علل ریزش گل و میوه در مرکبات

علل ریزش گل و میوه در مرکبات  و راه های کنترل آن

مقدمه

درختان مرکبات بطور طبیعی گلدهی سنگینی داشته و در اغلب سالها تعداد بسیار زیادی گل تولید میکنند. بدیهی است که چون درخت توانایی تأمین مواد غذایی کافی برای تبدیل تمام این گلها به میوه قابل عرضه به بازار را ندارد، هر ساله حجم زیادی از گلها و همچنین میوه های تازه تشکیل شده از درخت جدا شده و میریزند. به عنوان مثال در پرتقال تامسون ناول، بطور متوسط از هر دو هزار گل فقط یکی به میوه قابل برداشت تبدیل میشود. اگر این ریزشها به موقع و در حد طبیعی باشد، باردهی درخت مطلوب بوده، سلامت درختان تضمین میشود و درآمد اقتصادی خوبی نیز عاید باغدار خواهد شد. اما  گاهی شدت ریزش بیش از حد معمول شده و موجبات نگرانی باغداران را فراهم می آورد. به هر حال امروزه ریز ش بیش از حد گل و میوه به صورت یک مشکل جدی در باغداری مرکبات کشور مطرح است. چنین وضعیتی میتواند ضمن کاهش قابل توجه عملکرد درختان و بازدهی اقتصادی باغ، سبب شروع پدیده سال آوری نیز بشود. در این نشریه سعی شده است تا اطلاعات اولیه ای در زمینه انواع ریزشهای طبیعی و غیرطبیعی و راهکارهای لازم برای کاهش خسارتهای حاصل از آن در اختیار تولیدکنندگان محترم مرکبات قرار بگیرد.      

الف- تعریف ریزش

جدا شدن خودبخودی اندام های مختلفی مانند برگ، گل و میوه از درخت را ریزش می گویند. اهمیت این پدیده در مورد گل و میوه بسیار بیشتر از برگ است. درختان بالغ مرکبات هر ساله قادر به تولید بیش از ۲۰۰ هزار گل هستند. بدیهی است که بنیه درخت جوابگوی تبدیل تمام این گلها به میوه قابل برداشت نیست. به همین دلیل هر ساله بخش اعظم این گلها ریزش کرده و فقط حدود کمتر از یک تا دو درصد گل ها به میوه تبدیل می شوند. شدت ریزش گل و میوه بر حسب عوامل مختلف از جمله نوع رقم کشت شده، شرایط آب و هوایی و وضعیت تغذیه ای درخت می تواند متفاوت باشد. به همین دلیل ریزش یک رقم مرکبات بر حسب سال و شرایط مدیریت باغ میتواند متفاوت باشد. ریزش گل و میوه در مرکبات را میتوان به سه دوره مستقل (ریزش گل، میوه چه و قبل از برداشت) تقسیم کرد که هر کدام در قسمت بعد توضیح داده می شوند. البته این دوره ها کامًلا جدا از هم نیستند زیرا ممکن است در طول دوره ای که درخت هنوز گل دارد، ریزش میوه شروع شده و با ریزش گل همراه باشد. به هر حال ریزشهای گل و میوه چه پدیده هایی طبیعی بوده و برای داشتن میوه های درشت و بازرپسند لازم بوده ولیکن از ریزشهای غیرطبیعی و یا دیرهنگام که به ریزش قبل از برداشت معروف است باید جلوگیری کرد. بدیهی است که چنین ریزشهایی اغلب حاصل بروز تنشهای مختلف محیطی از جمله کم آبی، ماندابی شدن خاک، وزش بادهای گرم و خشک در دوره گلدهی یا تشکیل میوه، کمبود عناصری مانند ازت، پتاسیم، بر، مس و یا بروز آفات و امراض هستند.

از آنجایی که اغلب تفاوت قابل ملاحظه ای در شدت ریزش گل و میوه بین دو نوع گل آذین برگدار و بی برگ دیده می شود لازم است توضیح مختصری در این مورد داده شود. واقعیت این است که در گل آذینهای برگدار به دلیل تأثیر مواد غذایی تولیدی توسط برگهای همراه گل آذین، شدت رقابت بین گلها و میوه ها برای جذب این مواد کمتر از گل آذینهای بی برگ بوده لذا ریزش گل و میوه چه کمتر دیده می شود. از طرف دیگر میوه های حاصل از گل آذینهای برگدار اغلب درشتتر نیز هستند.

