مقابله با خشکسالی و مصرف بهینه آب در کشاورزی
مقابله با خشکسالی و مصرف بهینه آب در کشاورزی
مقدمه
خشکسالی همچون سیل و زلزله نیست که خسارت های آنی داشته باشد ولی آثار ناگوار خشکسالی به مراتب گسترده تر و همه جانبه تر از دیگر بلایای طبیعی است . هر چه هست ، خشکسالی پدیده ناخوشایندی است که بدون خواسته ما بوجود آمده است . در مقابله با خشکسالی و مصرف بهینه آب در کشاورزی دو پرسش اساسی مطرح است :
- آیا می توان تا حدی از اثرات مخرب خشکسالی جلوگیری نمود؟
- در شرایط خشکسالی چه باید کرد تا از آب موجود در کشاورزی بیشترین استفاده به عمل آید؟
چون این پدیده ناگوار در حال حاضر وجود دارد، ابتدا روش های جلوگیری از مواجه شدن با کم آبی در سال های خشک بیان می شود؛ سپس به روش های بهتر استفاده از آب در شرایط خشکسالی اشاره می گردد.
روش های عملی مقابله با خشکسالی ومصرف بهینه آب در کشاورزی
هر چند که در شرایط خشکسالی ، آب چاهها و قنات ها به طور محسوسی کم می شود، ولی آیا ما باید در این گونه شرایط باز از همان روش های آبیاری استفاده کنیم که در شرایط ترسالی و وفور نعمت آب، استفاده می کردیم؟ آیا نمی توانیم تدابیری بیندیشیم که از همین آب موجود، حداکثر بهره وری را داشته باشیم؟ متاسفانه به طور کلی، بازده آبیاری در بخش کشاورزی کشور ما حدود ۴۰ درصد می باشد. این بدان معنی است که از ۱۰۰ لیتر آبی که با روش های قدیمی آبیاری در کشاورزی مصرف می کنیم ، بیش از ۶۰ لیتر آن به هدر می رود و تنها نزدیک به 40 لیتر آن به مصرف محصولات کشاورزی مان می رسد. بنابراین لازم است به استقبال هرگونه عملیاتی برویم که بازده مصرف آب را در بخش های زراعت و باغداری افزایش دهد.
تغییر الگوی کشت در شرایط خشکسالی
یک کشاورز با تدبیر بر حسب تجربه دریافته است که در شرایط خشکسالی باید تناوب زراعی ویژه ای را به کار بندد. طبیعی است که در این گونه شرایط ، گیاهان مقاوم تر به خشکی مانند جو ، آفتابگردان و سور گرم باید جایگزین گیاهان پر نیاز به آب مانند لوبیا و شبدر گردد . کشاورزان با تجربه دریافته اند که در آیش گذاری در شرایط خشکسالی نباید اراضی کشاورزی شان را به صورت شخم نخورده رها کنند، زیرا امتیازات شخم زدن زمین ها را می دانند :
- در زمین های شخم خورده با علف های هرز مقاوم به خشکی که از مواد غذایی خاک استفاده می کنند، مبارزه می شود.
- در زمین های شخم خورده با آفت های کشاورزی مبارزه می شود .
- زمین های شخم خورده ، نزولات آسمانی برف و باران را در خود ذخیره نموده و زمینه کشت و کار را در سال بعد فراهم خواهد کرد.
- در زمین های شخم خورده ، نمک های خاک در اراضی شور به سطح خاک نمی آیند و از شورتر شدن خاک جلوگیری خواهد شد.
در شرایط خشکسالی می توان به کشت و کار گیاهانی مانند زعفران روی آورد که در فصول گرم و خشک نیازی به آب ندارند. زعفران گیاهی است اقتصادی و کم آب که تنها در فصول پاییز و زمستان و اوایل بهار نیاز به آبیاری دارد . در بسیاری از مناطق کم آب کشورمان از درختان مقاوم به خشکی مانند درختان توت، عناب ، بادام و مو در باغداری استفاده می کنند.
یکجا کاشتی
در شرایط خشکسالی در روستایی که دارای یک قنات و چند جوی اصلی است، باید کشاورزان با هم تصمیم بگیرند، در عوض اینکه به طور پراکنده در همه مناطق کشت شود ، فقط در یک یا دو قطعه کشت و کار کنند تا از هدرروی آب گران بها در جوی های طولانی جلوگیری شود. یعنی در این شرایط باید کشاورزان عزیز نفع شخصی را به نفع جمعی تبدیل کنند .
