پرورش درختان سیب پاکوتاه

پرورش درختان سیب پاکوتاه

مقدمه

امروزه سیاست باغبانی در کشورهای پیشرفته ، استفاده بهینه از منابع آب و خاک و حرکت بسوی احداث باغات متراکم در تمام درختان میوه می باشد. بعنوان مثال درخت سیب با توجه به اصلاح پایه های پاکوتاه ، از اولین درختان میوه ای بوده که بصورت متراکم کشت گردیده و هم اکنون نیز در مقیاس وسیع ، باغات پاکوتاه در مناطق مختلف سیب کاری وجود دارد. باغات متراکم با توجه به کاهش اندازه درختان میوه ، نسبت به باغات استاندارد ، عملکرد بالا و هزینه داشت کمتری دارند . زیرا تمام عملیات داشت و برداشت به آسانی و بطور مؤثر در آنها صورت می گیرد و تعداد زیادی درخت در هکتار قابل پرورش است.شاخص عمده دراحداث باغات متراکم ، استفاده از پایه های رویشی پاکوتاه و نیمه پاکوتاه کننده است که امروزه به فراوانی در مورد بیشتر درختان میوه ، تولید شده و در دسترس باغداران قرار دارند. یکی از مهمترین خصوصیات این نوع از پایه ها ، قابلیت تکثیر غیر جنسی آنهاست که با روش های مختلف از جمله : خوابانیدن ، قلمه و ریزازدیادی با توجه به ماهیت پایه و برآوردهای اقتصادی قابل انجام است.در کنار تکثیر پایه های رویشی ، تولید نهال استاندارد و انجام هرس و تربیت درختان، جهت احداث باغات متراکم از اهمیت ویژه ای برخوردار است . زیرا باعث تولید زودهنگام و فراوانی محصول در سالیان اولیه احداث باغ شده و بازگشت سریع سرمایه سنگین احداث چنین باغاتی را ممکن می سازد . تولید نهال های پر شاخه با قطر مناسب و سیستم ریشه قوی و سپس انجام هرس و تربیت صحیح، جهت دستیابی به درختان استاندارد با رشد متعادل ، از فاکتورهای مهم موفقیت باغات متراکم به شمار می رود . در این مطلب سعی شده است تا حد ممکن روش های ساده ، ارزان و کاربردی برای تولید و پرورش درختان پا کوتاه سیب ارائه شود . امید است گامی در جهت گسترش چنین باغاتی در میهن عزیزمان ایران باشد.

پرورش نهال استاندارد

باغ های بسیار زیادی احداث گردیده است که در آنها هنگام خرید نهال، به نهالستانی که درختان در آن پرورش یافته اند و یا به عبارتی به کیفیت نهال کمتر توجه شده است. بالا بردن آگاهی باغداران در مورد اهمیت کاشت درختان با بهترین کیفیت به منظور دستیابی به در آمد زودتـر ، منجر به این شده است که نهال کاران کوشش بیشتری برای تولید درختان بزرگتر، یکنواخـت تـر و بـا انشـعابات بیشتر به کار ببرند. یکی از مهمترین فاکتورهای که در احداث باغات جدید باید مد نظر قرار گیرد، کیفیت نهال تولیدی است. زیـرا با انتخاب درست نهال، قسمت عمده ای از محصول تولیدی باغ تضمین خواهد شد. نهال مناسب و زودبارده ، میزان تولید باغ را تحت تاثیر قرار می دهد. هنگام خریـد درخـت از نهالسـتان بـه طـور معمول به کیفیت درخت ،چگونگی پرورش آن در خزانه و یا مـدت زمـان لازم جهـت شـروع بـاردهی ، توجـه کمتری می شود . به منظور تولید نهال استاندارد ، باید سه شاخص عمده مد نظر قرار گیرد . این شاخص ها عبارتند از :

• نوع رقم
• نوع پایه
• قطر تنه نهال

اولین و مهمترین ضرورت برای باغدار ، تعیین رقم می باشد . زیرا در آمد آتی باغ بستگی زیادی به رقم میوه ای است که تولید خواهد شد . ضرورت دوم ، نوع پایه مورد استفاده می باشد . زودباردهی ، عملکرد و کیفیت میوه و هزینه های جانبی ، ارتباط زیادی با نوع پایه مورد استفاده دارد. قطر تنه نهال نیز از فاکتورهای تعیین کننده میزان محصول و زودباردهی درخت به شمار می رود .بطـور معمـول درختان با قطر تنه زیاد و انشعابات بیشتر سریعتر به باردهی رسیده و برگشت سرمایه زودتـر اتفـاق مـی افتـد. لـذا باغدار هنگام خرید نهال، نهالهای مناسب تر تهیه نموده و در این مورد خاص نباید دنبال صرفه جویی مالی باشـد. باغدار ممکن است چنین تصور کند که با خرید درختانی با قطر تنه کوچک، در هزینه ها صرفه جویی می شود . این یک تفکر اقتصادی اشتباه است. خریدار آگاه کسی است که درخت مناسب مورد نیاز خود را می شناسـد و می داند که درخت با کیفیت بالا چه درختی است، چگونه تولید شده است و چه مدت طول می کشد تا درخت به بار نشیند. تکثیر درختان میوه و با کیفیت بالا در خزانه ،کارآسانی نیست و نیاز به داشتن هم اطلاعـات علمـی و هـم تجربـه کافی می باشد. اولین مرحله تولید نهال، تکثیر پایه است که یا به صورت جنسی و با استفاده از کاشت بذر سیب انجام می گیرد و یا اینکه به صورت غیر جنسی و با استفاده از روشهای تکثیر رویشی انجام می گیرد .

تکثیر سیب در ایران

پایه های بذری سیب،از طریق کشت بذر سیب تولید می شوند. بدین صورت که بذر سـیب را از کارخانـه هـای فرآیند میوه تهیه نموده ، تیمار سرمایی برروی آنها اعمال می نمایند( تیمار سرمایی با کشت مستقیم بذور سیب در اواخر آذرماه درنهالستان به صورت طبیعی تامین می شود) . می توان پایه های بذری تولید شده را در اواخر فصل رویشی از خاک در آورده و بر حسب اندازه و کیفیت دسته بندی و مجدداً در خزانه انتظار کشت نمود. پایه های ریز و ضعیف یکسال دیگر در خزانه باقی می مانند تا آماده پیوند شوند. اما بطور معمول اینکار صورت نمی گیرد و پایه های بذری در شهریور ماه همان سال با استفاده از روش پیوند خواب با اسـتفاده از ارقـام تجـارتی سـیب ، پیوند شده و تا فروردین ماه سال بعد به همان صورت باقی می مانند. سپس نهال های بذری بالاتر از محـل پیونـد سربرداری شده و پیوندک شروع به رشد می نماید. در طول فصل رشد به طور مرتب ( 3 تا 4 بار) عملیات جوش گیری پایه های پیوندی و مراقبت های زراعی لازم از جمله آبیاری هفتگی ، مبارزه با علف های هرز ، مبارزه بـا آفات و بیماریهای شایع در منطقه انجام می گیرد . در پایان فصل رشد ، می توان نهالهـا را از خـاک در آورده و پس از درجه بندی نسبت به فروش آنها اقدام نمود. در ایران هیچگونه عملیات تکمیلی جهت بهبود کیفی نهال در نهالستان انجام نمی گیرد و درختان کاملاً به روش سنتی تولید می شوند.

تکثیر به روش استاندارد

ارقام سیب حاصل از کشت بذر شبیه به اصـل نمـی باشـند. بـه همـین دلیـل درختـان سـیب تجـارتی بـه صـورت هم گروهی از طریق پیوند جوانه یا پیوند شاخه رقم میوه برروی یک پایه تکثیر می شوند. از این رو یک درخـت میوه از دو یا چند قسمت که از نظر ژنتیکی متفاوت می باشند، یعنی رقم پیوندک در قسـمت بیـرون از خـاک و رقم پایه در داخل خاک تشکیل می گردد. نوع پایـه مـورد اسـتفاده اثـرات عمـده ای بـر رشـد و ظرفیـت تولیـد پیوندک در طول عمر باغ می گذارد. پایه های بذری به دلیل القاء قدرت رشد زیادتر در پیوندک و ناهمـاهنگی رشد درختان پیوندی برروی آنها به دلیل هتروزیگوس و دیر به بار نشستن درختان پیوندی برروی آنها از اهمیت کمتری برخوردارند.

پایه های رویشی با توجه به موارد ذیل اهمیت ویژه ای در محصول سیب دارند.

• کنترل رشد پیوندک ( پاکوتاه کنندگی )
• تاثیر بر ظرفیت تولید در رقم پیوند شده برروی آن هم در مراحل اولیه ( پـیش بـاری ) و هـم در دوران بلوغ
• سازگاری با انواع خاک و شرایط آب و هوایی(انتخاب پایه های سازگار با اقلیم های مختلف)
• مقاومت در برابر بیماریها و آفات

از نقطه نظر کنترل اندازه درخت ( که قدرت رویشی درخت نیز نامیده می شود ) ،گستره کاملی از درختان خیلی بزرگ برروی پایه های بذری یا همگروهی قوی تا درختان بسیار کوچک پیونـد شـده بـرروی پایـه هـای بسـیار پاکوتاه کننده که ممکن است کمتر از یک دهم اندازه درختان پیوند شده برروی پایه های قوی باشند ، موجـود می باشند. اندازه درخت ، تراکم کاشت درخت را تعیین می نماید و تراکم کاشت درخت بر تولید زودهنگام در هکتار تاثیر می گذارد. تولید کمتر در هکتار وقتی حاصل می شود که در تراکم بالا، درختـان بـزرگ و قـوی را نتوان در فضای منظور شده محدود نگهداشت و یا وقتی که در تراکم های پایین ، درختان پاکوتاه نتوانند فضای تعیین شده خود را پر کنند.

