میزان و زمان مصرف کود نیتروژن در زراعت چغندرقند
مقدمه
ایران در منطقه خشک و نیمه خشک قـرار دارد و خـاک هـای ایـن منـاطق از لحـاظ نیتروژن فقیر است. از طرفی عمده مناطق چغندرکاری کشور در ایـن منـاطق قـرار دارد. بنابراین برای دستیابی به حداکثر عملکرد کمی و کیفی چغندرقند، نیتروژن از مهـمتـرین عناصری است که باید به صورت کود به زمین اضافه شـود. بـا توجـه بـه مـوارد فـوق، مصرف نیتروژن در زراعت چغندرقند این مناطق، یکی از عملیات مدیریتی جدی، مهـم و حیاتی برای کسب عملکردهای با کمیت و کیفیت بالا مـیباشـد. نیتـروژن نسـبت بـه سایر عناصر پر مصرف، علاوه بر اینکه حلاّلیت و تحرک بیشتری در خاک دارد، تغییر و تحول آن تحت تاثیر فعالیت میکروبی خاک است. دلایل فوق باعث شده است تا عوامـل متعدد و زیادی میزان مورد نیاز و بازده مصرف این عنصـر را نسـبت بـه سـایر عناصـر غذایی تحت تاثیر قرار دهند. در این مطلب به میزان و زمان مصرف کود نیتروژن در زراعت چغندرقند پرداخته خواهد شد .
مهمترین شاخص موثر بر میزان و بازده مصرف کود نیتروژن
• میزان نیتروژن باقیمانده در خاک (برای تولید ریشه چغندرقند با کمیت وکیفیت بالا شاخص مهمی است)
• مقدار معدنی شدن نیتروژن در طول دوره رشد
• عملکرد مورد انتظار
• میزان مواد آلی موجود در خاک
• سایر مشخصات شیمیایی یا فیزیکی خاک از جمله بافت خاک
• تناوب زراعی و سابقه کشت قبلی
• نحوه مدیریت زراعی از جمله چگونگی آمـاده سـازی بسـتر کاشـت، نـوع و روش آبیاری، تراکم، تاریخ کاشت، مبارزه با آفات، بیماری و علفهای هرز
• نوع اقلیم
از سال ۱۳۵۲ تـاکنون در اسـتانهـای مختلـف کشـور از جملـه: فـارس، خراسـان، کرمانشاه، آذربایجان شرقی، خوزستان، اصفهان، مرکزی، تهران، چهار محال بختیـاری و کرمان طرح های تحقیقاتی زیادی به منظور برآورد مقدار نیتروژن مـورد نیـاز چغندرقنـد بر اساس آزمایشات مزرعه ای (کرتی) انجام شده است. براساس نتایج این تحقیقات کود نیتروژن مورد نیاز چغندرقند نه تنها در استانهای مختلف حتی در یـک اسـتان یـا یـک منطقه مشخص نیز بسیار متغیر و دامنه آن از ۶۰ تـا ۴۰۰ کیلـوگرم نیتـروژن خـالص در هکتار (حدود ۱۲۰ تا ۸۰۰ کیلوگرم اوره) در نوسان است. تغییر زیاد در مقـادیر توصـیه شده علل زیادی دارد که در بالا به آن اشاره شـد. در حـال حاضـر بـا توجـه بـه نتـایج تحقیقات انجام شده به منظور برآورد نیتـروژن مـورد نیـاز در مـزارع چغندرقنـد، روش تجزیه خاک نسبت به آزمایشهای مزرعه ای یا روش تجزیه گیاه، کـارایی بیشـتری دارد که هم اکنون مورد استفاده اکثر محققان دنیاست. استفاده از تجزیه خاک، بر اساس تعیین نیترات عمق صفر تا ۳۰ سانتیمتری است. با توجه به نتایج موجود، در حـال حاضـر در ایران نیز بهترین روش برآورد نیتروژن مـورد نیـاز چغندرقنـد، اسـتفاده از انـدازه گیـری نیتروژن نیتراتی عمق صفر تا ۳۰ سانتی متری خاک پیش کشت یا در طـی دوره رشـد در خاک کف جویچه و با در نظر گرفتن عملکرد