کاهش تلفات آب در آبیاری سنتی در داخل مزرعه
در آبیاری سنتی باید هر چه بیشتر از نفوذ آب به عمق خاک جلوگیری نمود:
- کوتاه کردن طول کرت ها و نوارها در آبیاری کرتی و نواری کمک شایانی به حفظ آب خواهد کرد.
- استفاده از سیفون های پلاستیکی ساده در آبیاری جوی و پشته ای ، تقسیم مساوی آب بین جوی ها را امکان پذیر می کند و از هدر روی آب در بعضی جوی ها جلوگیری می کند.
- تسطيح بودن زمین زراعی نقشی اساسی در آبیاری درست مزرعه و حفظ آب خواهد داشت . پستی و بلندی های زمین هر چند به مقدار کم، باعث هدر رفتن آب و آبیاری غیر یکنواخت مزرعه خواهد شد.
کوددهی حساب شده
- کوددهی در مزارع و باغ ها را باید متناسب با آب موجود انجام داد. اگر در هنگام شروع رشد رویشی ( مراحل قبل از گلدهی و بذردهی در گیاهان زراعی ) ، رطوبت کافی در خاک وجود داشته باشد، دادن کودهای ازته مانند اوره باعث رشد و نمو زیاد گیاهان می گردد . ولی اگر این رطوبت ، کافی نباشد این کوددهی نتیجه معکوس خواهد داشت .
- مصرف درست کردهای پتاسیم دار به ویژه سولفات پتاسیم در کشاورزی ، باعث مقاوم شدن گیاه به کم آبی و تنش های خشکی می شود.
- مصرف کودهای فسفره مانند سوپر فسفات تریپل به ویژه در شرایط کم آبی ، طول دوره رشد گیاه را کمتر کرده و صدمات ناشی از تنش آبی در اواخر فصل رشد را کاهش می دهد.
- در مجموع می توان گفت مصرف متعادل کودهای شیمیایی براساس نتایج آزمایش خاک و توصیه های کارشناسانه ، ما را در کشت و کار اصولی و مقرون به صرفه، در مواقع کم آبی یاری خواهد داد .
- استفاده درست از کودهای دامی پوسیده ، همراه با بقایای گیاهی سال قبل ، ظرفیت نگه داری آب را در خاک افزایش داده و رطوبت خاک حفظ می شود. اما باید دانست که زیاده روی در مصرف کودهای دامی نیز در شرایط خشکسالی خالی از خطر نخواهد بود.
هرس مناسب درختان
در شرایط خشکسالی زیاد ، برای جلوگیری از خشک شدن درختان ، ناچار به کم کردن شاخه های اضافی آنها هستیم . هرس شاخه های خشک و نیمه خشک و اضافی درختان ، موجب کاهش نیاز آبی درختان شده و مقاومت بیشتری در مقابل خشکسالی پیدا خواهند کرد.
نکته : البته هرس زیاد از حد درختان نیز اثرات معکوس خواهد داشت. بنابراین ، انجام هرس را باید با دانش و تجربه کشاورزی همراه نمود.
مبارزه با آفت ها
در مواقع خشکسالی ، خسارت بعضی از آفت ها شدیدتر می شود. به عنوان مثال ، چوب خوارها و پوست خوارهای درختان در سال های کم آبی فعال تر می شوند و با نفوذ به زیر پوست و تغذیه از آن ها ، شاخه ها را یکی پس از دیگری خشک می کنند. بنابراین، لازم است به کمک کارشناسان کشاورزی منطقه خود ، بازرسی شاخه های درختان انجام شود و به محض مشاهده آثار آفت ، شاخه های آلوده را بریده و در آتش بسوزانند تا از سرایت آفت به دیگر قسمت های باغ جلوگیری گردد.
سله شکنی در باغ ها و گیاهان وجینی
ذرات خاک به علت خاصیت موئینگی ، بعد از هر آبیاری به صورت فتیله عمل کرده و آب داخل خود را به بالا می فرستند. این خاصیت خاک، در خاک های رسی شدیدتر است . بنابراین، باید کاری کرد تا خاصیت موئینگی خاک کاهش یابد و از هدر روی آب به صورت بخار آب جلوگیری شود. سله شکنی و بر هم زدن سطح خاک ، همین کار را انجام می دهد و مانع تبخیر رطوبت داخل خاک می گردد . سله شکنی علاوه بر حفظ رطوبت خاک ، در کاهش علف های هرز نیز موثر است .