لازم به ذکر است که برگدار بودن یا نبودن گل آذین تا حدود زیادی وابسته به شرایط دمایی زمستان قبل از شکوفایی گلهاست. به عبارت دیگر، در سالهایی که زمستان طولانی و سرد باشد، گلهای بیشتری به صورت گل آذین های بی برگ بوده و اگر زمستان نسبتاً گرم باشد، گل آذینهای برگدار بیشتری تولید میشود.

نکته پایانی در این قسمت آن است که هرچه تاریخ شکوفایی گلها زودتر باشد، شدت ریزش گلها بیشتر خواهد شد. این تاریخ تا حدود زیادی تابع دمای زمستان قبل از گلدهی است. درحقیقت اگر در طول زمستان قبل از شکوفایی گلها، سرمای کافی به درخت نرسیده باشد، گلها دیرتر شکفته خواهند شد. درصد تشکیل میوه برا ی گلهایی که زودتر از سایرین شکوفا میشوند خیلی کمتر از آنهایی است که دیرتر شکوفا شوند.

ب- دوره های ریزش در مرکبات

اولین ریزش گلها در مرکبات مربوط به پیش از شکوفایی جوانه گل است ولی شدت این ریزش مربوط به سه الی چهار هفته بعد از آغاز ظهور گلهاست. در این دوره، معمولاً گلهای ناقص، ضعیف یا گرده افشانی نشده از درخت جدا میشوند. به هر حال، ریزش گل، معمولاً بخش قابل توجهی از گلهای درخت مرکبات را شامل میشود و نباید از فراوانی گلهای ریخته شده در پای درختان نگران بود. پس از گل ها نوبت به ریزش میوه چه هاست که بخشی از آن با دوران ریزش گل تداخل دارد و میوه چه هایی را شامل می شود که تلقیح آنها به خوبی انجام نشده است. اندازه این میوه ها تقریباً در حد نخود یا کوچک تر از آن است. از آنجایی که جنین این میوه ها ناقص و مقدار هورمونهای داخلی آنها کمتر از حد لازم است، درخت توانایی نگهداری این میوه ها را نداشته و از درخت جدا می شوند. لازم به ذکر است که دوره های شکوفایی گل و تشکیل میوه ها ممکن است در بسیاری از موارد با یکدیگر همپوشانی زمانی داشته باشد و لذا این دو دوره ریزش میتوانند با یکد یگر همراه باشند .

در مناطق نیمه گرمسیری ، طی ماههای اردیبهشت و خرداد میتوان موج دیگری از ریزش میوه در مرکبات را مشاهده کرد که به ریزش جودرو معروف است. در این زمان، میوه ها بدون دم میوه از درخت جدا می شوند. دلیل این ریز ش، رقابت میوه های جوان با یکدیگر برای جذب ترکیبات مختلف غذایی، آب و هورمونهاست. این موج شامل میوه چه هایی میشود که قطر آنها حدود ۰.۵ تا ۲ سانتیمتر است . البته این ریزش در اثر بروز تنشهای مختلف محیطی و بویژه گرمای هوا و یا کمبود آب تشدید خواهد شد.

به همین دلیل در مناطقی که دمای برگ به ۳۵ تا ۴۰ درجه سانتیگراد میرسد و یا درخت دچار کم آبی شده باشد، بیشترین شدت ریزش جودرو را میتوان در درختان مرکبات شاهد بود. به هر حال، این دوره از ریزش میوه ها در حقیقت نوعی تُنک است که توسط خود درخت انجام می شود. به همین دلیل، در سالهایی که باردهی درخت خیلی زیاد باشد، این ریزش از شدت بالاتری برخوردار خواهد بود.

این ریزش به درخت امکان میدهد تا با حذف میوه چه های اضافی، تعداد میوه های خود را در حدی تنظیم کند که هر میوه در موقع برداشت، از کمیت و کیفیت خوب و بازارپسندی برخوردار باشد.