پایه های پاکوتاه از طریق کاهش رشد شاخه ها و در نتیجه، ایجاد یک درخت کوچک تر ، هزینه تنـک کـردن، تربیت ، برداشت و هرس را در مقایسه با درختان بزرگ کمتر می نماید. کنترل قدرت رشـد رویشـی بـه کمـک روش های هرس و تربیت ، به ویژه در قسمت های فوقانی درختان امکان پذیراست و این عمل در درختان پیوند شده برروی پایه های پاکوتاه کننده ،خیلی آسان تر از درختان بزرگ تر پیوند شده برروی پایه هـای قـوی مـی باشد. کنترل رشد شاخه ها برروی پایه های قوی از طریق هرس و تربیت ، اگر غیـر ممکـن نباشـد، بـیش از حـد مشکل است. در بیشتر موارد، رشد به اندازه کافی کنترل نگردیده و منجر بـه سـایه دار شـدن شـدید و در نتیجـه کاهش تولید و کیفیت پایین میوه می شود.از آنجائی که تولید زودهنگام در بیشتر باغ های جدید یک هدف می باشد و با افزایش تراکم کاشت افزایش می یابد،رسـیدن بـه عملکردهـای زودهنگـام بـالا فقـط از راه اسـتفاده از درختان پیوند شده برروی پایه های پاکوتاه کننده در تراکم بالا امکان پذیر می باشد. تولید محصـول زودهنگـام ناشی از پایه های پاکوتاه کننده دارای مزیت دیگری می باشد که همانا کـاهش رشـد بیشـتر درخـت مـی باشـد. محصول سنگین اولیه، رشد شاخه ها را کاهش داده و حفظ انـدازه درخـت در محـدوده فضـای منظـور شـده را آسانتر می سازد. اما در خاک های فقیراین گونه پایه ها به دلیل عدم رشد کافی درختان صدمه خواهند دید .

تکثیر پایه :

پایه های رویشی مانند  M7 ، M26 و M9 با ریشه دار نمـودن شـاخه هـا بـه روش خوابانیـدن یـا خاک دادن پای بوته ها به صورت کپه ای تکثیر می شوند. شاخه های ریشه دار شده همه ساله از ساقه هـای زیـر زمینی پایه مادری در بستر تولید می شوند. هنگامی که شاخه های جدید حاصل از ساقه های زیر زمینی به طـرف بالا رشد می نمایند ، خاک یا خاک اره جدید به طور مرتب برروی بستر افزوده می شود. در قاعده شـاخه هـای جدید در داخل خاک اره ، ریشه به وجود می آید  .

پایه های ریشه دار حاصل از خوابانیـدن کپـه ای، قلمـه یـا بـذر را در اوایـل بهـار بـه صـورت ردیفـی در خزانـه می کارند. عبارت پانهال بیشتر برای پایه هایی به کار می رود که به صورت ردیفی در خزانـه کاشـته مـی شـوند. افکنه های حاصل از بستر تکثیر در حدود 50 سـانتی متـر طـول داشـته و آنهـا را بـه طـور معمـول در عمـق 15 سانتیمتری می کارند. فاصله کاشت برروی ردیف و بین ردیف ها فرق می کند.در سیب فواصل 10-15 سانتی متر برروی ردیـف هـا مرسوم می باشد. ولی به تازگی برای اطمینان از تولید درختان بزرگ با انشـعابات خـوب، فواصـل بیشـتر تـا 35 سانتی متر را در نظر می گیرند. فاصله بین ردیف ها 90-150 سانتی متر می باشد که به طـور معمـول براسـاس ادوات موجود تعیین می شود. در طول بهار و تابستان پایه کشت شده مجدداً تعداد زیادی ریشه در خاک تولید می کند. پیوند زدن پیوندک های تهیه شده از ارقام تجاری را در اواخر تابستان ( به طور معمول اواسط مردادماه تا اوایل شهریور ماه)، در زیر پوست پایه (   به صورت  T ) ، یا برروی پایه به صورت چیپ پیوند می زننـد و بـا اسـتفاده از نوارهای لاستیکی محل پیوند را می پوشانند . این نوارها را چند هفته بعد از گرفتن پیوند حذف می کند . ارتفاع محل پیوند برروی پایه، در نهالستان های مختلف فرق می کند.  ولی به طور معمول 7.5 الی 22 سانتی متر بالای سطح خاک می باشد. جوانه پیوندشده در طول پاییز و زمستان در حالت خواب باقی می ماند .

در اوایل بهار قبل از شروع رشد، سربرداری پایه کمی بالاتر از پیوندک صورت می گیرد و جوانه پیوندک شروع به متورم شدن می نماید. در ادامه رشد، شاخه های زاید که برروی پایه می رویند حذف می شوند(جوش گیری) و با ادامه رشد شاخه پیوندک، جوانه های جانبی ممکن است باز شده و شاخه های کوچکی تولیـد شـوند . ایـن انشعابات پائینی ( شاخک ها) برروی پیوندک را به طور معمول دو یا سه بار در طول بهار و اوایـل تابسـتان قطـع می نمایند (شاخک های جانبی را به طور معمول تا ارتفاع حدود 45 سانتی متری بالای محل پیونـد حـذف مـی نمایند) و شاخه هایی که از این ارتفاع به بالا بوجود می آیند ، مطلوب بوده و نگهداشته می شوند.

به منظور جلوگیری از شکستن درخت در محل پیوند و برای کمک در ایجاد یک درخت باتنه راست، درختان پیوند شده برروی پایه های پاکوتاه کننده را به طور معمول به کمک قیم هـای انفـرادی و یـا توسـط سـیم هـای کشیده شده برروی داربست کوتاهی، نگهداری می نمایند.

تولید شاخه های جانبی

بعضی از ارقام در ارتفاع 45 سانتی متری یا بالاتر انشعابات کافی تولید نمی نمایند. نژادهای تیپ اسپور به ندرت انشعابات می دهند. اما بیشتر ارقام سیب تیپ استاندارد، تعداد کافی انشعابات تولید می کنند. شاخه زایی علاوه بر اینکه در نهالستان به طور طبیعی صورت می گیرد، تحریک آن به روش محلول پاشی انتهـای شـاخه هـا بـا مـواد شیمیایی محرک شاخه زایی مانند تنظیم کننده رشد پرومالین یا حـذف بـرگ هـای انتهـای شـاخه، امکـان پـذیر می باشد.

الف – روش شیمیایی (محلول پاشی)

وقتی که ارتفاع پیوندک به طول 60-75 سانتی متر رسید، به طور معمول 15 سانتی متر قسمت فوقانی شاخه بـا استفاده از محلول تنظیم کننده رشد گیاهی پرومالین به نسبت 2.5 تا 5 درصد ( 25 تـا 50 سـی سـی از محلـول پرومالین در یک لیتر آب) محلول پاشی می کنند. با یک لیتر محلول می توان حدود 100 نهال را محلول پاشـی نمود و بطور معمول یکبار محلول پاشی کفایت می کند. برای محلول پاشی می توان از محلول پاش های دستی نیز استفاده کرد. به طوری که نوک نازل محلول پاشـی را در 15 سانتی متری قسمت فوقانی نهال نزدیک نموده و شروع به اسپری کردن می کنیم تا طول مورد نظر شـاخه کاملاً خیس شده و قطرات محلول شروع به چکیدن نمایند. در این صورت محلول پاشی به خـوبی انجـام گرفتـه است. در شرایط آب و هوایی گرم و خشک محلول پاشی بهتر جواب می دهد. محلول پاشی با پرومـالین باعـث تحریک رشدجوانه های جانبی شده و نهال با شاخه جانبی فراوان ، تولید می شود.

ب – روش مکانیکی (حذف برگهای انتهائی)

در روش حذف برگ ( هنگامی که طول پیوندک به 20 سانتیمتر رسیده باشد) چهـار تـا شـش بـرگ جـوان از انتهای محور اصلی تنه جوان چیده می شود. جوانه انتهائی باید دست نخورده باقی بمانـد. شـاخه زایـی در ناحیـه برگ های حذف شده و درست زیر آن صورت می گیرد. حذف برگ 2 تا 3 بار به فاصله 7 تا 10 روز تکـرار می شود. درختانی که شاخه زایی در آنها از این طریق تحریک می شوند، ممکن است کوتاهتر شـده و قطـر تنـه آنها کمی کمتر از درختان تیمار نشده باشد. برای باغدار، این نکته اهمیت کمتری دارد. زیرا وجود انشـعابات در محل صحیح ،خیلی با اهمیت تر از ارتفاع یا قطر تنه درخت می باشد .

تا فصل پاییز، ارتفاع درختان نهالستانی به طور معمول بیشتر از  1.5 متر شده و بیشـتر درختـان ارقـام غیـر اسـپور، چهار انشعاب یا بیشتر با زاویه باز و در ارتفاع 45 سانتی متری بالای محل پیوند خواهند داشت .