نکته : اگر کاشت گیاهان وجینی مانند پنبه و آفتابگردان را با دستگاه های بذرکار مخصوص آنها انجام دهید، آنگاه قادر خواهید بود از دستگاه کولتیواتور برای سله شکنی و کندن علف های هرز آن مزارع در مراحل اولیه داشت استفاده کنید.
مبارزه با علف های هرز
بنابر نتایج تحقیقات انجام شده ، علف های هرز دو تا سه برابر گیاهان زراعی از رطوبت موجود در خاک استفاده می کنند. بنابراین ، مبارزه با این میهمانان ناخوانده یکی از راه های مقابله با خشکی خاک محسوب می شود. مبارزه با علف های هرز به روش های مختلف زراعی ، مکانیکی و استفاده از علف کش ها قابل اجرا است .
اجرای شخم عمیق
هر چه عمق خاک زراعی بیشتر باشد، این خاک می تواند آب بیشتری را در خود نگه دارد . بنابراین، با اجرای شخم های عمیق می توان خاصیت نگهداری آب خاک را افزایش داد. شخم صحیح باعث جذب بهتر و حفظ بیشتر آب در خاک می گردد و خاکی که بتواند آب بیشتری را در خود نگهداری نماید، بهتر می تواند گیاه را در مقابل خشکی محافظت کند. به زبان دیگر ، گیاهانی که در خاک کم عمق کشت می شوند، نمی توانند در مقابل خشکی مقاومت نمایند.
اجرای آبیاری تشتکی در باغ ها
در مواقع خشکسالی ، باغ ها را به روش تشتکی آبیاری می کنند. بدین صورت که تمام کرت ها را آبیاری نمی کنند، بلکه تشتک هایی دور تا دور درخت ( به فاصله نیم متر تا یک متر از تنه درخت ) درست می کنند و آب را تنها در این تشتک ها هدایت می کنند. این کار باعث حفظ درختان در شرایط کم آبی شدید می گردد.
مالچ پاشی در باغ ها
مالچ ها ، به هر گونه موادی گفته می شود که در سطح خاک قرار گرفته و از تلف شدن رطوبت خاک به صورت تبخیر ( بخار شدن آب خاک ) جلوگیری می کنند . استفاده از مالچ در باغ ها بویژه در شرایط خشکی و کم آبی مزایای زیادی دارد از جمله :
- در این صورت، میزان آب بیشتری در خاک حفظ می شود .
- بعضی مالچ ها موجب سایه اندازی بر سطح خاک می گردند و درجه حرارت سطح خاک را کاهش می دهند.
- تا حد زیادی از رویش علف های هرز در داخل کرت ها جلوگیری می کنند.
امروزه از مالچ های زیادی برای پوشش دادن سطح خاک استفاده می شود. کود حیوانی، پودر زغال ، مواد نفتی مانند نوعی مازوت و پلاستیک های پلی اتیلن از جمله مالچ ها به شمار می روند . ساده ترین و کم خرج ترین راه برای پوشاندن سطح خاک ، ریختن علف های خشک شده در کف کرت ها می باشد.
کم کردن تبخیر از سطح آب
چون مقدار زیادی از آب استخرها به صورت بخار به هدر می رود، می توان با پخش مواد شیمیایی مایع بر روی آب و ایجاد لایه ای مسدود کننده بر روی سطح آب ، از تبخیر زیاد آب استخرها جلوگیری نمود. البته این گونه مواد پوشاننده شیمیایی باید در استخرهایی مورد استفاده قرار گیرند که آب آنها به طور کامل تخلیه نمی شود. برای پوشاندن سطح آب می توان از تکه های موم و پخش آنها بر روی آب نیز استفاده نمود . براساس تحقیقات انجام شده، تکه های موم در اثر آفتاب نرم شده و لایه ای پیوسته بر سطح آب تشکیل می دهند و از ۸۵ درصد تبخیر آب استخرها جلوگیری می شود . برای کاهش تبخیر ، همچنین می توان از مواد عایق منعکس کننده نور خورشید که به صورت شناور در روی آب می مانند و مانع داغ شدن آب استخر می شوند، استفاده کرد.