موج سوم ریزش میوه ها که غیرطبیعی و معروف به ریزش قبل از برداشت است، با فاصله نسبتًا کمی از زمان برداشت انجام شده که وقوع آن خسارت اقتصادی زیادی را متوجه باغدار خواهد کرد .

ج- عوامل مؤثر در ریزش گل و میوه

درجه حرارت هوا

گرمای زیاد در اوایل تابستان به دلیل آنکه موجب خروج آب فراوانی از درخت شده و آن را دچار تنش رطوبتی میکند، باعث تشدید ریزش گل و یا میوه خواهد شد. گرمای زیاد هوا همچنین میتواند از طریق اثری که در جلوگیری از گرده افشانی و تشکیل میوه دارد موجب تحریک ریزش گلهای گرده افشانی نشده یا میوه هایی که گرده افشانی ناقصی داشته اند شود. علاوه بر گرما، سردی هوا در دوره قبل از تشکیل میوه نیز میتواند نقش مهمی در تحریک ریزش گل و میوه چه داشته باشد.

بروز سرما در اوایل فصل رشد میتواند از طریق کاهش فعالیت زنبورهای عسل و کم کردن تعداد گل های تلقیح شده موجب کاهش درصد تشکیل میوه شده و از این طریق سبب تشدید ریزش گلها شود.

از طرف دیگر، گرمای خیلی زیاد (بالاتر از ۴۰ درجه سانتیگراد) منجر به ریزش بیش از حد میوه ها به ویژه در پرتقالهای ناف دار که حساستر از سایر ارقام هستند خواهد شد.

کمبود آب

کم آبی در درختان مرکبات میتواند از یک طرف باعث افزایش درصد گلهای عقیم شود که به دلیل تبدیل نشدن به میوه، میریزند. از طرف دیگر در اثر خشکی، آب از میوه ها به طرف برگها به حرکت درآمده و همین موجب تحریک ریزش میوه ها میشود. یکی دیگر از مضرات خشک بودن خاک، جلوگیری از تنفس ریشه است که خود در افزایش ریزش برگ، گل و میوه اثر زیادی دارد.

در بسیاری از ارقام مرکبات ، در صورتی که در اوایل دوران تشکیل میوه، درخت با کمبود آب مواجه باشد، با آغاز بارندگیهای پاییزی شمال کشور، بخش قابل توجهی از درختها دچار ترکیدگی پوست شده و در نهایت ریزش میکنند. بنابراین لازم است زمانی که میوه ها به تازگی تشکیل شده اند، دقت لازم را در آبیاری به موقع درختان مرکبات به خرج داد تا درصد کمتری از میوه ها دچار ترکیدگی شوند.

غرقاب شدن درخت

در صورتی که ریشه های درخت برای مدت زیادی در شرایط غرقاب قرار بگیرند، به دلیل مختل شدن تنفس ریشه ها، تعداد قابل توجهی از گل یا میوه های درخت دچار ریزش خواهد شد. بدیهی است که ادامه این وضع میتواند باعث مرگ درخت شود .

نوع رقم و پایه کشت شده

ارقام ناف دار به دلیل بی بذر بودن، از ریزش شدیدتر ی نسبت به رقم های بذردار برخوردارند. از طرف دیگر تمام گلهای تولید شده از نظر بارآوری مفید و کارآمد نیستند. درحقیقت همواره برخی از گلها، نر یا نارس بوده و یا به سبب بروز آفات و امراض معیوب هستند. تجربه نشان داده است که فراوانی گلهای نر در یک درخت تا حدود زیادی بستگی به نوع رقم داشته و البته شرایط محیطی نیز در آن تأثیر دارد. به عنوان مثال بیشتر از ۳۵ درصد گلهای پرتقال شموطی ممکن است فاقد توانایی تشکیل میوه باشند. این عدد برای انواع لیموها و بالنگ بیشتر است و گاهی تا بیش از ۸۰ درصد گلها ی لیمو اثری در تولید میوه نداشته و لذا دچار ریزش خواهند شد. پس درصد ریزش گل و میوه تا حدود زیادی تابع نوع رقم کاشته شده است.