کندن نهال در خزانه

درختان را به طور معمول در اواخر پاییز قبل از یخ زدن خاک ، عاری از برگ نموده و از خاک بیرون می آورند. البته در مناطق ملایم تر ، درختان را می توان در هر زمان در طول فصل خواب از خاک بیرون آورد. این نهال ها را در سردخانه در دمای 1-2  درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی بالا نگه می دارند. در طول زمستان درختان را بر حسب قطر تنه از 9 میلی متر تا 2.5  سانتی متر ( با اختلاف 3 میلی متر) ، دسته بندی می نمایند. در یـک رقـم معین، افزایش قطر تنه با تعداد انشعاب به طور معمول صادق است . در ایران متاسفانه سیستم درجه بندی استاندارد نهال وجود نداشته و به صورت سلیقه ای و منطقه ای توسط خزانه داران انجام می شود.

انواع درختان سیب نهالستانی

نهال های سیب تولید شده با روش های فوق ،با انشعاب و یا بدون انشعابی که تولید می گردند، درختان یک ساله کامل نامیده می شوند. در حقیقت جوانه پیوندک در این نهال ها و در نهالستان ، فقط یـک فصـل رویشـی رشـد می نماید. عبارت یک ساله به سن قسمت پیوندک درخت اشاره دارد. در حالی که عمر پایـه بـذری یـا رویشـی همین نهال دو سال می باشد. زیرا یک سال در خزانه و یک سال دیگر در بستر تکثیر(پایه رویشی) ویا دانهال(پایه بذری) رشد کرده است.

1 – درختان یکساله پیوند شده به روش رومیزی

در این روش ، در سال اول پایه ها همان طور که اشاره شد از طریق خوابانیدن کپه ای یا بـه صـورت بـذری تولید و پس از خارج نمودن از بستر تکثیر، در انبار سرد قرار داده می شوند. دراوایل بهار، قطعه ای به طول 5 تا 7.5 سانتی متر از شاخه های فصل خواب رقم پیوندک به روش رومیـزی در اواخـر زمسـتان و در داخـل ساختمان ( روی میزکار) صورت می گیرد. پیوندک شاخه طوری به روی پایـه ، پیونـد زده مـی شـودکه در هنگام کاشتن پایه ، پیوندک حدود 15 سانتی متر بالای خاک قرار گیردمحل. پیوند را معمـولاً بـا پـارافین می پوشانند تا از خشک شدن محل پیوند جلوگیری به عمل آید و درختان را تا هنگام کاشـت در خزانـه در انبار نگه می دارند. در قطعه شاخه پیوند شده برروی پایه فقط به یک جوانه اجازه رشد داده می شود. از این مرحله به بعد ، رشد درخت پیوند شده به روش رومیزی همانند درخت یک ساله اسـتاندارد اسـت. درختـان پیوند شده به روش رومیزی به طور معمول کوتاه تر بوده و در مقایسه با درختان یک ساله ای که در شهریور ماه در همان محل با روش پیوند جوانه به وجود آمده اند، دارای انشعابات کمتری می باشند. دلیل این امر این است که پایه درخت یک ساله ای که برروی آن پیوند جوانه زده می شود، یک سال بیشتر در زمین مانده و از ساختمان ریشه ای وسیع تری برخوردار است. برتری درخت پیوند شده به روش رومیزی از نقطه نظر تولید کننده نهال این است که زمین فقط به مدت یک فصل رویشی اشغال می شود و تصمیم گیری درمورد این که چـه رقـم پیونـدکی انتخـاب گـردد، بـه جـای تابستان سال قبل، زمستان به عمل می آید. همچنین برای خریدار نهال یک برتری به شمار مـی آیـد زیرا مـی تواند میوه رسیده را در پاییز، قبل از انتخاب یک رقم یا نژاد جدید مشاهده نماید. به دلیـل ایـن کـه زمـان و زمین لازم برای تولید درختان پیوندی به روش رومیزی کمتر می باشد، آنها را می تـوان ارزانتـر از درختـان پیوند شده در شهریور ماه خریداری نمود.

2 – درختان با پیوندک جوانه خواب

وقتی پایه را در اواخر تابستان پیوند می زنند، جوانه پیوندک تا بهار سال بعد و آغاز رشد در حالت رکود( خواب ) ، باقی می ماند . پایه هایی را که پیوند جوانه زده شده اند، می توان در اواخر پاییز یا زمستان قبل از شروع رشد جوانه از خاک در آورد. این درختان با پیوندک جوانه خواب را برای کشت در بهار می توان بـه باغـدار فروخـت و یـا بـه منظـور تولیـد درختان دو ساله ، آنها را در نهالستان نگهداشت. درختان با پیوندک جوانه خواب خیلی ارزانتر از درختان یکساله استاندارد می باشند و حداقل یک سال و بیشتر دو سال در باغ طول می کشد تا از نظر قطر تنه و تعداد انشعابات به اندازه یک درخت نهالستان یک ساله استاندارد برسند. به دلیل این که درختان با پیوندک جوانه خـواب ممکـن است پس از جابجا شدن در باغ به طور یکنواخت و قوی رشد نکنند ، بیشتر باغداران آنها را به مدت یکسال در خزانه انتظار می کارند و در بهار سال بعد به باغ انتقال می دهند. درختان با پیوندک جوانه خواب را برای کشت در باغ توصیه نمی نمایند. زیرا تعداد معدودی باغـدار مهـارت هـای فنـی لازم بـرای پـرورش و بـار آوردن ایـن درختان کوچک و رساندن آنها به رشد رضایت بخش را دارا می باشند .

3 – درختان دوساله

برای به دست آوردن یک درخت نهالستانی بزرگ تر و شاید با انشعابات بهتر برای کاشت در باغ یا یک درخت یکساله با پیوند جوانه یا پیوند شاخه را می توان یک سال بیشتر در خزانه نگهداشت. وقتی که درخـت در خزانـه نگهداشته می شود آن را می توان در فصل خواب از ارتفاع حدود 75 سانتی متر بالای محل پیونـد، سـربرداری کرد . وقتی که این درخت در بهار سال بعد در خزانه دوباره شروع به رشـد مـی نمایـد، انشـعاباتی از جوانه های بالایی به وجود می آیند. این انشعابات جانبی که برروی چوب فصل قبلی به وجـود مـی آینـد، قـوی بوده و بیشتر دارای زوایای انشعاب تند می باشند. زاویه انشعاب را می توان از راه حذف انتخابی انشعابات فوقانی، به استثنای فوقانی ترین شاخه که به محور جدید تبدیل می شود، بهبود بخشید. به طور معمـول دو یـا سـه شـاخه جدید را که کمتر از 75 سانتی متر طول دارند، حذف می نمایند. شاخه های جانبی باقی مانده انشعاب به نسـبت باز می دارند. درختی که در بالا توضیح داده شد ، درخت دو ساله نامیده می شود که جوانه پیوندک آن در طول دو فصل، رشد کرده است. برتری این نوع درخت دو ساله با انشعابات قوی و تنه و سیستم ریشه وسیع این اسـت که در باغ زودتر به بار خواهد نشست. معایب این درخت این است که زوایای انشعابات به طور معمول خیلی تند بوده و درخت خیلی گران تر از یک درخت یکساله می باشد.

4 – درختان دوساله با انشعابات باز

در این روش درخت سربرداری شده ، دو ساله می باشد. بدین صورت که در فصل خواب ، محور پیوندک رشد یافته در طول فصل رویشی گذشته را از 50 سانتی متری بالای محل پیوند قطع مـی نماینـد . در بهـار سـال بعـد، انشعابات جانبی پائینی را وقتی که طول کمتر از 7.5 سانتی متر دارند، حذف نموده و اجازه مـی دهنـد تـا یـک شاخه منفرد از جوانه بالایی رشد کند. شاخه باقی مانده منفرد، خیلی قوی رشد کرده و وقتی به طول 15 تا 25 سانتی متر مـی رسـد، شـروع بـه تولیـد انشعاب می نماید ( انشعاب برروی شاخه فصل جاری) . انشعابات ایجاد شده برروی چوب فصل جـاری، دارای زوایای باز بوده و در ارتفاع مطلوب 60 تا 90 سانتی متری بالای محل پیوند به وجـود مـی آینـد. در هلنـد ایـن درختان دو ساله بزرگ سربرداری شده ، مورد توجه و استقبال می باشند. زیرا باغداران سعی بر این دارند تولیـد قابل توجهی در سال دوم یا سوم بعد از احداث باغ به دست آورند. ارزش عملکرد اولیه بالا، بیش از هزینه بالاتر درختان مورد نیاز می باشد . برای کاهش هزینه تولید یک نهال دو ساله، تولید کنندگان از نهال های پیوند شده به روش رومیـزی یـا نهـال بـا پیوندک جوانه خواب استفاده می نمایند. در صورت استفاده از درختان با پیوند جوانه خواب ، پایه های حاصـل از خوابانیدن را می توان در خزانه خاصی خیلی نزدیک به هم کاشت. این عمل، زمین لازم جهت تولید یک نهال را به مدت یک سال کاهش می دهد. وقتی که هر دو درختان با پیوند جوانه خواب و درختان پیوند شده به روش رومیزی را در خزانه می کارند، جهت تحریک شاخه زایی، با فواصل بیشتری کاشته می شوند. ولی ، رشـد ایـن نوع درختان در خزانه، ممکن است به نسبت ضعیف بوده و انشعابات کمتری داشته باشند. این موضوع زیاد مهم نیست . زیرا درختان را سربرداری کرده و در سال دوم دوباره در خزانه می کارند .یک نهال خیلی رضایت بخش با دسترسی آسان جهت احداث باغ های جدید پرتراکم درخـت یکسـاله اسـتاندارد مـی باشـد. ایـن درخـت، در صورت داشتن انشعابات می تواند باردهی زودهنگام باغ را فراهم سـازد. درختـان دو سـاله محصـول بیشـتری از درختان یک ساله تولید خواهند نمود( به ویژه در سال دوم و سوم بعد از احداث بـاغ). ولـی ایـن نـوع درختـان گران تر می باشند.