استفاده از مواد جاذب رطوبت
برای صرفه جویی در مصرف آب در باغ ها ، اسفنج های مخصوصی را دور تا دور درختان کشت شده در زیر خاک قرار می دهند. این اسفنج ها آب را به مدت طولانی در خود نگه داشته و به مرور در اختیار گیاه قرار می دهند . مواد شیمیایی ویژه ای هم هستند که وقتی با خاک مخلوط می شوند، به صورت یک ماده اسفنجی در می آیند که می توانند آب را به مدت طولانی در خود نگه داشته و به تدریج آب مورد نیاز درختان را در خاک آزاد نمایند.
کم کردن تعرق از سطح گیاه
- کاشت صیفی و سبزی در زیر تونل های پلاستیکی در مناطق معتدل و خنک، یکی از راههای صرفه جویی در مصرف آب به شمار می رود. زیرا در این صورت تبخیر از سطح خاک و تعرق از برگ گیاه کمتر می شود.
- ایجاد بادشکن های مناسب منطقه در مزارع و کاهش جریان هوا بر روی گیاهان
- حذف برگ هایی که در تولید محصول اثری ندارند. به عنوان مثال ، کندن برگ های پیر و چند ماهه مو در سطح پایین این درختچه ها موجب کاهش نیاز به آبیاری بیشتر می شود.
آبیاری کوزه ای
آبیاری کوزه ای برای استفاده بهتر از آب در مناطق خشک و کم آب ، کاربرد دارد. در این روش ، کوزه های سفالی بدون لعاب را تا گلوگاه در زمین دفن کرده و از آب تمیز پر می کنند و بذر گیاه مورد نظر را در اطراف آن می کارند. در این صورت آب کافی از منافذ کوزه به داخل خاک تراوش کرده و آب مورد نیاز گیاه را تامین می نماید. از آبیاری کوزه ای برای آبیاری درختان جوان نیز استفاده می شود.
امروزه از خاصیت تراوا بودن سفال استفاده کرده و روش آبیاری زیرزمینی را ابداع نموده اند. در این روش از سفال هایی استفاده می شود که دهانه تنگ آنها به سیستم لوله های پلاستیکی ( پلی اتیلنی ) وصل شده و در داخل خاک قرار گرفته اند. هنگامی که آب در این لوله ها جریان می یابد ، سفال ها از آب پر شده و آب را به مرور در اختیار گیاهان کشت شده قرار می دهند. در این روش، چون آب در داخل خاک نشت می کند، هدرروی آب به صورت تبخیر از سطح خاک، وجود نخواهد داشت . در اصل، این روش از روش های کاملا مفید در جهت مقابله با خشکسالی و مصرف بهینه آب در کشاورزی به شمار می رود.
روش های اساسی مقابله با خشکسالی و مصرف بهینه آب در کشاورزی
در این بخش به طور اختصار به روش های اساسی و مهم تر استفاده از آب در کشاورزی اشاره می گردد . البته کشاورزان سخت کوش استان قم با این روش ها ، نا آشنا نیستند. بسیاری از کشاورزان از سال ها پیش، به لوله گذاری با پوشش دادن به انهار ( بتنی کردن نهرها) اقدام نموده و با این کار رضایت کاملی از حفظ آب موجود داشته اند.
تعداد زیادی از این عزیزان ، عملیات تسطیح اراضی را در زمین های کشاورزی اجرا نموده و از آبیاری منظم و سریع تر مزارع خود، ابراز رضایت نموده اند. بعضی از کشاورزان استان نیز، روش های آبیاری تحت فشار ( آبیاری بارانی یا قطره ای) را در مزارع و باغ های خود پیاده نموده و از مزیت های زیاد این روش ها بهره مند شده اند.
بعضی از روش های اساسی استفاده بهینه از آب آبیاری در کشاورزی عبارتند از :
- اجرای روش های آبیاری تحت فشار
- استفاده از هیدروفلوم در آبیاری سطحی
- اجرای عملیات تسطیح اراضی ( تسطیح لیزری )
- احداث استخر ذخیره آب
- پوشش انهار سنتی
- اجرای عملیات زهکشی
- اجرای عملیات لوله گذاری
- یکپارچه سازی اراضی
اجرای روش های آبیاری تحت فشار
امروزه آبیاری تحت فشار ، یکی از روش های متداول آبیاری در سطح جهان می باشد که با توجه به سازگاری اقلیمی، نیازهای آبی گیاهان و صرفه جویی در مصرف آب، می تواند جایی در بین سایر روش های آبیاری باز کند. از مزایای این روش ها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- تبخیر رطوبت از سطح خاک کم می شود.
