مدیریت سوسک سرشاخه خوار رزاسه

Ospheranteria coerulescens Redtenbacher

پیشگفتار

سوسک سرشاخه خوار رزاسه،( Ospheranteria coerulescens Redtb  ( Col.: Cerambycidae  ،  که در دهه هاي گذشته به عنوان یکی از آفات درجه دو براي میزبانان مختلف از جمله درختان میوه سردسیري هسته دار ودانه دار شناخته میشد، در حال حاضر با بروز و تداوم پدیده خشکسالی به یکی از آفات مهم این درختان تبدیل شده است. این آفت در اکثر مناطق کشور پراکنده بوده و خسارت شدیدي به درختان میزبان به خصوص بادام و زردآلو وارد می سازد. به علت مخفی بودن لارو آفت درون سرشاخه هاي درختان میزبان، مبارزه شیمیایی با آن موثر نمی باشد. در سیستم جامع مدیریت تلفیقی آفات، روشهاي مختلف مبارزه به طور هماهنگ و به شیوهاي که کمترین اختلال را در کنترل مؤثر و درازمدت آفات ایجاد کنند، به کار گرفته میشود. شیوه هاي مزبور شامل استفاده همزمان از روشهاي بیولوژیکی، زراعی، فیزیکی و مکانیکی، شیمیائی و استفاده از فرومون ها و ترکیبات مشابه است. در این زمینه بایستی ابتدا مراحل مختلف زندگی حشره شناسایی شود. بر اساس زمان ظهور هر یک از مراحل زندگی آفت، روش هاي مختلف مبارزه با آن طراحی و توصیه می شود. با بکار گیري مبارزه تلفیقی علیه آفات میتوان جمعیت حشره را به حدي کاهش داد که از نظر اقتصادي زیان آور نباشد. بنابر این آشنایی هرچه بیشتر با آفت و روشهاي مختلف کنترل آن در زمان مناسب، نقش مهمی در افزایش عملکرد محصول خواهد داشت.

مقدمه

آنچه در آگرو اکوسیستم باغ مثل سایر اکوسیستمها حائز اهمیت است، شناخت هر چه بیشتر روابط پیچیده اي است که بین عوامل تشکیل دهنده آن برقرار است. باید توجه داشت، دستکاري یا حذف یک عامل در کل سیستم تغییراتی ایجاد میکند که در همه حالات مفید نیست و گاهی ممکن است محیط را براي حمله آفات خطرناكتري مساعد نماید . آفات مختلفی درختان میوه دانه دار و هسته دار را تهدید کرده و خسارت مستقیم یا غیر مستقیم ایجاد میکنند. سوسک سرشاخه خوار رزاسه اولین بار توسط افشار در سال 1323 از تهران جمع آوري و گزارش شده است . معمولا در مناطقی از کشور که داراي آب و هواي گرم و خشک بوده و نیز باغهایی که در مناطق کم ارتفاع و دشت به صورت پراکنده کاشت شده باشند ، زیستگاه مناسبی براي فعالیت و گسترش سوسک سرشاخه خوار رزاسه می باشد، زیرا که خسارت اقتصادي قابل توجهی به درختان میوه متعلق به خانواده گلسرخیان وارد میسازد. در درختان آلوده به آفت ، عملکرد و باردهی به طور چشمگیري کاهش یافته و حتی منجر به توقف باردهی درخت میگردد .

مناطق انتشار

این آفت در ایران از استان هاي آذربایجان غربی و شرقی، اصفهان، ایلام، تهران، زنجان، خراسان (رضوي و جنوبی)، چهار محال و بختیاري، سمنان، فارس، کردستان، کهکیلویه و بویراحمد، کرمانشاه، لرستان و مرکزي گزارش گردیده است . این آفت در سایر مناطق دنیا از کشورهاي سوریه و افغانستان گزارش شده است .

میزبان های سوسک سرشاخه خوار رزاسه

میزبان های Ospheranteria coerulescens درختان، درختچه ها و بوته هاي خانواده گلسرخیان شامل بادام، زردآلو، سیب، گلابی، گیلاس، به، هلو، آلو، آلبالو، زالزالک، نسترن و به ژاپنی میباشد . درختان سنجد، نارون، بید، چنار و بلوط و گل محمدي نیز به عنوان میزبانهاي این آفت ذکر شده اند.