5 – نهالهای میان پایه دار

درختان میوه معمولا از دو ژنوتیپ جداگانه (پایه و رقم) تشکیل شده اند. در صورت استفاده میان پایه ، از یـک ژنوتیپ دیگرکه در بخش میانی (بین پایه و پیوندک) قرار می گیرد ، بهره گرفته می شود. بنابراین درختی که دارای یک قطعه سوم با خصوصیات ژنتیکی متفاوت بین پایه و رقم میوه مورد نظر می باشد، نهال میان پایه دار نامیده می شود. طول میان پایه نهال از 10 تا 60 سانتی متر تغییر می کند. یک نهال میـان پایـه دار نوعی نهال دو ساله می باشد که به چندین روش قابل تولید است. قطعه میان پایه را می توان در اواخر زمستان برروی پایه ، پیوند رومیزی زد و در بهار در خزانه کاشت. روش دوم شامل یک نهال با پیونـدک جوانـه خـواب می باشد که همچنین در بهار در خزانه کشت می شود. جوانه در حال خواب با یک جوانـه منفـرد واقـع بـرروی قطعه پیوند شده به روش رومیزی، رشد کرده و میان پایه را به وجود می آورد. در اواخر تابسـتان پیونـدک رقـم مورد نظر برروی میان پایه پیوند زده می شود( پیوند جوانه). در بهار سال بعد میان پایـه را از بـالای محـل پیونـد حذف نموده و جوانه پیوندک رشد کرده و شاخه قوی به وجود می آورد که تاج درخت را تشکیل می دهد. در اواخر پاییز، نهال میان پایه دار کامل را از خاک در آورده و تاهنگام کاشت در باغ در بهار سال بعد در انبار نگه می دارند. میان پایه به طور معمول یک پایه پاکوتاه کننده است. اما ممکن است بسته به کاربرد مورد نظر درخت میان پایـه دار، رقم مقاوم به سرما یا مقاوم به بیماری باشد. اگر پایه مورد استفاده یک همگـروه قـو ی ماننـد MM111 و میان پایه یک پایه پاکوتاه کننده ای مانند M9  باشد، اندازه درخت در باغ کوچک تر از حالتی خواهد بـود کـه میان پایه به کار برده نشده است. با افزایش طول میان پایه پاکوتاه کننده، اندازه درخـت بـارده در باغ کاهش می یابد. در کل، طول میان پایه پاکوتاه کننده ،کمتر از 30 سانتی متر انتخاب مـی شـود. کـاربرد دوم میان پایه ایجاد تنه مقاوم به سرمای زمستانه یا مقاوم به پوسیدگی طوقه بین پایه و پیوندک می باشـد. در ایـن وضعیت ، میان پایه ممکن است تا 60 سانتی متر طول داشته باشد. دلایل و امتیازات استفاده از نهال های میان پایه دار با میان پایه پاکوتاه کننده عبارتند از :

• درخت به نسبت پاکوتاه خواهد شد
• درخت پیش بار خواهد شد
• ممکن است به دلیل دارا بودن سیستم ریشه قوی، درخت به قیم نیاز نداشته باشد .

یک درخت با میان پایـه از نوع M9  به طول 15 سانتی متر پیوند شده برروی پایه MM111  یک درخت پاکوتاه، پیش بار و کارآمدی ( از نظر عملکرد) را به وجود خواهد آورد که به تقریب هم اندازه M26 می باشد. ولی این نوع درختان میان پایه دار در صورت پیوند برروی یک پایه به نسبت قوی، بیشتر به قیم نیاز داشته و برای ایجاد باغ های پرتراکم، بـیش از حد قوی خواهند بود. برای تربیت درختان به روش محور مرکزی برای دستیابی به باردهی و برای جلـوگیری از کج شدن و خوابیدگی ناشی از محصول سنگین درخت ممکن است قیم ضروری باشد. به همین دلایل است که باید درختان پیوند شده برروی پایه های پاکوتاه کننده را با استفاده از قیم حمایت کرد. به دلیل این که تولید نهال های میان پایه دار در خزانه نیاز به مدت زمان طولانی تری دارند، گران تـر از نهـال هـای یکسـاله و دوسـاله مـی باشند.

تولید نهال عاری از ویروس

در سال 1939 برای اولین بار با استفاد از میکروسکوپ الکترونی ، ویروس های گیاهی مشاهده شدند. در حـال حاضر بالغ بر 600 نوع ویروس گیاهی شناسایی شده است. همانطورکه می دانید ویروس ها ریز اندامواره هـایی هستند که برای زندگی و تکثیر به بافت های زنده گیاهی وابسته اند، در درختان میوه دانه دار ویروس ها از طریق پیوند منتقل می شوند. بنابراین داشتن پایه و پیوندک های سـالم و عـاری از ویـروس کمـک فراوانـی در بهبـود محصول تولیدی خواهدنمود. درختان آلوده به ویروس اغلب کوچک تر بوده و محصول تولیدی آنها نیز کمتـر است. تحقیقات انجام گرفته برروی سیب رقم گلدن دلیشز در طول 14 سال نشـان داد کـه محصـول درختـان آلـوده ، 17 درصد کمتر از درختان سالم است. علاوه بر میزان محصول، اندازه و کیفیت میوه نیـز متـاثر از ویـروس هـا می باشد. بنابراین استفاده از گیاهان عاری از ویروس در احداث باغات جدید از اهمیت ویژه ای برخـوردار مـی باشد .

معمولاً گیاهان عاری از ویروس به روش تیمار گرمائی تولید می شوند. بدین صورت که رقـم و یـا پایـه جدیـد برروی دانهال بذری پیوند شده در اتاقک رشد با دمای 37 درجه سانتیگراد به مدت 10 هفته نگهداری می شود. قسمت انتهائی گیاه در درجه حرارت 37 درجه سانتیگراد عاری از ویروس می شود زیرا در این درجه حـرارت ،رشد سلول ها در مریستم انتهائی گیاه سریعتر از تکثیر ویروس بوده و بنابراین شاخه های انتهائی بوجود آمده نیز عاری از ویروس می باشند. برای تکثیر انبوه گیاهان عاری از ویروس از قسـمت انتهـائی شـاخه گیاهـان مـذکور پیوندک تهیه نموده و برروی پایه های سالم ( پایه بذری یا پایه عاری از ویروس) به تعداد زیاد پیونـد مـی زننـد. گیاهان تولیدی را در گلخانه های گرم نگهداری می کنند. بنابراین به تعداد زیاد نهال عاری از ویروس تهیه و به خزانه منتقل می شوند. سپس عملیات شاخه زایی و تولید نهال های استاندارد عـاری از ویـروس در نهالسـتان بـه مدت 2 سال انجام گرفته و نهال ها آماده فروش می شوند. در پایان فصل رشد با استفاده از وسایل مخصـوص ، نهـال هـا را از خـاک در آورده و پـس از درجـه بنـدی بـه انبارهای سرد منتقل نموده و در درجه حرارت 1 درجه سانتیگراد به مدت 2 تا 3 ماه نگهداری می شوند. و یا این که بلافاصله پس از در آوردن نهال ها از خاک ، اقدام به فروش آنها می کنند .

هرس و تربیت درختان سیب

مهمترین اصل در هرس درختان سیب به حداکثر رساندین نفوذ نور خورشید بـه درون تـاج درخـت اسـت . ایـن مسئله در باغات سیب متراکم از اهمیت بیشتری برخوردار می باشد. زیرا تضمین کننده تولید منظم و فراوان میوه در درختان سیب پاکوتاه به شمار می رود. هفت اصل مهم برای هرس درختان سیب در باغات متـراکم بـه شـرح ذیل می باشد.

• حذف 2 یا 3 عدد از بزرگترین شاخه های جانبی در قسمت فوقانی درختان بارور( دو سوم بخش فوقانی)
• حذف شاخه های جانبی که قطر آنها به اندازه نصف قطر تنه اصلی درخت رسیده باشد و باقی گذاشتن کنده کوچکی از شاخه برروی تنه جهت بازجوان سازی شاخه حذف شده
• پرهیز از سرشاخه زنی شاخه های جانبی یکساله به ویژه در فصل رشد
• جلوگیری از رشدنامنظم و در هم شاخه ها در یک سوم بخش پائینی تاج
• حذف شاخه های آویزان به طرف پایین، در ارقـامی کـه رشـد آویـزان نداشـته وعـادت رشـد افراشـته و گسترده دارند.
• حذف شاخه های که به صورت عمودی رشد کرده اند.
• باقی گذاشتن یک شاخه به عنوان محور اصلی درخت ( محور مرکزی) و پرهیز از هرس آن

کلیه عملیات فوق به غیر از حذف شاخه های عمودی رشد فصل جاری باید در فصل خواب صورت گیرد.