- روانآب سطحی کاهش می یابد و آب هدر نمی رود.
- از نفوذ آب به عمق زیاد خاک ( پایین تر از ریشه گیاهان ) کاسته می شود .
- آبیاری به صورت منظم و یکنواخت انجام می شود .
- آبیاری فقط در منطقه ریشه ها صورت می گیرد.
- رویش علف های هرز در آبیاری موضعی ( آبیاری قطره ای ، آبفشان و … ) به کمترین حد خود می رسد.
- با آبیاری بارانی می توان از یخ زدگی گل های درختان در سرماهای شدید اوایل فروردین جلوگیری نمود.
- پخش بسیاری از کودهای شیمیایی در مزارع و باغ ها به شکل محلول در آب ، به آسانی امکان پذیر است.
- نیروی انسانی و انرژی مصرفی برای انجام آبیاری کاهش می یابد .
- با اجرای آبیاری تحت فشار و صرفه جویی در مصرف آب می توان سطح کشت را به طور منطقی افزایش داد . بطورکلی ، هدف نهایی از آبیاری تحت فشار ، افزایش و تداوم رشد محصول طی یک دوره زمانی طولانی است.
انواع روش های آبیاری تحت فشار:
- آبیاری موضعی
- آبیاری بارانی
سیستم های آبیاری موضعی : سیستم های آبیاری موضعی به سیستم هایی گفته می شود که فقط بخشی از خاک مزرعه یا باغ را آبیاری نموده و قسمت های دیگر خشک باقی می ماند . سیستم آبیاری موضعی برای اکثر گیاهان ردیفی و تمام باغها قابل استفاده است . این سیستم در شیب های زیاد نیز قابل اجرا است و کاربرد دارد. آبیاری موضعی انواع مختلفی دارد که شامل آبیاری قطره ای ، تیپ ، بابلر ، میکروجت و آبفشان می باشد .
آبیاری بارانی : در این روش، آب درون یکسری لوله توسط نیروی پمپ قرار گرفته و توسط وسیله ای به نام آبپاش یا آبفشان در سطح مزرعه پخش می شود. به عبارت دیگر آبیاری بارانی نوعی باران مصنوعی است .
انواع سیستم های آبیاری بارانی عبارتند از :
سیستم کلاسیک : سیستم کلاسیک به سه روش کلاسیک ثابت ، کلاسیک نیمه ثابت و کلاسیک متحرک تقسیم می شود.
سیستم مکانیزه : این سیستم شامل : آبیاری چرخان ( ویلمو ) ، آبیاری قرقره ای ( گان ) ، آبیاری دوار ( سنتر پیوت ) و آبیاری خطی ( لينير ) می باشد.
استفاده از هیدروفلوم در آبیاری سطحی
آبیاری توسط لوله های هیدروفلوم یکی از روش های آبیاری کم فشار است که با استفاده از لوله های هیدروفلوم در سطح مزارع و باغها قابل اجرا می باشد. لوله های هیدروفلوم مساحت کمتری را نسبت به جوی ها در مزرعه اشتغال می کند و موجب افزایش سطح زیر کشت می شود . همچنین به لحاظ اینکه آب در یک مسیر بسته حرکت می کند، امکان انتقال بذر علف های هرز به داخل مزرعه وجود ندارد، این روش آبیاری ، مصرف آب و کود را تا ۳۰ درصد کاهش می دهد و به دلیل کم شدن تبخیر و تعرق، حمل و نقل آسان، کم شدن هزینه های کارگری و سهولت کاربرد آن بسیار مقرون به صرفه است .
اجرای عملیات تسطیح اراضی در مزارع ناهموار ( تسطیح لیزری )
- در اراضی ناهموار معمولا با تلفات آب و توزیع غیر یکنواخت آب در سطح مزرعه روبرو هستیم .
- کاهش کمی و کیفی عملکرد محصول داریم.
