بهینه سازي مصرف آب در روشهاي کرتی و نواري

مقدمه و اهمیت موضوع

در شـــرایط افـــت کمـــی و کیفـــی منـــابع آب در بـــسیاري از نقـــاط کـــشور، تاکیـــد سیاستگذاران آب کشاورزي (به عنوان بزرگترین بخش مصرفکننده آب) بـر اصـلاح و ارتقاي روشهاي آبیاري در مزرعه به منظور صـرفه جـوئی و اسـتفاده بهینـه از ایـن نهـاده بـا ارزش، امري ضروري و بدیهی است. در راندمان آبیاري، سه فاکتور فنی یعنی نـوع سیـستم آبیاري (کرتی/نواري/فارو/ بارانی/قطره اي/موجی و …)، عمق آب مـورد نیـاز گیـاه در هـر نوبت آبیاري و دور آبیاري در شـرایط خـاك، اقلـیم و گیـاه مـورد نظـر کـه عمـده مـسایل مدیریت و بهره برداري از سیستم را در بر میگیرند، اهمیـت دارنـد. چنانچـه روش آبیـاري، عمق آب و یا دور آبیاري در یک مزرعه نامناسـب باشـد، سیـستم آبیـاري مزرعـه نخواهـد توانست نیازهاي مزرعه را برآورده کند و از کفایت و راندمان مناسبی هم برخـوردار باشـد. در مورد سیستمهـاي آبیـاري تحـت فـشار (نظیـر قطـره اي، بـارانی و …،)عمومـاً محققـان و کارشناســان وارد عمــل شــده و از طریــق طراحــی فنــی سیــستم، ارائــه تقــویم آبیــاري و دستورالعمل نگهداري و بهره برداري از سیـستم، نیازهـاي اولیـه بهـره بـرداران بـراي آبیـاري صحیح یک مزرعه را تا حدودي مرتفع میکنند. اما در برخی از سیستمهـاي آبیـاري (نظیـر کرتی/نواري و فارو)، به دلیل کفایـت دانـش و تجربـه کـشاورز بـراي مـدیریت سـنتی ایـن سیستمها، عموماً توجه کمتري از جانب کارشناسان و دست اندرکاران به آنها معطوف است و لذا اقدامات و اظهارنظرهاي فنـی کمتـري در ایـن خـصوص بـا کـشاورزان مطـرح شـود. جالب اینجاست که این سیستمها به دلیل غالب بودن، راندمان کمتـري نـسبت بـه روشهـاي مدرن دارند و البته به دلیل سطح قابل توجه و غالب بـودن آنهـا در بـین سـایر سیـستمهـاي آبیاري در کشور، عامل اصـلی تلفـات آب و پـایین بـودن رانـدمان کلـی آبیـاري در بخـش کشاورزي نیز محسوب میشوند. علاوه بر مشکلاتی کـه تلفـات آب و رانـدمان پـایین ایـن سیستمها در مقیاس مزرعه ایجاد میکنند، در مقیاس دشـت و حـوزه آبخیـز نیـز مـیتواننـد منجر به بروز مشکلات بزرگتر نظیـر افـزایش سـطح ایـستابی و مانـدابی اراضـی، شورشـدن خاك و آب زیرزمینی، تحمیل هزینه هـاي احـداث شـبکه زهکـشی، افـزایش حجـم زهآب خروجی از منطقه و بروز مسایل زیست محیطی دفع و انباشت زهآبها شوند.

طبق نظر متخصصین کشورمان، در حال حاضر راندمان کاربرد آب آبیاري حـدود 40 درصد و متوسط شاخص کارآیی مصرف آب حدود 0.95 کیلوگرم بر مترمکعب اسـت که براي غلبه بر مشکلات کـم آبـی و تـامین امنیـت غـذایی و اقتـصادي کـشور، ایـن معیارها باید تا افق 1404 هجري شمسی به 60 درصد و 1.7 کیلـوگرم بـر مترمکعـب پیشرفت کنند.

بنابراین ضرورت دارد تا سیستمهاي سطحی به عنوان سیستم غالب آبیـاري در کـشور از منظر علمی و فنی مورد توجه جدي قرار گیرند و راهکارهاي اصلاح و ارتقاي این سامانه ها و افزایش شاخص کارآیی مصرف آب شناسائی و در مزارع کشاورزان پیاده سـازي شـوند. در شرایط بحـران آب، بـه نظـر مـیرسـد کـه ایـن روش آسـانتـر و کـم هزینـه تـر از سـایر گزینــه هــاي مطــرح بــراي مقابلــه بــا مــشکلات کــم آبــی نظیــر انتقــال بــین حوضــه اي آب، شوري زدایی و انتقال آب دریا، دستبرد به آبهاي فسیلی، تصفیه آبهاي نامتعـارف و … خواهد بود. از طرفی دیگر، باید پذیرفت که فراگیر کردن سیستمهاي آبیاري تحـت فـشار و پربازده در تمامی باغات و مزارع آبی کـشور در سـالهـاي آتـی، مـشمول مـرور زمـان خواهد بود و نباید سامانه هاي سنتی آبیاري سطحی را تا زمان وقوع این تغییـرات بـه حـال خود رها کرد. جدول شماره 1 نـشان دهنـده موضـوعات و چـالشهـاي عمـده مـرتبط بـا راندمان و کارآیی مصرف آب در مزارع کشاورزان و راهکارهـاي پیـشنهادي بـراي حـل آنها است.

با عنایت به موارد طرح شده در جدول فوق، این نشریه در صدد است تـا مجموعـه اي از راهکارهاي ارتقاي سیستمهاي آبیاري سطحی به عنوان غالب ترین سیستم آبیاري کـشور به منظور بهینه سازي و افزایش راندمان این سیستمهـا و همچنـین افـزایش شـاخص کـارآیی مصرف آب در مزرعه را ارائه کند . این راهکارها عمدتاً مبتنی بر نتایج تحقیقـات داخلـی و یا مشاهدات و تجارب کارشناسانه بوده و برخی از آنها نیز تاکنـون در مـزارع کـشاورزان اجرا شده و قابلیتهاي مثبت آنها به اثبات رسیده است.

با توجه به ضرورت اقدام تصمیم گیران و دست اندرکاران بخش آب کشور در مقابلـه با بحران آب، همزمان با تدوین دستورالعمل ها واقدامات فنی (اعم از سـخت افـزار و نرم افزاري)، بسترسازي براي اجراي سیاستهاي تشویقی و حمایتی از کشاورزان و ترویج و فرهنگ سازي موضوع، الزامات قانونی متعـددي نیـز در کـشورمان وضـع شده است. این قوانین وزارتخانه هاي جهاد کشاورزي و نیـرو را مکلـف بـه ایجـاد و ساماندهی نظام بهره برداري آب، بازنگري در سند ملی الگوي مصرف آب کشاورزي و تحویل حجمی آب به تشکلهاي آببران و نصب ابزارهاي اندازه گیري در مکانهاي تحویل آب کشاورزي به بهره برداران کرده اند. شدت و وسعت مشکلات خشکسالی و کم آبی در سالهاي اخیر، این الزامات قانونی را به اجرایی شدن نزدیکتر کرده است.