مورد انتظار است. به طور متوسط هر تن ریشه چغندرقند حدود پنج کیلوگرم نیتروژن خالص از خـاک جذب میکند. به عنوان مثال اگر عملکرد متوسط منطقه پنجاه تـن ریشـه چغندرقنـد در هکتار باشد، ۲۵۰ کیلوگرم نیتروژن خالص، بـه ازای هـر هکتـار توسـط ریشـه و انـدام هوایی چغندرقند از خاک جذب میشود. در مدیریت مصرف نیتروژن علاوه بر بـرآورد نزدیک به یقین مقدار مورد نیاز به منظور دسـتیابی بـه حـداکثر عملکـرد کمـی و کیفـی چغندر قند، زمان مصرف آن نیز از اهمیت خاصی برخـوردار اسـت. بـه منظـور بـرآورد نزدیک به یقین ابتدا باید میزان نیتروژن نیتراتی باقیمانده در خاک اندازه گیری و چنانچـه مقدار موجود کمتر از حد نیاز بود به صورت کودهـای شـیمیایی اضـافه شـود. مصـرف بی مورد کودهای نیتروژن دار قبل از کاشت نه تنها در ابتدا تاثیر نامطلوبی بـر جوانـه زدن بذر چغندرقند میگذارد، بلکه علاوه بر شسته شدن و خارج شـدن از دسـترس ریشـه و متعاقب آن اتلاف انرژی و سرمایه، آلودگی محیط زیست را نیز در پـی دارد. بنـابراین در صورت اطمینان از فقیر بودن خاک پیش کشت از لحاظ عنصر نیتروژن (بر اسـاس نتـایج تجزیه خاک قبل از کشت، اگر نیتروژن نیتراتی عمق صفر تا ۳۰ سانتیمتری کمتـر از ۱۰ میلیگرم در کیلوگرم خاک باشد یا تجربه کشت قبلـی)، بـه دلایـل فـوق مصـرف کـود نیتروژن، قبل از مرحله تنک و وجین و بعـد از آب اول و دوم توصـیه مـیشـود. چـون آبیاری اول و دوم سنگین انجام می شود ، در این مورد باید نیتروژن پس از آب اول و دوم و هم زمان با آب سوم به صورت سرک مصرف شود. توجه به ایـن موضـوع به ویژه در شرایطی که دمای هوا بالا و رشد اولیه گیاه سریع انجـام شـود حـائز اهمیـت بیشتری است.
چگونگی برآورد نیتروژن سرک مورد نیاز چغندرقند
بر اساس نتایج تحقیقات برای مصرف کود نیتروژن سرک، چنانچه نیترات عمق صـفر تا ۳۰ سانتیمتری کف جوی چه در مرحله ۴ تـا ۶ برگـی از رشـد چغندرقنـد یـا همـان مرحله تنک و وجین، بیش از ۲۵ میلی گرم در هر کیلوگـرم خـاک باشـد و خـاک دارای بافت متوسط و ماده آلی بیش از یک درصد بود، برای تولید ۶۰ تا ۸۰ تن ریشه چغنـدر قند نیازی به مصرف کود نیتروژن سرک نیست. در صورت پایین بودن نیتـروژن نیتراتـی عمق صفر تا۳۰ سانتی متری کف جویچه از حد مـذکور و بـرای رسـاندن غلظـت ایـن ترکیب غذایی به حد مطلوب، باید به ازای افزایش هر یک میلی گرم در کیلوگرم نیتـرات خاک حدود ۱۵ کیلو گرم در هر هکتار کود اوره مصرف کرد. به عنوان مثال اگـر نیتـرات عمق صفر تا ۳۰ سانتیمتری ۱۵میلیگرم در کیلوگرم خـاک بـود، بـرای رسـیدن بـه ۲۵ میلیگرم در کیلـوگرم خـاک بایـد، ۱۵۰ (۱۰×۱۵=۱۵۰) کیلـوگرم در هکتـار کـود اوره مصرف کرد. زیرا کارایی و بازده مصرف کود نیز در این مقدار موثر است. برای مثال در مدیریتهای نادرست تناوب یا آبیاری، با کاهش مواد آلـی خـاک یـا آبیـاری سـنگین و بیش از حد ، شستشوی نیتروژن افزایش و در نهایت مصرف کود نیتروژن کاهش مییابد.