سیستم های تربیتی در باغات متراکم سیب

سیستم های تربیتی مختلفی برای درختان سیب در باغات متراکم به کار می رود. اما سئوال ایـن اسـت کـه کـدام سیستم مناسب تر است؟ جواب این سئوال به عوامل متعددی بستگی دارد که به شرح ذیل می باشد.

• نوع پایه مورد استفاده (بذری ،رویشی) و قدرت پاکوتاه کنندگی پایه رویشی
• نوع رقم و خصوصیات رشدی آن
• آرایش کاشت
• موقعیت محل
• امکانات موجود
• دانش مدیریت باغ

اما به طور کلی چهار نوع سیستم تربیتی وجود دارد که عمومی تر و کاربردی تر می باشند. باغات متراکم سیب فراوانی در دنیا با این سیستم ها تربیت شده اند که شامل :

• محور مرکزی
• محور عمودی
• دوکی باریک
• سیستم مخروطی تلفیقی (Hytec ) می باشد.

تفاوت سیستم های فوق در :

• ارتفاع درختان
• تراکم کاشت
• روش هـای مـدیریت محـور درخـت مـی باشد.

مقدار محصول تولیدی درختان را در سه سال اول کاشت، تحت تاثیر سیستم تربیتی قرار نداشته و بیشتر بـه تراکم کاشت درختان بستگی دارد. اما سیستم تربیت درخت، عامل عمـده ای در افـزایش طـول عمـر و بـاردهی درختان در سال های بعد بشمار می آید. زیرا میزان نفوذ نور به درون تاج درختان و به دنبال آن باردهی درختـان تحت تاثیر قرار می گیرد. با رشد و سایه اندازی شاخه های قسمت فوقانی درختان، نفوذ نور به بخش عمده ای از تاج درخت کاهش یافته و به تبع آن گل انگیزی و تولید میوه نیز کاهش می یابد. بنابراین، حذف و بازجوان سازی شاخه های بخش فوقانی تاج ، شاخه دهی در طول محور درخت، حفظ و جهت دهی شاخه های بخش پائینی تاج از اصول مهم تربیتی در باغات متراکم سیب محسوب می شود. شاخه های قسمت پایین باید زاویه ای حدود 85 درجه داشته باشند تا گل انگیزی و شاخه دهی جانبی در آنها القاء شود. معمولاً دو چرخه از شاخه ها به فاصله 30 سانتیمتر از هم در بخش پائینی تاج به عنوان شاخه های دائمی نگهداری می شوند و سایر شاخه ها در دو سوم قسمت فوقانی تاج هـر 3 تـا 4 سال یکبار نزدیک محور درخت قطع شده و بازجوان سازی می شوند. با این عمل نفوذ نور به درون تـاج بهبـود یافته و شکل هرمی درختان در طول مدت باردهی حفظ می شود. اما در 3 تا 4 سال اول پس از کاشت درختـان فقط زاویه دهی و خم کردن شاخه های جانبی انجام می گیرد و عملیات هـرس بـه حـداقل ممکـن مـی رسـد تـا درختان خیلی زود به مرحله باردهی برسند و بتوان از درختان محصول کافی برداشت نمود .

تکنیک های تربیتی مقدماتی

تربیت درختان جهت احداث باغات متراکم سیب هنگام کاشت درختان شروع می شود. بدین صـورت کـه اگـر نهال های ترکه ای یا بدون انشعاب استفاده نماییم ، بایـد نهـال را در ارتفـاع 75 تـا 80 سـانتیمتر از سـطح زمـین سرزنی کنیم و اگر نهال های با کیفیت و دارای شاخه های جانبی مناسب بکاریم ، باید تمام شاخه های جـانبی از سطح زمین تا ارتفاع 60 سانتیمتری را حذف نموده و محور مرکزی درخـت را 25 سـانتیمتر بـالاتر از بـالاترین شاخه، کمی بالاتر از یک جوانه خفته قطع نماییم. با انجام این فنون ، نهال های تربیت شده از زودباردهی مناسبی برخوردار خواهند شد. به محض این که شاخه های جدید 5 تا 7 سانتیمتر رشد نمودند. یکی از قویترین آنها را به عنوان محور مرکزی درخت انتخـاب نمـوده و سـایر شـاخه هـای اطـراف آن را بـه فاصـله 5 سـانتیمتری حـذف می نمایم. پس از کاشت درخت ، اگر محور مرکزی قدرت رشد زیادی نشان دهد و فاقد شاخه های جانبی باشد باید قبل از شروع فصل رشد در سال آینده با استفاده از تکنیک های ذیل آن را تحریک به شاخه دهی نمود.

تکنیک های مدیریت محور مرکزی

• کیسه کردن محور:

در این روش 70 الی 80 سانتیمتر از محور درخت فاقد شاخه جـانبی را 4 تـا 6 هفتـه قبل از شروع رشد در بهار درون کیسه های پلی اتیلنی قرار داده و با استفاده از گیره های مخصوص ابتـدا و انتهای آن را می بندیم. این آستری ها را تا موقعی که شاخه های جانبی 3 تا5 سانتیمتر رشد نماینـد، بـرروی محور درخت نگهداری می کنیم . سپس کیسه ها را برداشته و با استفاده از پرومالین به غلظت 250 قسـمت در میلیون شاخه های جانبی کوچک را محلول پاشی می نمایم .

• مارپیچی نمودن محور:

این روش در طول فصل رشد ، وقتی محور مرکزی در بخش فوقـانی بـه رشـدی معادل 50 سانتیمتر رسید، آن را خم نموده و با زاویه 45 درجه به قیم می بندیم . این کاررا بـا رشـد مجـدد محور در سال و به صورت برعکس جهت قبلی ادامه می دهیم تا محـور حالـت مـارپیچی ( زیگـزاگ) پیـدا کند. این روش باعث می شود شاخه های جانبی جدیدی در طول محـور مـارپیچی در بخـش بـالای محـور ،رشد نمایند. باید مراقب بود که شاخه های جانبی رشد یافته برروی قوس های شاخه، حالت عمودی نیافته و با محور مرکزی رقابت نکنند .

• تضعیف محور مرکزی با حذف آن :

هر گاه محور مرکزی رشد خیلی زیادی نشان دهد ،بـه منظـور حفـظ تعادل رشدی درخت ، باید محور مرکزی را تا نزدیکی یک شاخه جانبی ضعیف حـذف نمـود. ایـن شـاخه جانبی ضعیف ، جایگزین محور مرکزی قدیمی خواهد شد . لذا آنرا به قیم می بندیم این عملیات را باید در فصل خواب درخت انجام دهیم.

• شاخه دار نمودن محور مرکزی بی شاخه با استفاده از زخم زنی:

ایـن عملیـات باعـث تولیـد شـاخه هـای جانبی در طول محور بی شاخه خواهد شد .این کار 2 تا 3 هفته قبل از شروع باز شدن جوانه های درخت در فصل بهار، با استفاده از چاقو یا اره برش های کم عمقی در ناحیه بالائی جوانه های جانبی در پوست درخت صورت می گیرد . این کار باعث بازشدن 50 تا 60 درصد از جوانه های جانبی نهفته وغیر فعال شده وباعث تبدیل آنها به شاخه های جانبی می گردد .

مدیریت شاخه های جانبی

• هنگامی که شاخه های جانبی جدید به طول 7 تا 15 سانتیمتر رسیدند باید زاویـه طبیعـی آن هـا را نسـبت بـه محور مرکزی کاهش داد . به این منظور آنها را باید به وضعیت نزدیک به افقی باز نماییم. این کـار بـا اسـتفاده از گیره های لباس و قراردادن آنها در زاویه شاخه و محور مرکزی انجام می شود.
• هر گاه شاخه های جانبی رشد نموده و به وضعیت عمودی نزدیک شوند ، بایـد بـا اسـتفاده از وزنـه هـای کوچک و یا بستن به طرف پائین با استفاده از ریسمان، آنها را خم کرده تا از رشد رویشـی آنهـا جلـوگیری شود و زودتر به مرحله گلدهی برسند.
• هر گاه شاخه های ثانویه برروی شاخه های جانبی به طور عمودی رشد نمایند، باید در صورت امکان آنها را نیز خم کرده و یا در صورت پر شمار بودن ،آنها را تنک یا حذف نماییم.
• عملیات خم کردن شاخه های جانبی و ایجاد شاخه های جانبی برروی محور مرکزی، باید در طول فصـل رشد ( چند فصل رشد) و تا هنگامی که محور مرکزی درخت به ارتفاع مطلوب برسد، تکرار شود.

سیستم های نگهدارنده در باغات متراکم سیب

سیستم نگهدارنده باعث استقرار مناسب درخت، کنترل قدرت رشد ، توزیع صحیح شاخه بندی بـر اسـکلت درخت می شود. علاوه بر این شرایط لازم را برای قرار گـرفتن تمـامی شـاخه هـای بـارور و غیـر بـارور در معرض تابش نور آفتاب ، دارا می شود . این نوع تربیت نه تنها موجب رنگ گیری بیشتر میوه هـا و افـزایش میوه های ممتاز خواهد شد ، بلکه تولید جوانه های گل به اندازه کافی در سال رویشی بعد را ضمانت خواهد کرد.