سخنی با کشاورزانی که خواننده مطلب مصرف بهینه آب در روش آبیاری کرتی و نواری هستند:

ارتقاي شاخص کارایی مصرف آب در مزرعه، علاوه بر تجـارب ارزنـده، مهـارتهـا و تلاشهاي بیدریغ شما در مزرعه، نیازمنـد درنظـر گـرفتن راهکارهـا و ملاحظـات فنـی نیـز هست که در این نشریه به برخی از آنها اشاره شده است. این راهکارهـا در عـین سـادگی، داراي پشتوانه علمی و مهندسی بوده و لذا چنانچه براي اجراي آنها در مزرعه خود نیازمنـد مشاوره و کمک تخصصی بیشتري هستید، از کارشناسان و مروجان کشاورزي منطقـه خـود بخواهید که شما را در این مهم همراهی کنند.

سخنی با کارشناسان و مروجان که خواننده مطلب مصرف بهینه آب در روش آبیاری کرتی و نواری هستند:

در این نشریه سعی شده که مجموعه اي از راهکارهاي فنی و مـدیریتی ارتقـاي شـاخص کارآیی مصرف آب در مزرعه آورده شـود و اسـتنباط محققـان بـر ایـن اسـت کـه اجـراي به موقع و همزمان این مجموعه راهکارهاست که مـیتوانـد در صـرفه جـوئی مـصرف آب و افزایش تولید در واحد سطح مزرعه تاثیرات معنی داري داشته باشد. پرواضح است کـه ایـن راهکارها، عمدتاً بایـد توسـط کـشاورزان و تحـت نظـارت و راهنمـایی شـما کارشناسـان و مروجان منطقه اي اجرا شوند. با توجه به بضاعت کـشاورزان در ایـن زمینـه و ترغیـب بیـشتر آنها به اجراي اصولی راهکارهاي ارتقاي شاخص کارآیی مصرف آب در مزرعـه، پیـشنهاد میشود که ضمن راهنمایی دقیق کشاورزان و نظارت مـستمر بـر اجـراي ایـن راهکارهـا در مزرعه آنها، دستورالعملهاي موجود در سـطح مـزارع نمایـشی نیـز پیـاده سـازي شـده و از طریق بازدیدهاي روز مزرعه و کارگاه هاي آموزشی، امر توسعه و ترویج ایـن راهکارهـا در بین کشاورزان منطقه تسهیل شود. همچنین به منظور پیـاده سـازي راهکارهـاي توصـیه شـده در ایــن نــشریه در منطقــه هــدف و اخــذ جدیــدترین یافتــه هــا و دســتاوردهاي مــرتبط بــا موضوع، ارتباط مروجان و کارشناسان بخشهاي اجرایـی بـا بخـشهـاي تحقیقـاتی اسـتانی توصیه میشود.

صرفه جوئی در مصرف آب و یا افزایش تولید در واحد سطح

افزایش راندمان آبیاري در یک سیستم آبیاري به معنی جلوگیري از تلفات آبی سیستم، صرفه جوئی مصرف آب در مزرعه و کاهش استحصال منابع آب اسـت کـه بـه شـرط عـدم توسعه سطح زیرکشت از طریق آب صرفه جوئی شده، مـیتوانـد تـاثیرات مثبتـی در ذخیـره منابع آبی منطقه داشته باشـد. امـا از طرفـی دیگـر، میـزان عملکـرد محـصول بـه میـزان آب مصرفی وابسته بوده و براي تولید اقتصادي محصول (مقرون به صرفه براي کشاورز)، گیاه به حداقلی از آب آبیاري نیازمند است. بنابراین اقدامات مربوط بـه صرفه جویی مـصرف آب در مزرعه، باید تولید محصول در واحـد سـطح را افـزایش دهـد و سـبب کـاهش محـصول نشود. براي سـهولت تـصمیم گیـري و تعیـین کارآمـدي ایـن اقـدامات، از شاخـصی بـه نـام ^“ کارآیی مصرف آب ^“ استفاده میشود. این شـاخص نـشان دهنـده میـزان تولیـد محـصول (کیلوگرم) به ازاي میزان آب مصرفی در مزرعه (مترمکعب) در یک سطح مـشخص (یـک هکتار) است . مثلاً گفته میشود که شاخص کـارآیی مـصرف آب گنـدم 0.7 کیلـوگرم بـر مترمکعب است و بیانگر این بوده که به ازاي هر متر مکعـب ( 1000  لیتـر) آب مـصرفی در مزرعه، 0/7 کیلوگرم گندم ( 700  گرم) تولید میشود. ارتقاي این شاخص، نیازمند کـاهش آب مصرفی در مزرعه، افزایش تولید در واحد سطح و یا هـر دوي ایـن مـوارد بـه صـورت تــوام اســت. بنــابراین افــزایش شــاخص کــارآیی مــصرف آب هــم بــه نفــع منــابع آبــی و محیطزیست منطقه و هم به سود کشاورزان خواهد بود.

توجه کشاورزان و مروجان به این نکته ضـروري اسـت کـه میـزان تولیـد در واحـد سطح (کیلوگرم در هکتار) نمیتواند ملاك عمل مناسبی براي مقایسه دو مزرعه و یا دو سیستم آبیاري با همدیگر باشد، بلکه میزان تولید به ازاي آب مـصرفی (کیلـوگرم بر مترمکعب) است که میتواند معیار شایسته تري براي این مقایسه محسوب شود.

مجموعه اقداماتی که در این نشریه معرفی شده اند، ضمن توجه به کـاهش مـصرف آب در مزرعه، توجه به افزایش و یا حفظ تولید در واحد سطح نیز دارند و به عبارتی دیگر، ایـن اقدامات سعی دارند که شاخص کارآیی مصرف آب در مزرعه را ارتقاء داده و به پایـداري تولیـــدات کـــشاورزي در شـــرایط بحـــران کـــم آبـــی کمـــک کننـــد. تحقـــق شـــعار ^“ محصول بیشتر – آب کمتر ^“ نیز در گرو بهبود شاخص کارآیی مـصرف آب در مـزارع کــشاورزان اســت. ایــن اقــدامات شــامل الگــوي قطعــه بنــدي زمــین بــراي آبیــاري و انجــام مرزبنــدي هــا، بهینــه ســازي ابعــاد نوارهــاي آبیــاري، تــسطیح زمــین، تنظــیم دبــی ورودي بــه نوارهاي آبیاري، کنتـرل و کـاهش مـدت زمـان آبیـاري مزرعـه، تقـویم آبیـاري، توجـه بـه فنولوژي (مراحل رشد گیاه) و انجام عملیات به زراعی نظیر تاریخ کشت، نوع و میـزان بـذر مصرفی، زمان برداشت، آبشوئی و مدیریت کودي مزرعه اسـت کـه هـر یـک بـه تفکیـک توضیح داده شده است.

