نماتدهای بیماریزای گردو
نماتدها جانوران کوچکی هستند که به صورت آزاد یا انگلی در محیطهای متنوعی از خـاک، آب شور و شیرین گرفته تا درون گیاه و بدن جانوران زندگی میکنند. گروهـی از نماتـدها انگـل گیاهان هستند. این گروه که در خاک و یا داخل گیاه زندگی مـیکننـد، معمـولاً میزبـان خـود را نمیکشند بلکه آنرا ضعیف میکنند و بـه همـراه سـایر عوامـل تـنش زا، رشـد و عملکـرد گیـاه را میکاهند. نفوذ و حرکت نماتدها در بافتهای گیاهی موجب صدمه مکانیکی به سلول ها و سپس مرگ سلولها و بافت مردگی میشود که در نتیجه، جذب آب و مـواد غـذایی از ریـشه و جریـان مواد غذایی از برگ به ریشه مختل میشود.
نماتدهای بیماریزای گردو کمتر از ۲٫۵ میلی متر طول داشـته و توسـط کـوتیکلی بـیرنـگ بـه گونه ای که اندامهای درونی قابل رویت است، پوشیده شده اند. آن ها در ریـشه گیـاه یـا درخـاک (در لایه ای از آب که منافذ خاک را پوشانده است) زندگی و برای پاره کردن بافت گیاه از نـیش استفاده میکنند. در باغات آلوده گردو، حداقل ۵۰ نماتد در یک قاشق چایخوری خاک یا تعـداد ۲۰۰ نماتد در ۰٫۴ سانتی متر ریشه آلوده وجود دارد. تاکنون حداقل ۱۶ جـنس نماتـد انگـل درخـت گـردو از سراسـر جهـان گـزارش شـده اسـت. فراوانترین آن ها در باغات گردوی کالیفرنیا به قرار زیر هستند :
• نماتـدهای زخـم.(Pratylenchus spp) گونـه غالـب P. vulnus اسـت و بـه حـدی در گردو رایج است که آن را نماتد مولد زخم ریشه گردو نامیده اند.
• نماتدهای حلقوی. (Mesocriconema spp) گونه غالب M. xenoplax است.
• نماتدهای خنجری.(Xiphinema spp) گونه غالب X. americanum است.
• نماتدهای ریشه گرهی(Meloidogyne spp)
• نماتدهای سوزنی(Paratylenchus spp)
• نماتدهای مارپیچی.(Helicotylenchus spp)
از ۶ جنس فوق، نماتدهای زخم، حلقوی، ریشه گرهی در گردو اهمیت ویژه ای دارند و حتی اگـر مشکل خاصی ایجاد نکننـد، بایـد مـورد توجـه قـرار گیرنـد . در ایـران نماتـدهای
P. coffeae
Meloidogyne javanica
Pratylenchus vulnus
Neoamericanum Xiphinema
X. americanum
، Cacoparus pestis
از درختــان گــردو گــزارش شــده انــد .
خسارتزایی
شدت خسارت نماتدها به جمعیت و چگونگی ورود آن ها به باغ و سن درخـت بـستگی دارد. اگر به وسیله ریشه آلوده وارد شـده انـد، بـه سـرعت زیـاد شـده و طـی چنـد سـال بـه حـد آسـتانه خسارتزایی میرسند اما اگر به وسیله خاک آلوده، ادوات کشاورزی یا آب وارد شـده انـد، مـدتی طول میکشد تا خود را با محیط جدید سازگار کندن و احتمالاً ۱۰-۱۵ سال لازم است تـا جمعیـت آن ها به آستانه خسارتزایی برسد. شدت خسارت نماتدها به سن درخت نیز بستگی دارد و ریـشه درختان بالغ متحمـل تـر از درختـان جـوان اسـت. درختـان بـالغ فقـط وقتـی کـه جمعیـت نماتـدها آن قدر بالاست که سرعت ترمیم ریشه کمتر از سرعت صدمه به آن باشد، خـسارت قابـل تـوجهی می بینند. کمبود یا زیا بود آب و مواد غذایی، صدمات مکانیکی و بیماریهای ریشه ای نیـز شـدت خسارت نماتدها را افزایش میدهند.
نشانه های آلودگیهای نماتدی
علائم خسارت نماتدها در اندامهای هوایی به صورت ریز برگـی، سـبزردی غیـر مترقبـه، زوال رشد، مرگ سرشاخه و کاهش عملکرد آشکار می شود. افت عملکرد در اثر نماتدها را نمیتوان توسط تغذیه یا آبیاری اصلاح کرد و حتـی موجـب صـدمه بیـشتر بـه ریـشه هـای کوچـک و بـروز پوسیدگی های ریشه و طوقه شود و عوارض آلـودگی تـشدید شـود. ضـعیف شـدن تـاج موجـب حساس شدن درخت به آفتاب سوختگی، پژمردگی شـاخه، شـانکر عمقـی پوسـت و حملـه آفـات چوبخوارمیشود.