در مورد تأثیر پایه نیز باید گفت که پایه های سه برگچه ای (پونسیروس، سیترنج و سیتروملو) توانایی بالایی در جذب آب از زمینهای با رطوبت پایین را دارند و به همین دلیل اگر مقدار آب موجود در خاک کم باشد، درختانی که روی پایه های سه برگچه ای پیوند شده اند از وضعیت آبی بهتری برخوردار بوده و لذا ریزش گل و میوه در آنها کمتر است.

شرایط تغذیه ای درخت

کمبود عنا صر بر و روی میتواند ریزش را تحریک کند. یکی از عناصر مهم تعیین مقدار ریزش گل و میوه مرکبات، عنصر ازت است. اگر ازت زیاد از حد باشد، رشد رویشی و تولید شاخ و برگ افزایش و در نتیجه گلدهی ضعیف خواهد شد . اگر درخت دچار کمبود ازت بوده ولی این کمبود شدید نباشد، رشد رویشی کم شده و تا حدودی گلدهی تشویق می شود، اما تشکیل میوه اندک بوده و به عبارت دیگر، ریزش شدید گل و میوه اتفاق میافتد. بدیهی است که کمبود شدید ازت موجب ضعف رویشی و همچنین کاهش شدید تعداد گلهای درخت خواهد شد. به این ترتیب، میتوان مقدار بهینه ازت را در درخت مرکبات بین ۲.۵  تا ۲.۷ درصد وزن خشک برگها اعلام کرد. با این مقدار ازت، درختان مرکبات از گلدهی و تشکیل میوه مناسبی برخوردار خواهند بود. در شرایط کمبود ازت، تعداد گل آذینهای بدون برگ بیشتر خواهد شد و چون شدت ریزش گل در آنها بیشتر از گل آذینهای برگ دار است، به همین دلیل کمی ازت منجر به افزایش ریزش گل خواهد شد.

آفات و بیماریها

واقعیت این است که تغذیه برخی حشرات آفت از درخت و یا آلودگی به برخی بیماریها سبب ریزش گل و میوه مرکبات میشود. شته سبز مرکبات (در تراکم زیاد)، سپردار قهوه ای و سپردار الفی، شپشک آردآلود و شپشک استرالیایی، کنه شرقی مرکبات، مگس میوه مدیترانه ای همگی از جمله آفاتی هستند که موجب ریزش گل و میوه ها میشوند .

در بین بیماریهای مرکبات نیز انوا ع پوسیدگیها از جمله پوسیدگی قهوه ای میوه و همچنین بیماری قارچی از جمله لکه قهوه ای، همچنین شانکر و نماتد مرکبات از جمله مهمترین امراضی هستند که میتوانند سبب ریزش شدید گل و میوه شده و خسارت قابل توجهی را متوجه باغداران نمایند .

یکی از دلایل اصلی ریز شهای قبل از برداشت می تواند ابتلای درخت به بیماری های مختلف و بویژه امراض قارچی باشد.

د- روشهای کاهش ریزش گل و میوه

بدیهی است که با دانستن دلایل تحریک ریزش گل و میوه، میتوان به راحتی اقدام به مهار این پدیده کرده و تا حد زیادی از ریزش غیرطبیعی گل و میوه کاست. برای این منظور لازم است در مدیریت باغ مرکبات نکات زیر را مدنظر داشت:

هرس صحیح و به موقع درخت

بدیهی است که اگر نسبت به حذف شاخه های اضافی و خشک شده یا بیمار اقدام شده و از رشد شاخه های نرک و بی بار جلوگیری شود، مواد غذایی بیشتری به بخش های زایشی (گل و میوه) خواهد رسید. به این ترتیب با کاهش رقابت شاخ و برگ با گلها و میوه ها، توزیع صحیح عناصر غذایی در درخت انجام شده و از ریزشهای حاصل از فقر غذایی جلوگیری می شود. بطورکلی برای کاهش ریزش باید هرس را سبک و در فصل رشد غیر فعال انجام داد تا بدین ترتیب با حذف رقبای جوانه های زایشی ، موجب پخش یکنواخت مواد غذایی در تاج درخت شویم.