الگوي قطعه بندي زمین براي آبیاري و مرزبندي ها

الگوي قطعه بندي، نحوه توزیـع و حرکـت آب در قطعـات مختلـف مزرعـه (کـرتهـا) نقش مهمی در اتلاف و یا جلوگیري از هدررفت آب کشاورزي ایفا میکند. به عنوان مثال در سیستم کرتهاي مسطح و یا کـم شـیب، مـشاهده شـده اسـت کـه توزیـع چرخـشی آب صورت گرفته و آب پس از ورود به یک کـرت و اتمـام فـاز پیـشروي، از طریـق خروجـی انتهایی آن وارد کرت بعدي شود

در چنین شرایطی، نفوذ عمقی آب افزایش یافته (به ویژه در کرتهاي ابتـدایی) و منجـر به افزایش مدت زمان آبیاري و در نهایت اتلاف حجـم زیـادي از آب در مزرعـه مـیشـود. بنــابراین توصــیه مــیشــود کــه حتــی الامکــان از گــردش آب در ســطح کــرتهــاي متــوالی خودداري شود. شکل شماره 2 تصاویري از الگوهاي سـنتی و پیـشنهادي بـراي قطعـه بنـدي مزرعه و نحوه آبیاري کرتها را نشان میدهد. در چنین شرایطی توصیه میگردد که شـیوه آبیاري از کرتی به نواري تغییر یابد (شکل   2 – ب) که این موضوع در بخـش بعـدي نـشریه، به تفصیل بیان شده است.

یکی از مواردي که در مرحله آماده سازي و مرزبندي زمین به درایـت ویـژه کـشاورزان نیاز دارد، توجه به مرزهاي قطعات از نظـر عـرض مرزهـا، نحـوه و زمـان مرزبنـدي (قبـل از بذرپاشی/ بعد از بذرپاشـی) و ادوات مـورد اسـتفاده بـراي آن اسـت. مـرز زمـین بیـشتر در معرض مشکلات شوري خاك، تراکم نامناسـب بـذر و همچنـین غرقـاب شـدن اسـت کـه ضمن ایجاد تلفات در زمین، میتواند عملکرد مزرعه را بیش از حد تصور کاهش دهد.

تجربه نشان داده است که مرزبندي هاي عریض و نامناسب زمین میتواند منجر به کاهش 10 درصدي سطح کشت و تولید محصول در مزرعه شود.

یکی از مزایاي تغییر شیوه آبیاري از کرتی به نواري، کاهش عملیات مرزبندي است که ضمن کاهش انرژي و هزینه، میتواند از مشکلات فوق نیز جلوگیري کند. نحـوه مرزبنـدي در کاهش آب و یا بذر مصرفی نیـز تاثیرگـذار اسـت. شـکل شـماره 3 تـصاویري از نحـوه مرزبندي زمین و نقش آن در تلفات آب، زمین و بذر مصرفی را به خوبی نشان میدهد.

بهینه سازي ابعاد نوارهاي آبیاري

به دلیل سنتی بودن روشهاي آبیاري سطحی، نحوه قطعه بندي زمـین در منـاطق مختلـف متغیر است و تعیین ابعاد هر یـک از کـرتهـا بیـشتر بـر تجـارب کـشاورزان اسـتوار اسـت (شکل 4 ) . اندازه گیريهـا و مـشاهدات میـدانی نـشان داده کـه برخـی از ایـن ابعـاد تناسـب چندانی با خـصوصیات مزرعـه (بافـت خـاك و شـیب زمـین) و دبـی جریـان آب در محـل ندارند. همین موضوع سبب طولانی شدن مدت زمان آبیاريها، بروز مـشکل توزیـع آب در سطح مزرعه، زیادشدن نفوذ عمقی در مسیر پیشروي جریان و کاهش رانـدمان کـاربرد آب در مزرعه شده است. لذا به نظر میرسد که بتوان تجارب موجود کشاورزان در این زمینه را با اصول فنی و هیدرولیکی مساله، تلفیق و ابعاد مناسبتري را بر اساس شرایط حاکم بر هـر مزرعه توصیه کرد.

تحقیقات در زمینه طراحی هیدرولیکی سیستمهـاي آبیـاري سـطحی بـه ویـژه در مـزارع گندم و در شرایط شور (بـه عنـوان محـصول و شـرایط عمـده در اکثـر نقـاط کـشور) نـشان میدهد که سیستم آبیاري نواري نسبت به سایر سیـستمهـا (نظیـر کرتـی یـا حوضـچه اي) از راندمان بیشتري برخوردار بوده و همچنین براي کنترل و مدیریت شوري خاك منطقه ریشه مناسبتر است. انتخاب این روش براي آبیاري و طراحی ابعاد مناسب نوارها میتواند مدت زمان آبیاري را به مقدار قابل توجه کاهش دهد و گاهی بیشتر از 30 درصد به صرفه جویی آب کمک کند. بر اساس تجارب حاصله، این مقدار حتی در اولین آبیاري که بستر خـاك داراي بیشترین نفوذ و کندترین سرعت پیشروي است نیز معنی دار بوده است. نکته اساسی و مهم در این زمینه، طراحی بهینه و اصولی ابعاد نوارهاي آبیاري است که نقـش بـه سـزایی در کسب موفقیت این سیستم ایفا میکند

ابعاد مناسب نوارها تابعی از بافت خاك، شـیب زمـین، دبـی جریـان آب و تـاثیر آن بـر سرعت پیشروي و پسروي آب در امتداد نوارهاي آبیـاري اسـت کـه نیازمنـد انـدازه گیـري دقیق این عوامل در مزرعه و انجام محاسبات هیدرولیکی است. به عنوان یک راهنماي کلی و در مرحله طراحی سیستم، میتوان از اعداد پیشنهادي جـدول شـماره 2 بـراي تعیـین ابعـاد مناسب نوارهاي آبیاري بر اساس عوامل فوق الذکر اقدام کـرد. بـه عنـوان مثـال بـراي یـک مزرعه با دبی 18 لیتر بر ثانیه و بافت خـاك سـبک (شـن لـومی) و شـیب زیـاد ( 0.6 ^– 1   درصد)، ابعاد پیشنهادي نوارها را حدود 6.75 متر در نظر مـیگیرنـد. در ایـن شـرایط، دبـی واحد عرض نوار 3 لیتر بر ثانیه بر متر است که از تقسیم 18 لیتر بر ثانیـه بـر 6 متـر بـه دسـت مــی آیــد. همچنــین متوســط عمــق آبیــاري در هــر نوبــت حــدود 125 میلیمتــر خواهــد بــود. همانطوري که در این جدول ملاحظه میشود، با سنگینتر شدن بافت خـاك مزرعـه، طـول نوارهاي آبیاري بزرگتر شده و همچنین با افزایش شیب در هـر یـک از گـروههـاي بافـت خاك، ابعاد نوارها کـاهش پیـدا مـیکنـد. طـول و عـرض پیـشنهادي نوارهـا داراي حـدود تغییرات (حداقل و حداکثر) بوده که اسـتفاده از مقـادیر حـداکثر طـول و یـا عـرض، بـراي دبیهاي پائین توصیه نمیشود.