شکل شناسی مراحل مختلف رشدي سوسک سرشاخه خوار رزاسه

Ospheranteria coerulescens داراي مراحل تخم، لارو، پیش شفیرگی، شفیرگی و حشره کامل است.

تخم:

تخم به طول 1.8 – 2 میلی متر، به رنگ سفید متمایل به زرد است. قسمتی از تخم که روي بافت گیاه چسبیده، صاف و قسمت آزاد آن برجسته به شکل ته سنجاق میباشد( شکل الف).

لارو:

به طور کلی لارو استوانه اي شکل، به رنگ زرد روشن و فاقد پا، داراي حلقه هاي برجسته است که بر روي آنها چین خوردگی وجود دارد. این حشره داراي 4 سن لاروي است. لارو سن اول به طول 2 تا 3 میلی متر و به رنگ زرد مایل به صورتی است. لارو کامل به طول 3 – 3.2 سانتیمتر و به رنگ زرد روشن می باشد. پس از اتمام تغذیه، لارو کوتاه و ضخیم شده و وارد مرحله پیش شفیرگی میشود که معمولا یک هفته طول میکشد. سپس شفیره تشکیل می شود( شکل ب).

شفیره:

شفیره به طول 2.5 – 3 سانتیمتر، ابتدا زرد رنگ بوده و سپس به رنگ سیاه یا قهوه اي مات تبدیل میشود( شکل ج).

حشره کامل:

سوسک بالغ ماده به رنگ سیاه، سوسکهاي نر به رنگ قهوه اي مات، به طول 2.5 – 3.5  سانتیمتر، داراي شاخکهاي طویل که از انتهاي بدن میگذرد  (شکل د).

چرخه زندگی

این آفت یک نسل در سال دارد و زمستان را به صورت لاروهاي سنین بالا در شاخه هاي قطور و تنه درختان سپري میکند (شکل 2 ) . لاروها فاقد دیاپوز اجباري بوده و در صورت گرم شدن هوا در زمستان، فعالیت خود را از سر گرفته و تغذیه خفیفی مینمایند. لاروهاي زمستانگذران در بهار سال بعد با گرم شدن هوا فعالیت تغذیه اي خود را با شدت شروع میکنند. لاروها پس از تکمیل تغذیه، کوتاه و ضخیم شده و دوره پیش شفیرگی را طی میکنند که بسته به شرایط محیط 5-9 روز طول میکشد. شفیره در انتهاي دالان لاروي تشکیل میشود. بسته به اقلیم منطقه طول دوره شفیرگی به طور متوسط 20-11 روز می باشد. معمولا شفیرگی در اوایل اردیبهشت ماه شروع شده و تا دهه اول خرداد ماه ادامه می یابد. ظهور حشرات کامل از هفته اول خرداد ماه آغاز میشود و معمولاً تا یک ماه ادامه دارد. جفتگیري حشرات نر و ماده بلافاصله پس از خروج آن ها صورت می گیرد. سوسک هاي ماده 24 ساعت پس از جفتگیري بر روي سرشاخه ها و شاخه هاي جوان و در زاویه فوقانی جوانه ها تخمگذاري میکنند. البته ممکن است روي برگها، پاچوشها و تنه هایی که قطر زیادي ندارند، نیز تخمگذاري انجام شود. تخمها به صورت انفرادي و بندرت در دستجات 2 تایی گذاشته میشود. هر سوسک ماده به طور متوسط 50 تخم میگذارد. از آنجا که سوسکها به نور خورشید و حرارت گرایش دارند، قسمت جنوبی، شرقی و ناحیه فوقانی تاج درخت بیشتر از سایر قسمت ها مورد توجه آفت قرار گرفته و تخمگذاري در این نقاط بیشتر صورت میگیرد.

علائم خسارت سوسک سرشاخه خوار رزاسه

حشره کامل سوسک سرشاخه خوار رزاسه تغذیه بسیار کمی از گرده گلها داشته و خسارتزا نمیباشد. خسارت اصلی توسط لارو وارد میشود. لارو پس از خروج از تخم، از محل اتصال تخم به شاخه، وارد نسج گیاه شده و تغذیه خود را آغاز مینماید. لارو سن اول ابتدا به مدت 15-20 روز فعالیت زیر پوستی داشته و چرخشهایی که دارد سبب قطع آوندهاي آبکش گردیده به طوري که ابتدا سرشاخه ها رنگ پریده و سپس خشک میشود. با بزرگ شدن جثه، لارو ها به طرف شاخه هاي قطورتر پیشروي مینمایند. تغذیه لاروها تا شروع سرما ادامه می یابد . نحوه خسارت سوسک سرشاخه خوار رزاسه و سایر آفات چوبخوار درختان از جمله کرم خراط (Zeuzera  pyrina  L.) و  سوسک سارتا ( Aeolesthes sarta Solsky ) تا حدي با یکدیگر متفاوت می باشد که در قسمت زیر به برخی از موارد مهم تمایز خسارت این آفات اشاره می شود:

1. معمولا فضولات لاروي سرشاخه خوار رزاسه در دالان ها ایجاد شده انباشته میشود و در شاخه هاي قطور، لارو براي تخلیه فضولات، سوراخی در بدنه دالان ایجاد مینماید. اما لاروهاي کرم خراط، فضولات نارنجی رنگ را از سوراخ ورودي که سوراخ خروجی نیز می باشد، به صورت گلوله هاي کوچک و مدور بیرون میریزند. این فضولات در پاي درختان آلوده جمع میشود (شکل 3 )
2. معمولا از محل ورود لارو سن اول (لاروهاي بسیار کوچک) سرشاخه خوار رزاسه ، شیره گیاهی خارج شده که در مجاورت هوا سفت و سخت گردیده و شکل فنر یا فتیله اي به خود می-گیرد. در کرم خراط صمغ از محل سوراخ خروج فضولات و روي تنه درخت خارج و خشک شده و شکل خاصی به خود نمی گیرد.
3. برش عرضی دالانهاي لاروي دایره اي شکل است که در مورد کرم خراط نیز به همین شکل می باشد. اما لارو سوسک چوبخوار سارتا داخل چوب تنه، کانالهاي مارپیچی و طولانی به سمت بالا و دور تنه ایجاد میکنند (شکل 4 )
4. در شروع آلودگی درخت توسط سرشاخه خوار رزاسه، ابتدا برگهاي سرشاخه پژمرده شده و حالت سبز خشکی در برگها مشاهده شده و به تدریج سرشاخه خشک میشود. اما در سوسک سارتا، لاروها از زیر پوست تغذیه و آثار خسارت به صورت ترك خوردگی پوست تنه است (شکل 5 ).

مدیریت کنترل سوسک سرشاخه خوار رزاسه

با توجه به اینکه تعداد کمی از جمعیت آفت قادر به ایجاد خسارت بر روي د رخت می باشد، استفاده از یک روش کنترل براي مبارزه کافی نبوده و تلفیقی از روش ها در قالب مدیریت انبوهی آفت (IPM) به شرح زیر لازم است:

الف- روشهاي پیشگیري از آلودگی درختان به آفت

این آفت به درختان تشنه، ضعیف و رها شده گرایش دارد. در زمینهاي شنی که درختان دچار تشنگی میشوند و در باغهایی که از لحاظ آبیاري و کوددهی مدیریت ضعیفی اعمال شود و آبیاري به طور نامنظم انجام شود، خسارت آفت بیشتر خواهد بود. همچنین اعمال اصول مدیریتی در هنگام ایجاد باغ جدید ، نقش بسیار مهمی در پیشگیري از خسارت آفت خواهد داشت. زیرا که در صورت رعایت فواصل کاشت و تراکم مناسب، درختان کمتر دچار ضعف شده و از فشار شیره گیاهی لازم برخوردار بوده که در نتیجه آن آفت قادر به فعالیت نخواهد بود.

1. کاشت گیاهان تله

حشرات کامل این آفت به گلهاي گیاهان تیره چتریان جلب شده و عمل جفتگیري نیز بر روي گلهاي این گیاهان انجام میگیرد. از آنجایی که آفت یک نسلی بوده و حشرات کامل دوره کوتاهی در طبیعت حضور دارند(بسته به شرایط منطقه از اواسط خرداد ماه تا اواسط تیر ماه)، گیاهان تله می توانند در جلب حشرات کامل آفت نقش داشته باشند.به عنوان مثال سوسکها به طرف گلهاي گسترده گیاه هویج جلب می شوند که میتوان این حشرات را با دست از روي گلها جمع آوري و منهدم نمود. البته گیاهان تله دیگر مانند پیاز و ازمک نیز مناسب می باشد اما گیاه هویج به دلیل ریشه ذخیره اي عمیق، گل آذین گسترده و گلهاي روشن معطر، طول عمر زیاد گل آذین و طولانی بودن زمان گلدهی در طبیعت به عنوان بهترین گیاه تله در جلب آفت می باشد (شکل6).