تشخیص آلودگی نماتدی به واسطه مشاهده علائم ضعف در درخـت ممکـن نیـست و نیازمنـد بررسی ریشه و آزمون خاک است. نماتدهای زخم، زخمهای تیره طولی روی پوست ریشه ایجـاد میکنند که پس از تراشیدن پوسته خارجی قابل مشاهده است (شکل .(۱ تغذیـه نماتـد حلقـوی از ریشه موجب تخریب و گاهی فشردگی ریشه هـای مـوئین مـیشـود. در محـل تغذیـه نماتـد ریـشه گرهی، گال یا گـره هـایی بـه قطـر ۳-۱۰ میلـی متـر و گـاهی تـا ۱۰ سـانتی متـر ایجـاد مـی شـود. نماتدهای خنجری به ندرت مستقیماً به بافت ریشه صدمه می زنند اما ناقل ویروس هستند.
چرخه زندگی
چرخه زندگی نماتدهای انگل گردو شامل یک مرحله تخم، چهار مرحله جوانی و یک مرحله بلوغ است. در نماتدهای حلقوی، ریشه گرهی، زخم و خنجری، ماده های بالغ میتوانند چنـد صـد تا هزار تخم بگذارند. تعداد نسل در سال به عوامل محیطی از جمله دمـای خـاک بـستگی دارد. در شرایط بهینه (دمای ۱۸-۲۹ ºC ) ، طول یک نسل نماتد زخـم، حلقـوی و ریـشه گرهـی ۴-۸ هفتـه است و می توانند در یک سال چندین نسل ایجاد کنند. اما تکمیل چرخـه زنـدگی نماتـد خنجـری یک سال کامل طول میکشد. طرح زیستی نماتدهای فوق نیز متفاوت اسـت. نماتـدهای خنجـری انگل خارجی مهاجر هستند و در تماس نزدیک با سطح ریشه زندگی می کننـد و از مـواد غـذایی مترشحه میزبان تغذیه میکنند اما وارد بافت ریشه نمیشوند. نماتدهای زخم و ریـشه گرهـی انگـل داخلی هستند و داخل بافت ریشه زندگی و از سلولهای آن تغذیه مـیکننـد و در همـان محـل یـا بیرون ریشه تخمریزی میکنند. نماتدهای حلقوی انگل خارجی ساکن هستند. نماتـدها بـه وسـیله آب، خاک، نهال و بقایای ریشه های آلوده منتقل می شوند.
مدیریت نماتدهای بیماریزا در گردو
انتخاب دقیق محل احداث باغ:
زمینهای تاکستان یا باغات میوه به احتمال زیاد به نماتدها آلوده هستند و بهتر اسـت زمینـی را بــرای گردوکــاری انتخــاب کنیــد کــه قــبلاً بــاغ نبــوده یــا چنــدین ســال زیــر کــشت گیاهــان یکساله بوده است. گیاهان یک ساله نیز به نماتدهای درختـان چـوبی آلـوده مـیشـوند امـا چـون ریشه آنها نازک است و سریع میپوسد، آلودگی سریعاً حذف می شود. آستانه آلـودگی خـاک به P. vulnus ، یک عدد نماتد است.
کنترل شیمیایی
موثرترین روش مبارزه با نماتدها، تدخین پیش از کاشت خاک است که در خاک سـنگین بـا قرص متام سدیم (واپام) و در خاک سبک بـا متیـل برومیـد ( ۵۰ گـرم در متـر مربـع) بـه مـدت ۴۸ ساعت در زیر پلاستیک انجام میشود. فرمولاسیون های محلول در آب متام سدیم ( ۱۴۵ میلیلیتـر بر متر مربع) را باید بر سطح خاک محلول پاشی کرد، سپس خاک را زیر و رو و پس از آبیـاری و کوبیدن سطح خاک با غلطک، آن را با پلاسـتیک پوشـانید تـا مـانع خـروج گـاز شـود. نماتـدهای مستقر شده در ریشه (زخم و ریشه گرهی) را می تـوان تـا حـدودی توسـط نماتـدکش سیـستمیک نماکر که از ریشه جذب می شود، کنترل نمود. تدخین صحیح و کامل خاک، %۹۹ نماتدها را از بین میبرد و بـاغ را بـه مـدت حـداقل ۶ سـال محافظت میکند. در طی این مدت، ریشه درخت آن قدر گسترده میشـود کـه بتوانـد تـنش هـای متوسط از جمله نماتدها را تحمل کند. تدخین خاک، قارچ های میکوریزا را نیز از بـین مـیبـرد و در نتیجه تا زمانی که جمعیت میکوریزا مجدداًزیاد شـود، رشـد گیـاه موقتـاً کنـد مـیشـود امـا در مجموع، رشد و عملکرد درخت در خاک تدخین شده افزایش مییابد. تدخین نـاقص (لکـه ای یـا نواری) فقط به مدت ۶ ماه گیاه را محافظت می کند چون ریشه رشد کرده و به بخش های تـدخین نشده خاک می رسد.