اجراي آبیاري نواري داراي شرایط و محدودیتهایی نیز هست که به شیب زمین، بافت خاك و نوع گیاه برمیگردد. براي اجراي این سیستم بهتر است که عملیـات شـیب بنـدي و تسطیح زمین با دقت زیادي صورت گیرد. چنانچه بهره بردار در مرحله تسطیح و شیب بنـدي زمین خود قرار داشته و مجاز به انتخاب شیب دلخواه است، توصیه میشود که براي اجـراي آبیاري نواري، شیب عرضی زمین را صفر و یا ناچیز درنظر گرفته و شیب طولی را متناسـب با بافت خاك مزرعه و بین 0.2 درصد (یا 2 در هزار) براي خاكهاي سنگین، تا 1 درصـد (  10  در هزار) براي خاكهاي سبک اختیار کند.

درشیبهاي کم حرکت آب با سـرعت زیـاد در طول نوارها صورت نگرفته و نفوذ عمقی زیاد مـیشـود و در شـیبهـاي زیـاد، روانـاب انتهایی زمین افزایش پیدا میکند. انتخاب شیبهاي کمتر و یـا بیـشتر از حـدود فـوق الـذکر براي این سیستم، به ملاحظات و انـدازه گیـريهـاي بیـشتري نیـاز داشـته و در حیطـه کـاري محققان و کارشناسان موضوع قرار دارد.

توصیه سیستم آبیاري نواري براي خاكهاي نسبتاً عمیق با بافت متوسط و یا رسی ارجح است. خاكهاي خیلی سبک براي این روش تقریباً نامناسب بوده و یـا نیـاز بـه دبی ورودي زیادتري داشته که بایـد مـدنظر طـراح قـرار گیـرد. ایـن سیـستم بـراي کشتهاي متراکم نظیر گندم، جو، ذرت، یونجه و … مناسب است. همچنین بهتـر اسـت که اجـراي ایـن سیـستم در سـطوح وسـیع، همزمـان بـا اجـراي عملیـات تـسطیح و یکپارچه سازي اراضی باشـد. تـسطیح و یکپارچـه سـازي ضـمن تـسهیل در ایجـاد و بهره برداري از شبکه هاي آبیاري زهکشی و دسترسی آسانتـر بـه ادوات کـشاورزي، امکان پیاده سازي اصولی نوارهاي آبیاري سطحی بر اساس خصوصیات زمین و دبی آب هر منطقه را فراهم می آورند.

توجه شود که به عنوان یک اصل کلی و در شرایط بحـران آب و خشکـسالی، انتخـاب خاكهاي خیلی سبک (شنی و سنگریزه اي) براي آبیاري چندان قابـل توصـیه نیـست. آیش و رهاسازي آنها در فصول کم آبی و یا اصلاح به کمک کودهاي آلی براي افزایش قدرت نگهداري آب در خاك، از جمله راهکارهاي پیشنهادي در این زمینه است. همچنین به منظور کاهش تبخیر از سـطح خـاك، اسـتفاده از پوشـش مـالچ (مـصنوعی و یـا طبیعی) در جاهایی که سطح ایستابی آب زیرزمینی بالاست، توصیه میشود.

تسطیح زمین

تسطیح مناسب زمین کمک زیادي به ایجاد یکنواختی در پیـشروي آب، کـاهش مـدت زمان آبیاريها، کاهش تلفات عمقی آب در مزرعه و افزایش راندمان سیستم میکند. تـاثیر

تسطیح نامناسب در شرایطی که خاك و یا آب آبیـاري شـور اسـت، مـشهودتر اسـت . تسطیح دقیق زمین در شرایط شور، باعث جلـوگیري از تجمـع شـوري در نقـاط مرتفـع مزرعـه و ایجاد یکنواختی در سبزشدن گیاه و در نهایت افزایش عملکرد در واحد سطح خواهد شد.

خوشبختانه در حال حاضر روشهاي تسطیح دقیق (لیزري) به سـرعت در حـال گـسترش هستند و به دلیل اثربخشی معنیدار و قابل توجه آن بر کاهش مصرف بـسیاري از نهـاده هـاي کشاورزي به ویژه آب، با استقبال وسیع بهره برداران در نقاط مختلف کشور روبرو شده انـد. گفته میشـود کـه تـسطیح لیـزري بـر افـزایش رانـدمان مکانیزاسـیون و کـاهش اسـتهلاك ماشین آلات، کاهش هزینه عملیات کاشت، داشت و برداشت، سهولت آبیـاريهـا، کـاهش رویش علفهاي هرز، فراهم کردن بستر مناسب براي انجام عملیات خاكورزي حفـاظتی، کاهش اثرات شوري و ماندابی مزرعه بر گیاه، جلوگیري از فرسایش خاك زراعی و حفـظ حاصلخیزي آن تاثیراتی دارد. البته ماندگاري اثرات مثبت تسطیح لیزري در مزرعـه و طـول عمر آن، به اجراي صحیح عملیات تسطیح لیزري و نحوه مدیریت و بهره برداري زمین پـس از تسطیح وابسته است .

توصیه میشود که در صورت استفاده از تسطیح لیـزري زمـین در مزرعـه، عملیـات تسطیح حتماً توسط فرد آموزش دیده و بر پایه دستورالعملهاي فنی موجود صورت پذیرد. همچنین قبل از انجام عملیات تسطیح، کروکی مناسبی از محل عبور کانالهـاي آبیاري، نحوه قرارگیري نوارهاي آبیاري در مزرعه، شیب مناسب و جهت شیب، تهیـه و بر اساس آن اقدام به تسطیح لیزري زمین شود. از در نظر گرفتن پارامترهایی مانند بافت خاك و دبی جریان آب در تعیین شیب مناسب براي تسطیح نیز غفلت نشود. به نحوه انتخاب شیب و قطعه بندي مناسب زمین براي آبیاري در همـین مطلب اشـاره شده است.

تنظیم دبی ورودي به نوارهاي آبیاري

تجربه نشان داده است که دبی (شدت) جریـان آب ورودي بـه هـر نـوار آبیـاري، تـاثیر بــه ســزایی در رانــدمان کــاربرد آب در آن مزرعــه دارد. چنانچــه مزرعــه از شــیب مناســب برخوردار باشد، افزایش دبی آب ورودي به هر قطعه تحت آبیاري، منجر بـه کـاهش زمـان آبیاري آن قطعه شـده و از تلفـات عمقـی آب در حـین عمـل آبیـاري جلـوگیري بـه عمـل میآید. همین موضوع سبب میشود که راندمان کاربرد آب در مزرعه افزایش چـشمگیري پیدا کند. شکل شماره 8 نشان دهنده تاثیر افزایش دبی بر تغییر راندمان و زمـان قطـع جریـان آب ورودي به هر کرت است.