بنابر این تهیه یک بستر مناسب کشت بسیار مهم می باشد . بررسی های انجام شده در یک مزرعه ۲۴ هکتاری که در آن تسطیح لیزری انجام شده است، نشان می دهد :
- مدت زمان آبیاری در هر دور آبیاری از ۱۷ شبانه روز (با دبی حدود ۱۱ لیتر در ثانیه) به ۹ شبانه روز کاهش یافته . ( تقریبا نصف )
- هزینه کارگر آبیاری به میزان ۵۰ درصد تقلیل یافته است.
- بذر مصرفی به میزان ۳۰ کیلوگرم در هکتار کاهش یافته است .
فوائد تسطیح لیزری ( دقیق ) اراضی:
- افزایش کمی و کیفی عملکرد محصول در واحد سطح
- افزایش کاربرد آب و راندمان توزیع آب در مزرعه
- افزایش سطح موثر و مفید اراضی زراعی
- جلوگیری از شوری و ماندابی شدن اراضی
- جلوگیری از آلودگی خاک و تجمع بیش از حد عناصر آلی ( مسمومیت خاک )
- جلوگیری از فرسایش خاک زراعی و حفظ حاصلخیزی خاک
- افزایش راندمان عملیات مکانیزاسیون و کاهش استهلاک ماشین آلات
- کاهش هزینه عملیات کاشت ، داشت و برداشت
- راحت و آسان شدن عملیات آبیاری
- کاهش طول انهار زراعی
- کاهش میزان رویش علف های هرز در نقاط پست زمین و حواشی آن
- فراهم نمودن بستر مناسب برای انجام عملیات خاک ورزی حفاظتی ( کشاورزی حفاظتی )
احداث استخر ذخیره آب
احداث استخرهای ذخیره آب و جمع آوری حقابه شبانه و آبیاری در روز موجب مصرف بهینه آب در کشاورزی و افزایش راندمان آبیاری می گردد. همچنین استفاده دو منظوره از این استخرها ( پرورش ماهی ) بهره وری از منابع آب را افزایش می دهد .
پوشش انهار سنتی
از مضرات انهار خاکی می توان به موارد ذیل اشاره نمود :
- لایروبی متعدد مسیر کانال
- تلفات زیاد آب از منبع تا مزرعه
- تلفات آب بر اثر تبخیر
- رویش علف های هرز در مسیر نهر
- مسیر دارای پیچ و خم
- نامناسب بودن مقطع انهار
لذا جهت جلوگیری از مضرات فوق الذکر نیاز به پوشش انهار توسط بتن یا ورق های ژئوممبران می باشد که با انجام پوشش ، راندمان انتقال آب از ۳۰ درصد به حدود ۸۵ درصد افزایش می یابد و باعث مصرف بهینه آب در کشاورزی میگردد .
اجرای عملیات زهکشی
بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی در اکثر موارد برای گیاهان زیان آور بوده و در بهار موجب تاخیر در آماده سازی زمین و تعویق در کشت و در فصل رشد باعث اشکال در عملیات داشت می گردد . برای رفع اشکالات فوق ، اجرای زهکش از ضروریات می باشد.
اجرای عملیات لوله گذاری
از مزایای لوله گذاری می توان موارد ذیل را نام برد:
- افزایش راندمان انتقال آب تا 90 درصد
- جلوگیری از تلفات آب در مسیر انتقال
- افزایش سرعت آب در مسیر انتقال
- جلوگیری از فرسایش خاک
- جلوگیری از رویش علف های هرز
- کاهش هزینه نگهداری
- کاهش طول مسیر کانال
- راحتی در توزیع و تقسیم آب
- استفاده بهینه از سطح زمین
یکپارچه سازی اراضی
وجود اراضی بسیار خرد و غیر همگن در سطح استان باعث عدم استفاده بهینه از آب و خاک و افزایش هزینه های تولید در واحد سطح می شود. لذا عملیات یکپارچه سازی اراضی ، زمینه اجرای اینگونه طرحها را فراهم می سازد.
نویسندگان : مهندس یوسف یزدیان – مهندس محمد حسین احمدپور
ناشر: مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی استان قم
همچنین مطالعه پستهای زیر نیز پیشنهاد میگردد
استفاده از بلوک گچی در برنامه ریزی آبیاری
مصرف بهینه آب در روش آبیاری کرتی و نواری
دانلود فایل PDF مقاله مقابله با خشکسالی و مصرف بهینه آب در کشاورزی
