بسیار حائز اهمیت است.

ـ ابعاد حمام ضدکنه: بعضی از ابعاد و اندازه هایی که در ایران جهت ساختن یک حمام ضدکنه گوسفندی مناسب برای حمام دادن روزانه دو هزار رأس دام پیشنهاد گردیده اند به قرار زیر می باشند:

ـ طول پاشویه ورودی اولیه 4 متر

ـ طول پاشویه ورودی ثانویه 4 متر

ـ طول سکوی میان دو پاشویه فوق 1 متر

(با شیب دوطرفه ـ قبل از ورود به حوضچه)

ـ طول حوضچه عمیق 3 متر

ـ طول قسمت شیب دار بعد از حوضچه 6 متر

ـ ارتفاع حوضچه 1.5 متر

ـ عرض حمام (در بالا یا سطح حمام) 70 سانتی متر

ـ عرض حمام در کف یا عمق حمام 30 سانتی متر

ـ طول راهرو خروجی 7 متر

ـ محوطه انتظار (قبل از ورود به حمام) 20×7 متر

ـ محیطه انتشار (بعد از ورود به حمام) 10×7 متر

ـ ارتفاع محوطه انتظار 110 سانتی متر

نکات مربوط به حمام دادن دام ها

ـ حمام دادن و غوطه ور کردن دام ها در محلول های سمی ضدکنه کار حساسی است باید تحت نهایت دقت و تحت نظارت کارشناسان مجرب قرار گیرد.

ـ برای مبارزه با کنه ها باید سم مناسبی انتخاب و با غلظت مناسب بر طبق دستورات موسسه سازنده سم مصرف نمود.

ـ قبل از اقدام به رقیق کردن و مصرف سم جزوات علمی و بروشورهای آن را باید به دقت مطالعه کرد.

ـ اختلاط سم با آب باید به دقت انجام شود. بهتر است ابتدا تمام سم را در یک سطل آب حل کرده سپس آنرا به مقدار آب لازم اضافه نمود.

ـ سموم مختلف را نباید با هم مخلوط کرد. حتی سموم مشابه را که در چند کار خانه تهیه شده باشند. بهتر است با هم مخلوط ننمود زیرا ممکن است به علت داشتن مواد اضافی واکنشهای شیمیایی نامناسبی بین آنها صورت گیرد و منجر به رسوب ماده موثر و بی اثر شدن سم یا تشدید تأثیر آن و افزایش احتمال مسمومیت دام ها گردد.

ـ قبل از شروع به حمام دادن باید از وجود آب کافی در دسترس برای پر کردن مجدد حمام اطمینان حاصل کرد.

ـ در فواصل زمانی معینی در حین حمام دادن دام ها باید مقدار محلول موجود در داخل حمام اندازه گیری شود. برای این کار ممکن است از خط کش های فلزی یا چوبی بلند استفاده کرد یا اینکه دیوار حوضچه حمام را مدرج نمود.

ـ هر گوسفند ممکن است در لابلای پشم های خود تا 20 لیتر محلول سمی را از داخل حوضچه حمام خارج نماید. اگرچه قسمت اعظم این مقدار به جز یکی دولیتر در راهرو خروجی مجدداً ریزش کرده و به حمام بر می گردد ولی جهت مصرف کمتر سم بهتر است قبل از حمام دادن پشم های دام ها چیده شده باشدبا توجه به این که در حین پشم چینی ممکن است زخم ها و خراشهایی تولید شوند و نیز دامی که پوشش پشمی ندارد نمی تواند سم کافی به بدنش برسد و در صورت رسیدن نیز می تواند منجر به جذب بیشتر سم و افزایش احتمال مسمومیت آن گردد بهترین راه این است که پس از پشم چینی و قبل از حمام دادن فرصتی قائل شد که پشم ها مجدداً به طول 2 تا 3 سانتی متر رویش نمایند.

ـ قبل از شروع به حمام دادن دام ها باید معاینه شوند و حیواناتی را که به عللی نباید با بقیه وارد حمام شوند جدا نمود.

ـ دام های زخمی، ضعیف، تشنه، فحل، آبستن سنگین و غیره را نباید حمام داد.

ـ دام های تشنه را باید قبل از حمام دادن سیراب نمود تا از محلول سمی حمام ننوشند و حیوانات خسته را نیز باید استراحت داد.

ـ دام های زیر سه ماه را نباید حمام داد.

ـ دامهای آبستن سنگین را میتوان جدا از بقیه سمپاشی نمود.

ـ دام ها را باید با ملایمت و یک به یک وارد حمام کرد و از ازدحام و فشار آنها به یکدیگر جلوگیری به عمل آورد.

ـ هر دام باید به مدت کافی در محتویات حوضچه حمام غوطه ور شود (حدود 2 تا 3 دقیقه)

ـ محلول سمی باید به تمام نقاط بدن هر دام برسد. در غیر این صورت باید نقاطی که با سم آغشته نشده اند به وسیله سم پاشی دستی یا مالش موضعی به سم آغشته نمود.