بدیهی است که در هر مزرعه و با توجه به ابعاد کـرتهـا، خـصوصیات خـاك و شـیب زمین، اعداد محورهاي عمودي و افقی این نمودار تعریف خواهند شد. همچنـین، بـراي هـر مزرعه (از نظر ابعاد، خصوصیات خاك و شیب) حداقلی از دبی ورودي قابل تعیـین اسـت؛ به طوريکه راندمان آن در حد مناسب و قابل قبولی باشد. با توجه به اینکه در بسیاري مواقع امکان افزایش دبی جریان آب ورودي به نوارها توسط کشاورز وجود ندارد و دبـی آب در محل مزرعه بیشتر مواقع عدد ثابتی است، دو راهکار براي حل این مساله و بهینه سـازي دبـی آب ورودي به کرتها قابل اجراست.

راهکار اول: تغییر ابعاد نوارها (قطعات) در مرحله آماده سازي زمـین و ایجـاد تناسـب بین ابعاد زمین و دبی جریان آب و خـصوصیات مزرعـه. ایـن کـار توسـط کارشناسـان و از طریق بهینه سازي ابعاد کرتها و تعیـین زمـان مناسـب قطـع جریـان آب در سیـستم آبیـاري سطحی براي شرایط مزرعه (بافت خاك، شیب زمین ) امکان پذیر است.

راهکار دوم: تغییر شیوه آبیاري به منظور مدیریت دبی جریان آب ورودي به هر نوار؛ به طوريکه از آبیاري همزمان پنج یا شش نوار آبیاري در مزرعه خودداري شده و اقـدام بـه آبیاري تک تک نوارها به صورت مجزا شود تا دبی آب ورودي به هر نوار آبیـاري افـزایش پیدا کند. تعیین تعداد قطعه (قطعاتی) که میتوانند بـه صـورت همزمـان و بـا هـدف افـزایش راندمان آبیاري شوند، وابسته به دبی کلی جریان، ابعـاد هـر یـک از قطعـات و خـصوصیات مزرعه (بافت خاك و شیب زمین) داشـته و مـیتواننـد توسـط کارشناسـان مربوطـه توصـیه شوند. البته انجام این راهکار در مزرعه نیازمند همـت کـشاورز و صـرف وقـت بیـشتر بـراي مدیریت بهتر مزرعه خود و در نهایت جلوگیري از اتلاف آب اسـت. اتوماسـیون سیـستم و ایجاد شیرهاي خودکار قطع و وصل جریان آب ورودي بـه کـرتهـا نیـز در صـورت قابـل توجه بودن سطح آبیاري و به صرفه بودن، توصیه میشود.

انتقال و توزیع آب در مزرعه

در شـــرایطی کـــه امکـــان ایجـــاد نهرهـــاي آبیـــاري و آبگیـــري مـــستقیم از منبـــع ( رودخانه/چشمه /… )  توسط کشاورز وجود دارد، توجه شود که ظرفیت بالا و حجم بیش از حد آب در کانال مزرعه همیشه مطلوب مزرعه نبوده و گاهی منجر به بروز مشکلاتی بـراي کشاورزان و منطقه تحت آبیاري خواهد شد. فرار آب از کناره مرزهـاي زمـین و کانـال بـه خارج از مزرعه، عدم کنترل و مهار جریان آب در حین تغییر مسیر آب ورودي به قطعـات، افزایش هرزآب انتهایی نوارها، تلفات شدید عمقی آب در مزرعه، فرسایش خـاك، بـذر و همچنین اشغال سـطح قابـل تـوجهی از زمـین کـشاورزي توسـط کانـالهـاي انتقـال آب از پیامدهاي این موضوع در مقیاس مزرعه است .

حجم آب تحویلی به کشاورز در هر نوبت آبیاري و دبی کانال آب سـرمزرعه، تـابعی از مساحت زمین تحت آبیاري و نیاز آبی گیاهان کشت شده در آن زمین اسـت. بـراي ارتقاي مدیریت بهره برداري از منـابع آب کـشاورزي و ایجـاد تناسـب بـین دبـی آب تخصیص یافته به هر کشاورز و ابعاد مزرعه و گیاه تحت آبیاري، به اقداماتی نظیـر تهیه برنامه و الگوي کشت، تهیه نقشه تبخیر و تعرق و نیاز آبی گیاهـان و کاداسـتر اراضی در مقیاس دشت و حوزه آبخیز نیاز بوده کـه بایـد توسـط برنامـه ریـزان و تشکلهاي آب بران هر منطقه پیگیري، تهیه و عملیاتی گردند.

به دلیل هدررفت قابل توجه آب در حین انتقال از منبع اصلی (چاه/ اسـتخر/ رودخانـه و…) و توزیع در داخل مزرعه، راهکارهایی ماننـد اسـتفاده از کانـال و لولـه هـاي انتقـال آب، نصب کانال هاي پیش سـاخته، پوشـش و تـرمیم انهـار آبیـاري، سرپوشـیده کـردن انهـار و همچنین یکپارچه سازي اراضی با هدف کاهش مسیر انتقـال آب در بـین مـزارع پراکنـده از هم، پیشنهاد میشود. توجه کشاورزان به این نکته ضروري است که با انجـام ایـن اقـدامات، میتوان تلفات نفوذ و نشت آب در طـول مـسیر انتقـال را بـه حـداقل ممکـن کـاهش داد و علاوه بر آن در صورت لوله گذاري میتوان ضمن کاهش تلفات زمین، از رشد علـفهـاي هرز در مسیر و تبخیر آزاد آب نیز جلوگیري کـرد . در همـین راسـتا روشهـاي کم فشار انتقال و توزیع آب در سطح مزارع (نظیر لوله هاي دریچه دار) قابـل توصـیه هـستند. در این روشها، فشار مورد نیاز براي انتقال و توزیع آب به طریق ثقلی (احداث استخر) و یا نصب پمپهاي کم فشار قابل تامین است. عدم نیاز به حفاري ترانشه و کاهش تلفـات زمـین (بدلیل عدم احداث کانال)، قابلیت تنظیم آب خروجی از دریچه ها (بر حسب نیـاز مزرعـه)، کاهش مشکلات گرفتگی شـیمیایی و فیزیکـی لولـه هـا و نـصب سـریع و آسـان در مزرعـه میتواند از مزایاي این روشها محسوب شود. این روشها براي انواع کشتهـاي ردیفـی و متراکم (اعم از زراعی و باغی) و براي انواع سیستمهاي آبیاري (نظیر فـارو و نـواري) قابـل استفاده میباشند.