رعایت بهداشت باغ
نهالهای گواهی شده از نهالستانهای عاری از نماتد خریداری کنید. در صـورت عـدم وجـود گواهی، نمونه هایی از ریشه ها را بررسی کنید. به منظور جلوگیری از ورود حیوانات و افراد متفرقـه که باعث انتقال خاک آلوده می شـوند، بـاغ را محـصور کنیـد. آب منبـع بـالقوه آلـودگی اسـت و باغات سالم نباید با آب سرریز باغات آلوده آبیاری شوند. نماتدهای آب بـا سـاکن کـردن آب در استخر ته نشین می شوند.
تیمارهای فیزیکی
گرمادرمانی به مدت ۱-۲ ماه در تابـستان توسـط پوشـاندن خـاک شـخم خـورده و مرطـوب بـا پوشش پلاستیکی موجب بالارفتن دمای خـاک و مـرگ نماتـدها مـی شـود. آبیـاری زمـستانه نیـز موجب یخ زدن آب در زمین (یخ آب) و کاهش قابل ملاحظه جمعیت نماتد ها می شود.
تناوب زراعی و آیش
تناوب با گیاهان یک ساله جمعیت نماتـدهای خـاک را کـاهش مـی دهـد و مـی تـوان قبـل از تدخین زمین های آلوده گیاهی یک ساله در آن ها کشت کرد. سورگوم گیاه غیر میزبـان مناسـبی برای پیش کشت گردو است و جمعیت نماتدهای گره و زخم تا عمق یک متری خـاک را تـا %۳۰ کاهش میدهد. تناوب زراعی برای کاهش جمعیت نماتدهای خنجری مناسـب نیـست زیـرا دامنـه میزبانی وسیعی دارند و به خوبی روی ریشه علفهای هرز دوام مـیآورنـد. یـک دوره یـک سـاله آیش (نکاشت زمین) به همراه دفع علفهـای هـرز و اعمـال شـخمهـای تابـستانه نیـز جمعیـت لارو نماتدها را بشدت کاهش میدهد.
انتخاب پایه مناسب
هر سه پایه رایـج گـردو (ایرانـی، سـیاه کالیفرنیـای شـمالی و پـارادوکس) در برابـر نماتـدهای خنجری، سرسنجاقی و مارپیچی متحمل و به نماتدهای زخم و حلقـوی حـساس هـستند امـا تحمـل پارادوکس به نماتد زخم بیشتر از دو پایه دیگر است. گردوی سیاه کالیفرنیای شمالی به نماتد ریشه گرهی نسبتاً متحمل و گردوی ایرانی و بعضی درختان پـارادوکس بـه آن حـساس هـستند. شـرایط محیطی نیز در میزان تحمل پایه تاثیر میگذارد و پایه پـارادوکس در خـاک نـرم نـسبت بـه خـاک شنی تحمل بیشتری به نماتد مولد زخم دارد.
انتخاب گیاهان پوششی مناسب
کشت گیاهان پوششی که میزبان نماتد ها نبوده و حتی آنتاگونیـست آن هـا باشـند، در کـاهش جمعیت نماتدها موثر است (جدول ۱ ) . برای انتخـاب گیـاه پوشـشی مناسـب بایـد ابتـدا گونـه هـای موجود در خاک را شناسایی کرد و در صورتی که بیش از یک گونه بود، گیاهی را به کار برد که میزبان هیچ کدام نباشد.
کنترل بیولوژیک
بسیاری از خاک ها دارای قارچ های انگل هستند که به طور طبیعی نماتدها را کنترل می کنند. تا کنون نماتدکش بیولوژیک به ثبت تجاری نرسیده است.
استفاده از ترکیبات اصلاح کننده خاک
افزودن اسید هیومیک، کود حیوانی، کود سبز، کیتین، پوست کنجـد و میکروارگانیـسم هـای سودمند به خاک موجب تحریک رشد قارچ های انگل نماتـدها، بهبـود سـاختار خـاک و تقویـت گیاه می شود و اثرات مخرب تنشهـای محیطـی از جملـه نماتـدها را کـاهش مـیدهـد. بعـضی از ترکیبات اصلاح کننده خاک که برای کنترل نماتدها به کار می روند، اثرات نامطلوبی در درخـت ایجاد می کنند وباید ابتدا در تعداد محدودی درخت آزمون شوند.
آشنایی با بیولوژی و نوسان جمعیت نماتدها
آشنایی با بیولوژی و نوسانات جمعیت نماتـدها در کنتـرل آن هـا مـوثر اسـت . مـثلاً انـواعی از نماتدکشها، انگلهای نماتدها و ترکیبات اصلاح کننده خاک تنها بر نماتدهای خـارجی موثرانـد ولی سموم سیستمیک روی نماتدهای داخلی تاثیر می گذارند. شناخت الگـوی نوسـانات جمعیـت نماتدها به زمان بندی برنامه های مدیریتی کمک میکند. این الگو در گردو تعریف نشده اما میتوان از الگوی نماتدهای انگور، هلو و آلو استفاده کرد.مثلاً در هلو، جمعیـت نماتـدهای حلقـوی در ماه های بهمن و اسفند در بالاترین و در تابستان در پایینترین سطح خود قرار دارد.