تجربه نشان داده است که حلقه زنی در هنگام گلدهی یا کمی قبل از آن موجب کاهش قابل توجه ریزش گل و میوه می شود. دلیل این امر آن است که حلقه زنی موجب اختلالی موقتی در خروج مواد غذایی از شاخه شده و همین امر سبب تقویت بنیه شا خه های گلدار میشود. به این ترتیب با تقویت شاخه می توان مانع از ریزشهای ناشی از ضعف غذایی شد.

توجه به برنامه تغذیه ای با تأکید بر مدیریت عرضه ازت

لازمه حفظ گل و میوه بر روی شاخه ها، حضور نسبت متعادلی از عناصر غذایی در این اندامهاست. بنابراین لازم است در برنامه کوددهی و تغذیه مرکبات به کلیه عناصر پرمصرف و کم مصرف توجه شده و با توجه به نتایج آزمون خاک و برگ، نسبت به عرضه یک برنامه کودی متعادل اقدام شود. البته در این میان، ازت عنصری است که از اهمیت ویژه ای برخوردار است. کمبود یا زیادی این عنصر موجب تقلیل گلدهی و تحریک ریزش گل و میوه خواهد بود. به همین دلیل لازم است همواره مقدار متعادلی از ازت در درخت وجود داشته باشد. به این ترتیب ضمن جلوگیری از رشد بیرویه شاخ و برگ، از تشدید گلدهی نیز ممانعت خواهد شد. به عنوان یک توصیه کلی می توان گفت که عرضه کود ازته به درختان مرکبات در زمان سه تا چهار هفته قبل از شکوفایی گلها میتواند به کاهش ریزش گل و میوه کمک شایانی نماید.

بررسیها نشان داده است که بیش از ۸۰ درصد ازت مصرفی درختان مرکبات در دوره رشد بهاره و تشکیل میوه از ازت ذخیره شده در بافت شاخه ها و تنه درخت است. به همین دلیل اگر زمانی که نیمی از جوانه های درخت قبل از شروع فصل بهار متورم شده و قطر آنها به حدود سه میلی متر رسیده باشد باید اقدام به عرضه کود ازت نمود .

برای نواحی شمال کشور بهتر است محلول یک درصد اوره به همراه سولفات روی یک در هزار برای این منظور استفاده شود. در مناطق جنوبی باید ضمن کاهش غلظت فوق از انواع با درصد بیورت کمتر استفاده کرد.

یکی دیگر از اثرات مثبت عرضه کود ازتی در درختان مرکبات این است که تعداد گل آذینهای برگدار، که ریزش کمتری دارند بیشتر شده و به این ترتیب از شدت ریزشها کاسته خواهد شد.

مبارزه با آفات و بیماریها

همانطور که ذکر شد، شته سبز مرکبات، سپردار قرمز و الفی، شپشک های آردآلود و استرالیایی، کنه شرقی و مگس میوه مدیترانه ای همگی می توانند در شدت های مختلف باعث ریزش گل و میوه شوند. به همین دلیل لازم است نسبت به مبارزه به موقع با هر یک از این آفات اقدام شود.

از آنجایی که بیماریهای قارچی و انواع پوسیدگیها در شمال کشور یکی از عوامل مهم در ریزش گل و میوه محسوب می شود، لازم است در این مناطق، ضمن بهره گیری درست از سموم شیمیایی، از روشهای مختلف باغبانی از جمله اجرای هرس صحیح بویژه هرس دامنه درخت، بهبود وضعیت زهکش خاک و همچنین کشت نهال روی پشته های مرتفع استفاده کرد .

نویسندگان : بابک عدولی ، بهروز گلعین و سمانه راهب

همچنین مطالعه پستهای زیر نیز پیشنهاد میگردد

اصول تغذیه مرکبات ( قسمت اول )

اصول تغذیه مرکبات ( قسمت دوم )

تغذیه درختان جوان مرکبات

تغذیه مرکبات

مدیریت تنش یخبندان در باغات مرکبات

کوددهی درختان مرکبات بارده