مدیریت نامناسب آب در مزرعـه و تلفـات در شـبکه انتقـال و توزیـع آب مـیتوانـد مشکلات بزرگی نظیر ماندابی اراضی، شورشـدن و از بـین رفـتن منـابع خـاك و آب زیرزمینی، تحمیل هزینه هاي احداث و توسعه شـبکه زهکـشی، افـزایش حجـم زهآب خروجی از منطقه و بروز مسایل زیست محیطی دفع و انباشت زه آب ها را بـه دنبـال داشته باشد. شدت و وسعت مـشکلات مـذکور وابـسته بـه شـرایط هیـدرولوژیکی، توپوگرافی، خاك و اقلیم آن منطقه خواهدبود.

کنترل و کاهش مدت زمان آبیاري مزرعه

اگرچــه بــا اصــلاح و بهینــه ســازي ابعــاد نوارهــاي آبیــاري مــیتــوان بــین دبــی جریــان و خصوصیات خاك تناسب برقرار کـرد، امـا یکـی از مهمتـرین مراحـل در عملیـات آبیـاري مزرعه، قطع به موقع جریان آب ورودي به هر نوار پس از تکمیل فرایند آبیـاري اسـت. ایـن مرحله بیشتر توسط کشاورز و یا از طریق تعبیه شـیرهاي خودکـار قطـع و وصـل جریـان در ابتداي هر قطعه و اتوماسیون سیستم صورت میگیرد. بدیهی اسـت کـه عـدم رعایـت زمـان مناسب براي قطع جریان ورودي به هر نوار آبیاري (توسط کشاورز و یا سیستم اتوماسـیون) میتواند منجر به ورود بیش از حد آب به مزرعه، تلفات عمقی و هـدررفت آب در مزرعـه شده و به طور عملی سایر اقـدامات بهینـه سـازي مـصرف آب در مزرعـه (نظیـر تغییـر ابعـاد نوارهاي آبیاري و …) را ناکارآمد کند. اعمال آب مازاد بر نیاز آبـی گیـاه، حتـی مـیتوانـد عملکرد محصول تولیدي را کاهش دهد . افـزون بـر ایـن، آبیـاري بـیش از حـد مزرعه میتواند براي منطقه و حوزه آبخیز نیز مشکلات بـسیار بزرگتـري را ایجـاد کنـد کـه قبلاً به آنها اشاره شد.

یکی از مبانی علمی براي تعیـین زمـان مناسـب قطـع جریـان آب، تعیـین خـصوصیات و ضرایب نفوذپذیري خاك و سپس تعیین زمان لازم براي نفـوذ آب مـورد نیـاز ناحیـه ریـشه گیاه و در نهایـت پیـشنهاد زمـان مناسـب بـراي قطـع جریـان آب ورودي بـه مزرعـه اسـت. استنباط متخصصان بر این است که خاك قادر به نگهداري و ذخیـره مقـدار مشخـصی آب است که در صورت بیشتر شدن از ایـن مقـدار، نفـوذ عمقـی آب افـزایش یافتـه و از منطقـه توسعه ریشه گیاه خارج میشود. تجارب موجود نشان داده است که زمان مناسب براي قطع جریان آب در یک سیستم آبیاري نواري که مشکلی از نظر ابعاد و شیب بندي نداشته باشـد، به صورت زیر خواهد بود:

در خاكهاي رسی: هنگامی که 60 درصد از کل طول نوار آبیاري شده باشد.

در خاكهاي لومی: هنگامی که 70 تا 80 درصد از کل طول نوار آبیاري شده باشد.

در خاكهاي شنی: هنگامی که تمام طول نوار آبیاري شده باشد.

بنابراین بهترین زمان قطع جریان آب در یک نوار آبیـاري بـه طـول 100 متـر بـا خـاك سنگین، متوسط و سبک موقعی است که آب بـه ترتیـب 60، 75 و 100 متـر از طـول آن را پیموده باشد. همانطور که اشاره شد، تعیین زمان مناسب قطع جریان آب علاوه بر تنظـیم بـر اساس طول پیشروي آب در امتداد نوارهاي آبیاري، بر اساس مدت زمان از شـروع آبیـاري (دقیقه) نیز قابل توصیه است. این زمان بـا در نظـر گـرفتن ابعـاد نـوار، خـصوصیات خـاك، شیب و دبی ورودي تعیین میشود.

برخی کشاورزان بر این باورند که مدت زمان لازم براي آبیاري کل مزرعه همیشه عدد ثابتی بوده و چون حقابه آنها تغییر نمیکند، این زمان نیز غیرقابل اصلاح و کـاهش است. اما واقعیت امر این است که تغییر ابعاد کرتها، اصلاح شیوه آبیـاري و اجـراي دستورالعملهاي مدیریت آب در مزرعه میتواند (باید) مدت زمان لازم بـراي آبیـاري مزرعه را کاهش دهد. از طرفی دیگر کاهش مدت آبیاريها در هـر نوبـت، مـستلزم در نظر گرفتن تدابیري براي آب مازاد بهینه سازي است. در صورتیکه امکان تغییر نظام بهره برداري آب در منطقه وجود دارد، پیشنهاد میشود که این آب مازاد صرف کاهش فاصله بین آبیاريها و یا آبیاري در مراحل حساسیت گیاه به کم آبی (جـدول شـماره 3 ) شــود. در غیـــر اینـــصورت کـــاهش نـــرخ استحـــصال آب از منبـــع اصـــلی (چاه/رودخانه/چشمه/قنات/..( و کمک بـه تغذیـه سـفره، آرمـانیتـرین و مـوثرترین راهکار خواهد بود. توجه شود که گسترش سطح زیرکشت از طریق آب مـازاد، امکـان مدیریت و گذر از بحرانهاي کم آبی سالهاي آتی را از کشاورزان صلب خواهد کـرد و هرگز توصیه نمیشود. بنابراین فرهنگ سـازي و ایجـاد زیرسـاختهـاي لازم بـراي تحقق این راهکارها، مکملی بر فرایند بهینه سازي مصرف آب در سطح مزرعه بوده و باید مورد توجه اساسی مروجان و دست اندرکاران قرار گیرند.

اجراي تقویم آبیاري

یکی از مهمترین راه کارهاي بهینه سازي مـصرف آب در مزرعـه، برنامـه ریـزي آبیـاري است. برنامه ریزي آبیاري شامل تعیین دور و عمق آبیـاري بـر اسـاس شـرایط آب و هـوایی منطقه و گیاه مورد نظر و ارائـه یـک تقـویم آبیـاري بـراي مزرعـه اسـت. بـا اجـراي تقـویم آبیاري، آب داده شده به گیاه بر اساس نیاز واقعی آن خواهد بود و لذا در مراحلـی از رشـد که گیاه به آب بیشتري نیازمند اسـت، آب بیـشتري در اختیـار آن قـرار خواهـد گرفـت. در تقویم آبیاري، امکان کاهش دور آبیاري در هنگام نیاز شدید گیاه به آب وجـود دارد. شـکل 13 تصاویري شماتیک از مفهوم برنامه ریزي آبیاري را نشان میدهد. در شکل 13 – الف که مـیتـوان آنرا آبیاري اجباري مزرعه نامید، تعداد دفعـات آبیـاري در طـول فـصل بـه حـداقل مـثلاً( چهـار نوبت) کاهش یافته است. عمـق آبیـاري در هـر نوبـت نیـز زیـادتر از ظرفیـت نگهـداري رطوبـت خاك بوده و به صلاحدید کشاورزان آبیاريهاي سنگین در مزرعه انجام میشود.