سیستم های نگهدارنده درختان باید برای تمام عمر درختان طراحی شـود و انـواع مختلفـی از آن در باغـات متراکم به کار گرفته می شود.

• قیم های انفرادی که در سیستم تربیتی دوکی باریک کاربرد دارد. به طور معمول ارتفاعی معادل 3.5 متر داشته و 60 سانتیمتر آن درون خاک قرار می گیرد. جنس این قیم معمولاً از چوب به قطـر 5 سـانتیمتر و یـا نبشی های آهنی انتخاب می شود.
• قیم های انفرادی به همراه یک رشته سیم در بخش فوقانی که در سیسـتم تربیتـی محـور عمـودی کـاربرد دارد. در این سیستم ، کنار درختان از قیم های چوبی از جنس خیزران به ارتفاع بیش از 4 متر که 60 سانتی متر آن درون خاک قرار گرفته و در قسمت انتها یک رشته سیم برای استحکام بیشتر قیم می گذرد، استفاده می گردد . به طور معمول از پایه های نگهدارنده به فاصله 15 متر از هم و از جنس آهن نیـز بـه همـراه قـیم های انفرادی استفاده می شود.
• سیستم های داربستی: در این سیستم 1 تا 5 رشته سیم توسط پایه های نگهدارنـده در ارتفاعـات مختلـف قرار می گیرند. اولین رشته سیم در ارتفاع 90 سانتی متر از سطح زمین ، دومین رشته سیم به فاصله 60 سانتی متر ازرشته سیم پایین و طبقات بالایی 45 سانتی متر از هم قرار می گیرنـد و شـاخه هـای درختـان سـیب بـه صورت افقی به این رشته سیم ها بسته می شوند. معمولاً فاصله پایه های نگهدارنده در این سیستم 10 متر در نظر گرفته می شود . ارتفاع داربست بستگی به قـدرت رشـد رقـم و سـطح پاکوتـاه کننـدگی پایـه رویشی مورد استفاده دارد.

با توجه به توضیحات ارائه شده در خصوص عملیات مقدماتی سیستم های تربیتی درختان در باغات متراکم سیب در ذیل به خصوصیات و چگونگی انجام آنها می پردازیم .

• سیستم تربیت محور مرکزی Centeral leader
  

شناخت عادت های رشدی منحصر به فرد ارقام نوع اسپور سیب ، بـرای بوجـود آوردن سیستم تربیت محور مرکزی بدون قیم ضروری می باشد. عادت های رشدی ارقام اسپور نسبت به عادات رشد تمامی ارقام با رشد اسـتاندارد که از قبل به صورت تجاری کشت می شدند ، بسیار متفاوت است. شاخه های دوساله این درختان تعداد زیـادی اسپور و تعداد کمی شاخه های فرعی تولید می نمایند. چون شاخه های فرعی کمتر بوده واندازه تاج این درختان کوچک تر و شکل بازتری در مقایسه با نژادهای استاندارد دارند. رها کردن انشعاب های جانبی برای رشد بدون انجام هرس باعث تولید انشعاب های بلند، ابتدا به طرف بالا و در نهایت قوسی شکل، با تعداد زیادی اسپور میوه دهنده و تعداد کمی شاخه های فرعی می گردد. در شاخه های سه ساله، میوه ها ، روی اسـپورها تشـکیل شـده و وزن میوه هاموجب خم شدن شاخه ها به طرف پایین گردید. در بسیاری از موارد، حتی با پایه های قـوی در اثـر میوه دهی زیاد برروی اسپورها، رشد رویشی درخت کاهش می یابد. رشد رویشی این درختان در محـل کاشـت قبلی بسیار کم خواهد بود(باز کشت). کاهش شدید رشد شاخه ها و میوه دهی بیش از حد روی اسـپورها باعـث کاهش اندازه میوه ها می گردد.

واژه کوتوله (Runting out) ، برای توصیف درختان اسپور تایپی که رشد رویشی ندارند به کار مـی رود. بـا توجه به عادات رشد متفاوت ارقام مهمیزدار، فلسفه متفاوتی بـرای هـرس ایـن درختـان لازم بـود. در مـورد ایـن درختان چنین نتیجه گیری شد که الزاما تعداد میوه ها کمتر شود تا برای هر عدد سیب، ذخیره غذایی بیشـتری از طریق تولید برگ بیشتر روی شاخه ها فراهم آید. برای رسیدن به این اهداف نیاز به قطع سرشاخه ها پس از رشد سال اول آنها می باشد. این نوع هرس نه تنها تعداد اسپورهای میوه ده را کم می کند، بلکه رشد جانبی شاخه ها و تولید برگ بیشتر برای تقویت رشد میوه ها را افزایش می دهد .

درختان ارقام سیب اسپور تایپ که بدون انجام عملیات تربیت رها شدند، انشعاب ها زیر محل سربرداری با زوایه ای خیلی تند به طرف بالا رشد می نمایند. این انشعاب ها، نسبت به محور مرکزی غالب شده و رشد بیشتری مـی نمایند. بنابراین برای به وجود آوردن یک محور مرکزی و بازنگهداشتن تاج درخـت ، لازم اسـت قـدرت رشـد رویشی انشعاب های جانبی با بازکردن آنها به طرف خارج، کاهش یابد .به این ترتیب یک سیستم تربیتی جدیـد به نام محور مرکزی کوتاه و باز به وجود آمد. درختان جدید هرمی شکل ( شبیه درخت کریسمس)، با یک محور مرکزی و انشعاب هـای جـانبی رشـد کـرده برروی این محور مرکزی ، می باشندکه طول این انشعاب ها از پایین به طرف بالای درخت کاهش می یابد. برای ایجاد محور مرکزی قوی، قدرت رویشی انشعاب هـای جـانبی بایـد کـاهش یابـد. در موقـع کاشـت نهـال، سربرداری در ارتفاع 75 سانتی متری موجب رشد تعدادی زیادی انشعاب های بالا رونده، با زاویه کم نسبت بـه محور اصلی می شود که انشعاب های جانبی بالائی محور مرکزی جدید را به وجود می آورند. برای باز نمـودن انشعاب های جانبی و اتصال محکم این انشعاب ها به تنه، وقتی که طول آنها به 7.5 تا 15 سانتی متر می رسد، از گیره لباس استفاده می نمایند. این عمل موجب تقویت محور مرکزی در طول اولین فصل رشد مـی شـود. بـرای کاهش بیشتر قدرت رویشی بعضی انشعاب های جانبی، آنها را تا 45 درجه( نسبت به تنه) طی فصـل اول یـا دوم خواب درخت بازنگه می دارند. برای این عمل از شاخه بازکن های چوبی 15 تا 60 سانتیمتری استفاده می شود. برای حفظ چیرگی محور مرکزی ، تمامی انشعاب های جانبی را باید باز نمود و بعضی از انشعاب های قدیمی نیز باید دوباره بازگردند تا از رشد عمودی آنها جلوگیری شود. درختان هرمی شکل با بازکردن انشعاب های جانبی بوجود می آیند و بازکردن انشعاب هـا باعـث کـاهش رشـد رویشی آنها نیز می شود. بازکردن انشعاب ها تولید اسپور و میوه دهی را افزایش و تولید انشـعاب هـای جـانبی و رشد رویشی را کاهش می دهد. چون ارقام مهمیزدار ( اسپور تایپ) تمایل طبیعی به تولیـد تعـداد زیـادی مهمیـز دارند، بنابراین بازکردن انشعاب ها این تمایل را تشدید می کند. برای حل ایـن مشـکل، تحریـک رشـد رویشـی شاخه ها ضروری است. این عمل با قطع سر انشعاب های یک ساله انجام می گیرد. سربرداری هـر سـاله انشـعاب های اصلی و محور مرکزی برای تحریک شاخه دهی ضروری است. عمل هم زمان بازکردن انشـعاب هـا و سـر برداری آنها را در اصطلاح هرس کوتاه و باز می گویندکه برای توصیف سیستم محور مرکزی بدون قیم به کار می رود. اگر تعداد انشعاب های نگهداری شده روی محور اصلی خیلی زیاد شود ،توزیع نورداخل تاج را دچار مشکل خواهد کرد . برای حل این مسئله، سیستمی متشکل از ردیف هایی از انشعاب ها به کار برده می شود. بـین پائین ترین انشعاب های اصلی و ردیف بعدی انشعاب ها، فاصله ای به اندازه 75 تا 90 سانتی متر ، بـین ردیـف های دوم و سوم انشعاب ها فاصله ای بدون انشعاب به اندازه 60 سانتی متر در نظر گرفته می شود. در ارقام غیر اسپور نباید شاخه های جانبی و محور مرکزی را در طول فصل زمستان کوتاه نماییم، بلکه فقـط محـور مرکزی را تا سه سال اول با یک شاخه ضعیف جایگزین می کنیم تا درخت زود به بار برود. پایه های مورد استفاده برای این سیستم تربیتی، شـامل پایـه هـای بـذری و پایـه هـای رویشـی قـوی مثـل M7  و MM111 ، MM106 ارقام سیب مورد استفاده اختصاصاً ارقام اسپور تایپ و فاصـله کاشـت درختـان  4.5 * 2.1 در نظر گرفته می شود.