تعداد دفعات و زمان مصرف کود نیتروژن
در صــورت نیــاز چغنــدر قنــد بــه مصــرف کــود نیتــروژن ســرک تعــداد دفعــات مصرف آن بسته به تاریخ کاشـت، اقلـیم، نـوع بافـت خـاک، میـزان مـاده آلـی خـاک و همچنین نـوع آبیـاری متفـاوت اسـت. در صـورت کاشـت زود، اقلـیم سـرد و بـارانی، سـبک بـودن بافـت خـاک، پـایین بـودن مـاده آلـی خـاک، و آبیـاری نشـتی توصـیه مـیشـود کـه مقـدار مـورد نیـاز کـود نیتـروژن در دو تـا سـه نوبـت مصـرف شـود. بهتــرین زمــان اولــین بــار مصــرف کــود نیتــروژن ســرک در مرحلــه رشــدی ۴ تــا ۶ برگــی (حــدود ۴۵روز پــس ازکاشــت) وپــس از انجــام عملیــات تنــک ووجــین است .
مراحل مصرف کود نیتروژن سرک باید به گونه ای برنامه ریزی شود کـه آخـرین مرحلـه مصرف، قبل از پوشش کامل اندام هوایی چغندرقند به اتمام برسد به طـوری کـه امکـان تردد تراکتور در ردیفهای کاشت (بدون آسیب دیدن اندام هوایی) وجود داشته باشد.
چغندرقند در ابتدای فصل رشد بیشترین میزان جذب نیتروژن را از خاک دارد. به همین دلیل در صورت نیاز زراعت چغندرقند به مصرف کود نیتروژن، هر چـه زمـان مصـرف این کود به زمان کاشت نزدیکتر یا مصرف آن در مراحل ابتـدایی رشـد ایـن محصـول باشد کمیت وکیفیت محصول چغندرقند افزایش بیشتری مـییابـد. در صـورت اسـتفاده نکردن از کودکار نیاز است تـا پـس از هـر بـار مصـرف کـود نیتـروژن سـرک، بـا زدن کولتیواتور کود کاملاً با خاک مخلوط و پس از اتمـام عملیـات فـوق، مزرعـه در اسـرع وقت آبیاری شود تا حتی الامکان از هدررفتن کود نیتروژن مصرف شده به صورت بخـار (تصعید) جلوگیری شود .
کمبود نیتروژن در چغندرقند
از علائم بارز کمبود نیتروژون در چغندر قند میتوان به زرد و کوچک شدن برگها، کوچک شدن پهنک و بلندشدن دمبرگ و عمودی شدن مجموعه برگ و دمبرگ نسـبت به سطح افق اشاره کرد. در اثر کمبود نیتروژن زردی از برگهـای پیـر شـروع مـیشـود .
خلاصه مطلب
نیتروژن از مهمترین عناصری است که باید به صورت کـود بـه زمـین اضـافه شـود. مصرف نیتروژن در زراعت چغندرقند، یکی از عملیات مدیریتی جـدی، مهـم و حیـاتی برای کسب عملکردهای با کمیت و کیفیت بالاست. به طور متوسط هر تن ریشه چغندر قند حدود پنج کیلوگرم نیتروژن خالص از خاک جـذب مـیکنـد. بـه عنـوان مثـال اگـر عملکرد متوسط منطقه پنجاه تن ریشه چغندر قند در هکتار باشد، ۲۵۰ کیلوگرم نیتروژن خالص به ازاء هر هکتار از خاک توسط ریشه و اندام هوایی جذب میشود. در مدیریت مصرف نیتروژن علاوه بر برآورد نزدیک به یقین مقدار مورد نیاز به منظـور دسـتیابی بـه حداکثر عملکـرد کمی و کیفـی چغندرقنـد، زمـان مصـرف آن نیـز از اهمیـت خاصـی برخوردار است. چناچه نیترات عمق صفر تا ۳۰ سانتیمتری کف جوی چه در مرحلـه ۴ تا ۶ برگی از رشد چغندرقند بیش از ۲۵ میلی گرم در هر کیلو گرم خـاک باشـد و خـاک دارای بافت متوسط و ماده آلی بیش از یک درصد بود، برای تولید ۶۰ تا ۸۰ تـن ریشـه چغندرقند نیازی به مصرف کود نیتروژنه سرک نیست. بهترین زمان اولـین بـار مصـرف کود نیتروژن سرک در مرحله رشدی ۴ تا ۶ برگی (حدود ۴۵ روز پس از کاشت) و پـس از انجام عملیات تنک و وجین است. هر چه زمان مصرف ایـن کـود بـه زمـان کاشـت نزدیکتر و یا مصرف آن در مراحل ابتدایی رشد ایـن محصـول باشـد کمیـت وکیفیـت محصول چغندرقند افزایش بیشتری می یابد .