در این شیوه احتمال تلفات عمقی و هدررفت آب بسیار زیاد است و از نظـر فنـی، قابـل توصیه به کشاورزان نیست. به دلیل طولانی شدن دور آبیـاري در ایـن شـیوه، احتمـال بـروز تنش خشکی در طول فصل رشد زیاد است. این شیوه حتـی در منـاطقی کـه احتمـال تـامین آب مورد نیاز گیاه توسط بارنـدگیهـا وجـود دارد، نمـیتوانـد مقبـول باشـد، چـرا کـه در مزرعه اي با خاك سنگین و فاقد شبکه مناسب زهکشی، در صورت همزمـان شـدن یکـی از این آبیاريها با وقوع بارندگی سنگین در منطقـه، احتمـال مانـدابی، خفگـی و از بـین رفـتن محصول وجود دارد .

در شکل 13  – ب  که یک شیوه از برنامـه ریـزي آبیـاري اسـت، دور آبیـاري متناسـب بـا تغییرات نیاز آبی گیاه تنظیم شده و بنابراین در اواسط فصل رشد، فاصله بین آبیاريها کمتر میشود. به همین دلیل، احتمال بروز تنش به گیاه بسیار کمتر از آبیاري اجباري گیاه (شـکل 13 – الف) است. در این روش عمق آبیاري در هر نوبت ثابت و برابـر بـا ظرفیـت نگهـداري آب در خاك در نظر گرفته شده است  مثلا ( 140 میلیمتر).

بدیهی است که افزایش تعداد نوبتهاي آبیاري در طول فصل رشد، به نفع گیاه اسـت و میتواند منجر به افزایش شاخص کارآیی مصرف آب شود. اما برخـوردار بـودن از یک سیستم آبیاري مناسب براي اعمال عمق آب مورد نظر در مزرعه، تسطیح مناسب زمین، تعیین زمان مناسب قطع جریان آب و آگاهی کشاورز براي مدیریت مزرعه خود (به ویژه تسلط بر زمان مناسب قطـع جریـان آب در مزرعـه) از ملزومـات و شـرایط تحقق این هدف خواهد بود.

براي مناطقی که بدلیل نظام بهره برداري از آب، احتمال تغییر دور آبیاري در طول فصل رشد وجود ندارد، شکل 13 – ج  قابل توصیه اسـت. در ایـن روش بـا تنظـیم یـک دور ثابـت آبیاري مثلاً( 14 روز)، عمق یا زمان آبیاريها متغیر شده و متناسب با نیاز آبـی گیـاه در هـر مرحله از رشد در نظر گرفته شده است. این روش نیـز از بـروز تـنشهـاي خـشکی بـه گیـاه جلوگیري مینماید. جدول شماره 3 مقادیر تخمینی از نیاز آبی گنـدم بـراي نقـاط مختلـف کشور را نشان میدهد. بدیهی است که تعیین دقیقتر نیاز آبی در مراحل مختلف رشد گیـاه و تنظــیم دور و عمــق آبیــاري (برنامــه ریــزي آبیــاري) از اقــداماتی اســت کــه بایــد توســط کارشناسان مربوطه انجام و به کشاورزان هر منطقه توصیه شوند. عواملی نظیـر ویژگـیهـاي اقلیمی، گیاه، خاك، شیوه آبیاري و وضعیت شوري منابع آب و خاك بـر تعیـین نیـاز آبـی گیاه تاثیرگذارند.

تجارب موجود نشان میدهد که تاریخ انجام آبیاريها در طول فصل رشـد و رعایـت دور کوتاه براي آبیاري، بسیار مهم بوده و حتی از عمق آب آبیاري نیز مهمتر اسـت. چرا که بروز تنشهاي خشکی در دوره هاي حساس گیاه به کم آبی ( جدول 4 ) ، میتواند اثرات جبران ناپذیري را به محصول واردکند. همچنین در صورت همزمـانی عملیـات آبیاري با وقوع بارندگیهاي سنگین در برخی از مناطق، میتواند منجـر بـه مانـدابی مزرعه و از بین رفتن محصول شود. بنابراین پیشبینی پارامترهاي هواشناسی نظیر بارش، اطلاع رسانی دقیق و به موقع به کـشاورزان از طریـق سـامانه پیـام کوتـاه، رسانه و … کمک زیادي به مدیریت مزرعه به ویژه در مراحـل کـشت بـذر، آبیـاري و کوددهی خواهد کرد. براي دستیابی به این هدف، توسعه زیرسـاختهـاي لازم نظیـر تجهیـز و یــا نــصب ایــستگاههــاي هواشناســی مزرعــه اي ضــروري خواهــد بــود. ایستگاههاي هواشناسـی مزرعـه اي ضـمن انـدازه گیـري و ثبـت خودکـار داده هـاي هواشناسی و استفاده در اتوماسیون سیستم آبیاري مزرعـه، مـیتواننـد در کنتـرل آفات و بیماريهاي گیاهی، گرمـازدگی، سـرمازدگی، بـادزدگی و غیـره نیـز اسـتفاده شوند.

آشنایی کشاورزان با وسایل اندازه گیري جریان آب در مزرعه

با توجه به توضیحات ارائه شده در این نشریه در خصوص اهمیـت و نقـش دبـی آب در تعیین ابعاد نوارهاي آبیاري، تنظیم دبی جریان آب ورودي به نوارها براي افزایش رانـدمان، حجم آب مصرفی و تعیین شاخص کارآیی مـصرف آب، ضـرورت دارد تـا کـشاورزان بـا وسایل اندازه گیري دبی جریان آب در مزرعه آشنا بوده و در صورت امکان مـورد اسـتفاده قرار دهند. نصب فلوم فلزي و یا فایبرگلاس در مسیر کانـال خـاکی و یـا بتـونی، اسـتفاده از مولینه (سرعت سنج) در کانالهاي منظم ماننـد ذوزنقـه اي، مـستطیلی و نـیم دایـره اي، نـصب کنتور حجمی در مسیر لوله انتقال آب و یا تعیین مشخصات جـت آب خروجـی از چـاه بـه کمک خط کش مخصوص از جمله روشهاي اندازه گیري دبـی در مزرعـه هـستند . نحوه نصب و کار با این وسایل بیشتر ساده بوده و توسط کارشناسان مربوطه مـیتوانـد آموزش داده شود.