• سیستم تربیت دوکی Spindle

وارد شدن سیستم تربیت دوکی از آلمان در دهه 1950 ، تولید سیب را در هلند متحول نمود. درختـان بـا تـاج دوکی مخروطی شکل برروی پایه M9  ابتدا در آلمان در سال های 1930 به عنوان درختان فیلر مـورد اسـتفاده قرار گرفتند. چون درختان فیلر برای افزایش عملکرد در سال های اول احداث باغ کشت می شدند، بنابراین پس از پر شدن فضای بین درختان دائمی حذف می گردیدند. درختان پاکوتاهی که بـه عنـوان درخـت فیلـر اسـتفاده می شدند، در سال های اولیه تاسیس باغ، چنان تولید زیادی داشتند که اغلب از درختان دائمی سود آور تر بودند. در دهه 1950، باغ های با درختان بوته ای دوکی به صورت گسترده در هلند احداث گردیدند. این درختـان بـا تراکم 1000 تا 1500 درخت در هکتار ، چهار برابر تراکم درختان بزرگ کشت شدند.

دوکی باریک (Slender spindle)

از اواخر سال های 1950، باغداران هلندی از سیستمی به نام دوکی باریک، که حتی متمرکزتر از سیستم تربیت دوکی بوته ای بود، استفاده کردند. این سیستم دو برابر تراکم سیستم های دوکی قبلی را داشت، ولی برروی همـان پایـه   M9 کشت می شد. البته توجه بیشتر به هرس و تربیت درخت ضروری بود. خم کردن شاخه ها در تربیت درخت مورد اسـتفاده قـرار گرفت و هرس به کمترین حد رسانیده شد. سپس برای نگهداری اندازه این درختان مخروطی شـکل در فضـای محدود آنها، کوتاه کردن انشعاب های دائمی پائینی با هرس کردن شاخه ها از محـل شـاخه مسـن تـر ضـرورت یافت. در عین حال انشعاب های اصلی بالایی نیاز به هرس جایگزین داشتند. ارتفاع این درختـان بـه طـور عمـوم 2.1 متر و عرض آنها در قاعده درخت 0.9 تا 1.5 متر بوده با آرایش معمول یک ردیفه و فاصله 3 تا 3.6 متـر بین ردیف ها و  0.9 تا 1.5  متر بین درختان در روی ردیف ها تراکم 2000 تا 3250 درخت در هکتار حاصل شد. پایه مورد استفاده در نهالهای سیب در این سیستم عمدتاً پایه M9 بـوده کـه باعـث امکـان کشـت متـراکم درختان و زود به بار نشستن آنها می شود. ارتفاع محل پیوند از سطح خاک، اندازه درخت آینده را برروی پایـه M9 تحت تاثیر قرار می دهد، هر چه محل پیوند از سطح خاک بالاتر باشد، رشد درخت آتی کاهش می یابد. بهتر است در این سیستم تربیتی، از نهال های دو ساله با بازوهای جانبی زیاد استفاده شود تا درختان سریعتر به بار نشینند.

تربیت درخت

در درختان کوچک سیستم دوکی باریک ، حفظ رشد رویشی ضعیف و تغییر موقعیت شـاخه هـایی کـه قـدرت رویشی زیاد دارند برای کاهش قدرت رشد درخت، ضروری است. در موقع کاشت، محور مرکـزی درخـت و ارتفاع 25 سانتی متری بالاترین انشعاب سربرداری می شود.در هر فصل خواب، قسمت انتهایی محور مرکزی به طور کامل قطع و یک انشعاب ضعیف تر و پایین تر به عنوان محور مرکزی جدید به قیم بسته می شود. این عمل هر ساله تا زمانی که درخت به ارتفاع مورد نظر ( به طور معمول 2.1 تا 2.4 متر) برسد ادامه می یابد.

انشعاب های جانبی که تا حدودی عمودی و قوی هستند را خم نموده و به صورت افقـی و یـا کمتـر از افقـی در می آورند. این عمل به طور معمول با اتصال وزنه های مخصوص هدایت شاخه به انشعاب ها و یا بستن انشعاب ها به وسیله ریسمان به قیم یا زمین بعد از ظاهر شدن جوانه انتهایی، انجام می گیرد. انشعاب های خیلی قوی در فصل خواب قطع می گردند. زمانی که انشعاب های واقع در دو سوم بالای تاج درخت از حد شکل مخروطی درخت فراتر رشد کردند به طور معمول در فصل خواب و از محل محور قطع می شوند و به طور معمول کنده کوچکی از قاعده شاخه نیز و برای رشد شاخه جایگزین باقی گذارده می شود. بازوهای چوبی بخـش پـائینی تـاج ( یـک سوم پائینی ) با کوتاه کردن شاخه تا محل چوب مسن تر و از بالای یک شاخه جـانبی ضـعیف یـا اسـپور بـارده ،هرس می شوند . تاج بازو ارتفاع کم درختان در سیستم دوکی باریک، توزیع عالی نور خورشید را در تمامی تاج درخت تضمین می کند. برای نواحی با نور بیشتر ، میوه های واقـع در معـرض تـابش مسـتقیم نـور خورشید ممکن است دچار آفتاب سوختگی گردند. با کاشت نهال های بزرگ تر و با تراکم بیشـتر و اسـتفاده از روش کود – آبیاری عملکرد درختان برای سال های دوم و سوم به طور قابل ملاحظه ای افزایش می یابد.

• سیستم محور عمودی (Vertical Axis)

در اواخر دهه 1970 یک محقق فرانسوی به نام چ. ام. لپسیناس یـک سیسـتم جدیـد بـاغ بـه نـام سیسـتم محـور عمودی را معرفی کرد. اهداف سیستم محور عمودی عبارت بودند از:

• به بار رفتن سریع درخت برای محدود کردن رشد رویشی درخت و فواید اقتصادی آن
• بهبود اندازه و رنگ میوه از طریق بهبود پراکنش نور در تاج درخت
• کاهش هزینه های کارگری از طریق ساده نمودن و به کمترین رسانیدن کارگر لازم برای هرس و تربیـت درخت و کاهش اندازه آن
• بوجود آوردن تعادل سریع بین رشد رویشی و میوه دهی و حفظ این تعادل

روش محور عمودی براین اساس استوار است که اجازه می دهد درخت بدون هرس، به یـک تعـادل طبیعـی در رشد رویشی و میوه دهی برسد. درختان در این سیستم برروی پایه های M9  و M26 با آرایش کشت یک ردیفه کاشته می شـوند. فاصـله ایـن درختان برروی ردیف از  1.5 تا 2.3 متر و بین ردیف ها از 4 تا 4.8 متر در نظـر گرفتـه مـی شـود. درختـان بـه نسبت باریک در این سیستم به داربست های سیمی تا ارتفاع 3 تا 4.2 متر بسته می شوند. این سیستم نیل به اهداف تولید زودتر با استفاده از پایه های پیش بار ، تراکم زیاد درخت در هکتار و کمترین هرس را میسر می سازد.

هرس و تربیت درخت

این نوع تربیت برای ارقام سیب با رشد افراشته به عنوان مثال رقم سیب شـربتی و بـا قـدرت رشـد زیـاد مطلـوب است.زیرا امکان کاهش فاصله روی ردیف و افزایش سطح بارور در ارتفاع به صورت همزمان ایجاد مـی شـود . در سیستم محور عمودی ، درختان در موقع کاشت به طور عموم سربرداری نمی شوند. اما در این اواخـر بعضـی باغداران برای تولید شاخه های جانبی قوی تر نهال را سربرداری می کنند. بعد از اولین فصل رشد، محور مرکزی به صورت عمودی به داربست ( قیم) بسته می شود و سربرداری نمی شود. ردیف پائینی انشعاب هـا بـا بازوهـای دائمی هستند. انشعاب دهی در طول محور مرکزی اتفاق می افتد و پس از اینکه هر شاخه میوه داد ( پس از سه یا چهار سال ) به طور معمول از قاعده با باقی گذاردن یک کنده کوتاه برای ایجاد شاخه جایگزین قطع مـی شـود. ارتفاع درخت بین 3.6 تا 4.8 متر تغییر می کند. ارتفاع محور مرکزی به طور طبیعی محدود می شود و تابعی از قدرت رویشی ترکیب پایه و پیوندک و مقدارمیوه درخت است. علل کنترل کننده ارتفاع درخت در سال چهارم و پنجم بار درخت است که رشد طولی درخت را کنترل می کند نه هرس آن. در انتهای درخت پس از این کـه محور مرکزی میوه داد، با قطع آن از محل چوب با یک شاخه ضعیف تر جایگزین می شود. در این سیستم تربیتی بهتر است از ارقام غیر اسپور (استاندارد) سیب مثل فوجی، گالا ، برابرن و غیره استفاده شود زیرا با پیوند برروی پایه های M9  و M26  به ارتفاع لازم خواهند رسید.