ـ پس از کاهش محلول داخل حمام به میزان 10 درصد (یا حداکثر 20 درصد) باید مجدداً محلول سمی تهیه و به حمام اضافه نمود. غلظت سم در محلولی که به حمام افزوده می شود باید معمولاً بیشتر از غلظت محلول سمی اولیه باشد زیرا به علت خاصیت فیزیکی ذرات معلق (امولسیون) سم بیشتر از ذرات آب به بدن دام ها می چسبند و در نتیجه محلول باقیمانده بتدریج غلظت کمتری پیدا می کند. برای جبران این حالت و با توجه به اندازه ذرات مولکولی و سایر خواص فیزیکی ـ شیمیایی موسسات سازنده سموم مقادیر لازم را جهت تهیه محلول های سمی بعدی برای افزایش به حمام محاسبه و در روی برچسب و بروشور سم اشاره می نمایند.

ـ در برخی حمام ها مخازنی تعبیه شده اند که محلول سم با غلظت مناسب بطور اتوماتیک با آب مخلوط و به نسبتی که مقدار محلول در حمام کاهش می یابد به آن می ریزد.

ـ حمام دادن باید در هوای ملایم صورت گیرد. در نقاط معتدل معمولاً ساعات بین 9 صبح و 3 بعد از ظهر اوقات مناسب تری هستند.

ـ در هوای بسیار گرم بهتر است دام ها را صبح زود حمام داد.

ـ حمام دادن در هوای سرد اشکال ندارد به شرطی که دام ها در معرض باد و جریان هوا قرار نگیرند. در غیر این صورت باید از روشهای دیگر مانند گردپاشی استفاده کرد.

ـ هر چند وقت یکبار باید محلول داخل حمام را بوسیله پارو یا چنگک مناسبی هم زاد تا مواد سمی ته نشین نشوند.

ـ سر حیوان را باید چندین بار زیر سطح محلول سمی فرو برد تا انگل های سر دام نیز کشته شوند.

ـ در فصول آلودگی و در نقاطی که کنه های 3 میزبان شیوع دارند با نظر کارشناسان محلی باید در فصول کوتاه (هر 5 تا 10 روز) حمام یا سمپاشی دام ها قرار گیرد.

ـ حمام دادن دام ها را نباید به مدت طولانی در زیر تابش مستقیم آفتاب نگهداشت زیرا ممکن است باعث بروز عوارض پوستی (اگزمائی) و گاهی مسمومیت گردد.

ـ بعد از حمام آب آشامیدنی کافی در اختیار دام قرار گیرد.

ـ حمام دادن دام ها بهتر است همزمان با سمپاشی اصطبل و اماکن دامی انجام شود.

ـ در انتهای کار محلول مصرف شده را بهتر است از دسترس دور کرده و مجدداً از آن استفاده ننمود زیرا طی مدت طولانی و بوسیله عوامل مختلف مواد سمی ممکن است تجزیه شده قدرت تأثیر آنها کاهش یابد. یکی از این عوامل اکسیده شدن سم و عوامل دیگر تجزیه آن توسط انواعی از میکروب ها (باکتری ها) است. علت دیگر کاهش قدرت محلول سمی جذب شدن آن به درون گل و لای، کثافات، کود و فضولاتی است که توسط دام ها وارد حمام گردیده اند.

ـ برای دوام بیشتر محلول سمی می توان مقدار ماده ضدعفونی مانند فرمالین در پاشویه ها ریخت تا پای دامها قبل از ورود به حوضچه اصلی تمیز و ضدعفونی شود.

نکات لازم و شرایط استفاده از حشره کش ها در جایگاه دام:

1) نبایستی مواد حشره کش را استنتشاق یا بو کرد زیرا بعضی از آنها از راه دهان وارد ریه شده و ایجاد مسمومیت می کنند که به هنگام سمپاشی دام و جایگاه باید جلوی بینی و دهان را با پارچه یا ماسک بپوشانیم.

2) در موقع سمپاشی باید دقت نمود غذای حیوان و دام آلوده به سم نگردد:

به هنگام سمپاشی آغل می بایست آخورها تمیز و عاری از علوفه، نمک سنگ و دیگر مواد غذایی باشد

پس از اتمام سمپاشی شخص باید دست و صورت خود را با آب و صابون بشوید.

ـ همچنین بایستی آخور و آبشخور دام را با آب شستشو داد.

بعضی از حشره کش ها مانند د. د. ت، گامکسان، توکسفان از راه پوست جذب بدن و وارد شیر می گردند. بنابراین مصرف چنین شیری منجر به بروز حوادث و عوارض خواهد گردید.

4ـ باقیمانده سموم و حشره کش را نبایستی درجوی آب، چشمه و … ریخت زیرا سبب آلوده شدن آب می گردد.

علائم مسمومیت دامها:

1. ریزش آب از دهان 

    

    

همچنین مطالعه مطلب زیر نیز پیشنهاد میگردد

ساس و روشهای کنترل و مبارزه با آن