آشنایی و دقت نظر کشاورزان با مفهوم و مقدار “حجـم آب مـصرف شـده در مزرعـه خـود” و مقایـسه آن بـا سـایر مـزارع و تطبیـق بـا مقـادیر توصـیه شـده توسـط کارشناسان، نقطه عطفی در بهینه سازي مصرف آب کشاورزي بـوده و فراگیـر شـدن این مهم، کشاورزان را به سمت بهبود مدیریت مصرف آب در مزرعـه خـود هـدایت و ترغیب خواهد کرد. همگام شدن کشاورز با سیاستهاي مدیریت کلان آب کشور نظیر هوشمندسازي کنتورها و تحویل حجمی آب کشاورزي، اعمال تعرفه واقعی آب بـراي بخش کشاورزي، اصلاح الگوي کشت، تجارت آب مجـازي و … از دیگـر دسـتاوردهاي آشنایی کشاورزان با این مفاهیم خواهد بود.

توجه به فنولوژی ( مراحل رشد گیاه ) و انجام عملیات به زراعی مناسب در مزرعه

براي انجام عملیات به زراعی، مدیریت اصولی مزرعه و انتقال و ترویج مفـاهیم علمـی و تحقیقاتی به کشاورز در زمینه مدیریت آبیاري، کوددهی، کنترل علـف هـرز و … اطـلاع از مراحل رشد و نمو گیاه در طول فصل رشد (مراحل فنولوژیکی) و تاریخ وقوع هـر یـک از آنها در مزرعه بسیار مهم اسـت. توصـیه هـاي کارشناسـی مربوطـه بیـشتر بـر مبنـاي مرحلـه رشدي گیاه است که براي هر اقلیم، منطقـه و حتـی بـراي هـر مزرعـه، مـیتوانـد در زمـانی خاص حادث شود. بـه عنـوان مثـال مراحـل کاشـت، پنجـه زنـی، سـاقه دهـی، خوشـه دهـی، گلدهی، شیري شـدن، خمیـري شـدن و رسـیدگی کامـل از مراحلـی اسـت کـه کـشاورزان گندمکار در هر نقطه از کشور با آنها سروکار دارند. مهـم اینکـه، آنهـا نیازمنـد اطـلاع از تاریخ وقوع هـر یـک از ایـن مراحـل در مزرعـه خـود هـستند و در صـورت عـدم آگـاهی کشاورز از تاریخ دقیق وقوع این مراحل در مزرعه، امکـان تطبیـق بـا شـرایط واقعـی وجـود نداشته و نمیتوان توصیه هاي فنی را به موقـع اجـرا کـرد. بـه عنـوان مثـال، جـدول شـماره 4 حساسترین مراحل رشـد گیاهـان مختلـف بـه کـم آبـی را ارائـه داده اسـت و مـیتوانـد در مدیریت آبیاري مزرعه مورد استفاده قرار گیرد.

همزمان بـا اجـراي راه کارهـاي بهینـه سـازي سیـستم آبیـاري سـطحی در مزرعـه، انجـام عملیات به زراعی و تغذیه مناسب مزرعه میتواند منجر به افـزایش کیفـی و کمـی محـصول شده و به ارتقاي شاخص کارایی مصرف آب کمک کند. این عملیات بـه اختـصار در زیـر آورده شده است. در هـر یـک از مـوارد مـذکور، مراجعـه بـه نظـرات و توصـیه هـاي ویـژه کارشناسان و محققانی که متناسب با شرایط هر منطقه، گیاه و مزرعه ارائه کرده انـد، ارجـح بوده و مطالعه نشریات ترویجی مرتبط با هر یک از این موضوعات، توصیه میشود.

• براي مناطقی که مشکل شوري خاك و آب آبیاري وجود دارد و ممکن است سبزشدن گیاه را مشکلاتی همراه کند، اعمال یک نوبت خاك آب با منبع آبی غیرشور و یـا آبـشوئی زمین قبل از کاشت قابل توصیه است.
• توجه به تاریخ کشت، جلوگیري از تاخیر کشت و آبیاري بـه موقـع پـس از کـشت (بـه ویژه آبیاريهاي اول و دوم)، تاثیر زیادي در افزایش جوانه زنی و سبزشدن گیاه دارد،
• دقت در نوع و میزان بذر مصرفی در واحد سطح و رقم مناسب، عمق و روش کشت بـر اساس توصیه هاي محققان و کارشناسان بومی بسیار ضروري است.
• توجه به زمان برداشت محصول ( بر اساس درصد رطوبت دانه) بـه منظـور جلـوگیري از ریزش دانه و خسارتهاي ناشی از هجوم پرندگان ضروري است.
• در برنامه ریزي و تدوین تقویم آبیاري براي روشهاي آبیاري سطحی در شـرایط شـور، افزایش عمق آب آبیاري به منظور تامین نیاز آبشویی مزرعه توصیه نمیشـود. نیـاز آبـشوئی براي کنترل شوري خاك منطقه ریشه و پایداري تولید ضروري بوده اما در این سیستمهـا از طریق راندمان آبیاري جبران میشود.
• به منظور مدیریت بهینه کودي مزرعه، آگاهی از پتانـسیل تولیـد گیـاه و انجـام آزمـون خاك ضروري است. توصیه میشود کـه کودهـاي نیتروژنـه بـه صـورت تقـسیط و در چنـد مرحله با توجه به زمان و تعداد آبیاريها مصرف شوند. مناسبترین زمان دریافت کودهـاي نیتروژنی مزرعه مراحلی است که شدت رشد رویشی گیاه زیاد اسـت (ماننـد اواخـر مرحلـه پنجه زنی و شروع طویل شدن ساقه گندم). بهینه سازي مصرف کود علاوه بر نقش و اهمیـت آن بر درصد سبزشدگی گیاه، افـزایش پنجـه زنـی و عملکـرد، در جلـوگیري از آلاینـدگی خاك و زه آب کشاورزي تاثیر به سزایی دارد.

توجه شود که تغذیه مناسب گیاه در گرو آبیـاري مناسـب آن اسـت. بنـابراین دقـت کشاورزان در آبیاري مزرعه خود به ویژه توجه به عمق بهینه آب و تاریخ آبیاريهـا (اجراي تقویم آبیاري پیشنهاد شده توسط کارشناسان)، میتواند مدیریت تغذیه گیاه در مزرعه را اثربخش کـرده، از اتـلاف کـود و آلـودگیهـاي آن جلـوگیري و کـارآیی مصرف کود را افزایش دهد.

همچنین مطالعه پستهای زیر نیز پیشنهاد می گردد.

مدیریت آبیاری در باغات
آبیاری قطره ای نواری در زراعت برنج
استفاده از بلوک گچی در برنامه ریزی آبیاری
آبیاری جویچه ای یک در میان در زراعت گندم
آبیاری قطره ای زیر سطحی
توصیه هایی برای کود آبیاری در روشهای آبیاری سطحی