هنگام کاشت بهتر است از نهال های استاندارد دو ساله با داشتن محور مرکزی و حداقل 4 شاخه جـانبی اسـتفاده نماییم و با بستن محور اصلی به قیم به درخت اجازه دهیم تا رشد طولی خود را ادامه دهد.در طول فصل رشـد و با وجود آمدن شاخه های جانبی دیگر در طول محور بـا اسـتفاده ازگیـره هـای لبـاس اقـدام بـه بـاز نمـودن آنهـا می نماییم ( با زاوایه 60 درجه).با شروع فصل رشد و شروع میوه دهی درختان 2 تا 3 عدد میوه را برروی درخت باقی گذاشته و بقیه را حذف می کنیم. همین طور با ظهور شاخه های جانبی جدید ، اقدام به باز نمودن زاویه آنها می کنیم. قبل از شروع فصل رشد سوم مجدداً، شاخه های جانبی که رشد عمودی زیادی داشته باشـند، حـذف می کنیم و در طول فصل رشد نیز شاخه های جانبی جدید را بـاز مـی کنـیم و محـور اصـلی درخـت را بـه قـیم می بندیم . برای جلوگیری از شکستن شاخه های جانبی میوه دهنده، در اواسط خردادماه اقدام به تنک میوه مـی کنیم و در پایان فصل رشد و در زمستان شاخه های جانبی پایین که بهم رسیده باشند را از محل چـوب دو سـاله کوتاه می کنیم. در سال چهارم ( سال تکامل رشد درخت) ، پس از رسیدن محور مرکزی به ارتفاع لازم ، آن را خـم نمـوده و بـه سیم انتهایی می بندیم . شاخه های پائینی درخت در صورت درهم رفتگی از محل چوب دو ساله کوتاه می شوند و هر گاه قطر شاخه های جانبی بخش فوقانی درخت به اندازه نصـف قطـر تنـه اصـلی درخـت رسـیده باشـند از نزدیک محور اصلی کوتاه می شوند. در مجموع می بایستی شکل هرمی باریک درخت را با حذف شـاخه هـای فوقانی حفظ نماییم. در سیستم محور عمودی به دلیل عدم حذف محور مرکزی به صورت سـالیانه، شـاخه دهـی جانبی ضعیف بوده و  گاها قسمت طولانی از محور مرکزی فاقد شاخه جانبی یا اصطلاحاً “چوب کور” می باشد. علاوه بر این رشد رویشی در قسمت بـالائی درخـت گـاهی بـیش از حـد بـوده وکنتـرل آن تـا حـدودی دشـوار است .

• سیستم تاج مخروطی تلفیقی Hybrid Tree Cone (Hytec)

نام درخت تاج مخروطی تلفیقی از شکل مخروطی درخـت و منشـاء تلفیقـی بـودن آن ( تلفیقـی از خصوصـیات سیستم های دوکی باریک و محور عمودی ) گرفته شده است. های- تک از نظر حجم تاج و سـطح میـوه دهـی شبیه درختان بلند تر سیستم محور عمودی می باشد . ولی در محور مرکزی آن که شـبیه دوکـی باریـک اسـت ، تغییراتی داده شده است. سیستم تاج مخروطی تلفیقی ، برای تامین نیازهای باغداران ایالت واشنگتن بوجود آمد. با این حال ممکن است به عنوان یک سیستم جدید تربیت باغ در دیگر نواحی تولید میـوه مـورد آزمـون و بهـره برداری قرار گیرد. سیستم های – تک دارای حجم تاجی مشابه با سیستم محور عمودی است، چون در این سیستم ، درختان دارای شکل شبیه به درختان سیستم دوکی باریک بوده و تا ارتفاع تقریبی 3 متر، تربیت می شوند. در مقایسه درختان در سیستم معمول دوکی باریک دارای 2.1 تا 2.4 متر ارتفاع و  1.5 متر عرض ( در قاعده درخت) می باشند. اگـر ارتفاع محور مرکزی درخت باغ مخروطی با عرض 1.5 متر، از 2.1 متر به 2.4  متر افزایش یابد، حجم تاج نیز تا 20 درصد افزایش می یابد. اگر ارتفاع درخت از  2.1 متر به 3 متر افزایش یابد، حجم تاج 60 درصد زیـاد مـی شود و چنانچه ارتفاع به  3.6  متر برسد، حجم تاج دو برابر می شود.

اهداف این سیستم ، تولید درختان به نسبت بلند ( 3  متری) باریک ( عرض 1.5 تا 2.1 متر در قاعـده) بـا محـور مرکزی قیم دار که دارای انشعاب های جانبی کافی به نسبت ضعیف است ،در این سیستم از رشد رویشی بسـیار قوی در قسمت بالائی درخت جلوگیری می شود. پایه های مورد استفاده در این سیستم شامل پایه M9 برای ارقام پررشد و پایه های M26 و M7 برای ارقام سیب کم رشد است. نهال های یک ساله انشعاب دار که دارای چهار انشعاب یا بیشتر در فاصله دسـت کـم 45 سـانتی متر بالای محل پیوند باشند ، مطلوب می باشند. طول انشعاب ها باید حداقل 25 سانتی متر باشد در صورت امکان استفاده از نهال های دو ساله با انشعاب بیشتر برای احداث سیستم های- تک مناسب ترند. سیستم های – تک نیاز به قیم دارد زیرا در این سیستم تولید میوه درختان در سال های اول تولید، برروی محور مرکزی واقع می شود. بدون قیم، وزن این میوه ها موجب خم شدن محور مرکزی می شود و سبب می شـود کـه درخت فاقد محور مرکزی غالب باشد . در شرایط بدون قیم های منفرد با ارتفاع 2.7  تا 3.6 متر که تا عمـق 60 تا 90 سانتی متری در خاک مستقر شده اند را می توان برای هر درخت به کار برد. سیستم قیم ساده با یک ردیف سیستم در ارتفاع 2.7 متری برای حمایت لوله های فلزی یا چوب خیزران عمودی به طول 3 متر، برای هر درخت، می تواند مورد استفاده قرار گیرد. برای استحکام بیشتر می توان از ردیـف هـای بیشتر سیم ( 3 تا چهار ردیف سیم ) نیز استفاده کرد. برای احداث و مدیریت باغ های با سیستم تاج مخروطی تلفیقی رهنمودهای زیر باید مد نظر قرار گیرد.

• کاشت نهال های انشعاب دار
• کاشت درختان با تراکم زیاد 1360 تا 2220 درخت در هکتار
• کاشت درختان با آرایش یک ردیفه
• حمایت هر درخت به صورت مستقل با قیم های انفرادی و یا سیستم قیم و سیم
• حفظ شکل مخروطی هر درخت با عرض پایه 1.5 تا 2 متر در قاعده و ارتفاع تقریبی 3 متر
• کاهش قدرت رویشی در قسمت بالایی درخت با جایگزین کردن سالیانه محور مرکزی بـا یـک انشـعاب ضعیف پایین تر یا خم کردن سالیانه محور مرکزی
• حفظ انشعاب های قوی پائینی به عنوان انشعاب های دایمی و کوتاه کردن آنها، زمانی که فراتر از فضای تعیین شده رشد کنند.
• کوتاه کردن انشعاب های میوه در طول دو سوم بالایی درخت برای حفظ شکل مخروطی درختان
• جایگزینی انشعاب های میوه ده در دو سوم بالایی درخت زمانی که برروی انشعاب های پائینی سایه ایجاد کنند و باعث کاهش عملکرد و تنزل کیفیت محصول شوند.

سیستم درختان تاج مخروطی تلفیقی ( های – تک) ، برای اقلیم آفتـابی طراحـی شـده اسـت. در ایـن سیسـتم درختان با ارتفاع 3 متر با تاجی که به خوبی نور دریافت می کند، برای تولید بالا و فراهم کردن سایه موقت روی میوه ها ( جهت جلوگیری از آفتاب سوختگی) به وجود آمده است. در این سیستم، با خم کردن و هرس محور مرکزی ، تعداد کافی انشعاب جانبی با فواصل مناسب بـرروی محـور مرکزی تولید می شود. فنون هرس و تربیت مورد استفاده در این سیستم، ساده و قابل تکرار بـرروی درختـان بـه نسبت کوچک می باشد. در سال های اول تا چهارم، برای افزایش رشد انشعاب های قوی پایینی و کاهش رشد از انشعاب های بالایی درخت ، محور مرکزی به طول کامل قطع و یا خم می شـود. زمـانی کـه درخـت بـه ارتفـاع مطلوب رسید، رشد اضافی در قسمت بالایی درختان با هرس کردن محور مرکزی از محل چـوب مسـن تـر و از بالای محل یک انشعاب ضعیف به طور معمول افقی، متوقف می شود.برای حفظ شکل مخروطی درخت، تمامی انشعاب های میوه ده و انشعاب های قوی پائینی از محل چوب مسن تر ، کوتاه می شوند. با حفظ شکل مخروطی هر درخت، امکان توزیع نور به تمام قسمت های تاج درخت برای تولید بالا و با کیفیت خوب میوه، فراهم می گردد. باغ های با سیستم درختان تاج مخروطی تلفیقی، امکان استفاده کارآمد از نیروی کـار و تولیـد زود و پایدار میوه با کیفیت مطلوب را فراهم می کند.

نویسنده : داریوش آتشکار

شما عزیزان همچنین میتوانید با مراجعه به پست مدیریت آبیاری و تغذیه در باغات متراکم سیب مطالبی تکمیلی در این باب را مطالعه نمایید.