2. تنظیم دوره آبیاري و جلوگیري از بروز تنشهاي آبی

با آبیاري منظم، فشار شیره نباتی افزایش یافته و لاروهاي نورسته موجود در درخت خفه میشوند. انجام آبیاري بطور نامنظم و به فواصل طولانی، نه تنها سبب اختلال در جریان عادي شیره گیاهی شده، بلکه جذب مواد غذایی لازم در خاك را نیز مشکل ساخته و نهایتا موجب جلب حشرات چوبخوار می شود . از کاشت درختان در زمینهاي شنی باید خودداري کرد، زیرا که ظرفیت نگهداري آب در آنها کم است در نتیجه درختان در طی سال آب کمی دریافت کرده و زودتر ضعیف شده و مورد حمله آفت قرار میگیرد.

3. تقویت درختان با کودهاي مناسب

یکی از مهمترین نکات، تقویت درختان با کودهاي مناسب است. بدین منظور در 2 طرف سایه انداز درخت گودالی به قطر و عمق 0.5 متر ایجاد و سپس کودهاي زیر را مخلوط و داخل گودال ریخته میشود. البته این مقدار براي درختان 10-15 ساله توصیه شده و براي سن کمتر و یا بیشتر بایستی بر اساس نتیجه آزمایش تجزیه خاك و توصیه کارشناسان خاکشناسی نظیم گردد:     

علاوه بر این محلول پاشی با کودهاي حاوي عناصر میکرو با غلظت 3 در هزار، 3 نوبت در طول دوره رشدي به فواصل هر2 هفته توصیه میگردد.

4. محلول پاشی درختان با روغن دانه چریش

پاشیدن روغن دانه چریش با غلظت 10 در هزار روي درخت باعث دورکردن حشرات کامل آفت شده و متعاقبا میزان تخمریزي را کاهش می-دهد. با توجه به مدت کم حضور حشرات کامل در طبیعت (اواسط خرداد ماه تا اواسط تیر بسته به منطقه)، عملیات روغن پاشی بایستی در این بازه زمانی صورت گیرد .

ب- مبارزه با آفت

1. هرس سرشاخه هاي آلوده

سرشاخه هاي خسارت دیده از لارو سن یک (لاروهاي خارج شده از تخم) داراي برگ هاي پژمرده و رنگ پریده هستند که با خشک شدن آنها بر روي درختان، شاخه هاي آلوده کاملاً مشخص هستند. هرس سرشاخه هاي تازه آلوده شده و سوزاندن آنها، روش مناسبی جهت جلوگیري از نفوذ لارو به شاخه هاي قطور و در نتیجه حذف آفت و بهبود درخت آلوده می باشد. در این مرحله هرس بسیار آسان و در مدت کوتاهی امکان پذیر بوده و از طرفی خسارت ایجاد شده از طرف لارو کم میباشد . البته بایستی توجه داشت که در صورت شدت خسارت، عملیات هرس بایستی پس از مشورت با کارشناسان باغبانی و طبق توصیه صورت گیرد. در درختچه هایی مانند گل محمدي و رز حذف نرك و پاجوش جهت کنترل آفت اهمیت خاصی دارد، زیرا که محل مناسبی براي تخم ریزي و فعالیت آفت می باشد. براي حذف پاجوش ها باید آنها را در خلاف جهت رشدشان بیرون کشیده و یا از محل اتصال به پایه قطع نمود .

2. دشمنان طبیعی

چندین گونه زنبور به عنوان پارازیتوئید لارو این آفت فعال میباشند که عبارتند از :

(Xorides corcyrensin Kriechbaumer (Ichneumonidae

(شکل -Eurytoma iranicola Zerov. (Eurytomidae)(7

(Chalcedectus balashowski Steffan (Chalcedectidae

Pempheredon lentifera

Tripoxilon sp

اخیرا یک گونه زنبور با نام ( Ooencyrtus ferdowsii sp.n.( Hymenoptera: Encyrtidae  به عنوان پارازیتوئید تخم این حشره شناسایی شده است . علاوه بر این گونه اي از زنبورهاي خانواده Leucospidae با نام Leucopis dorsigera Fabricus به عنوان پارازیتویید ثانویه، فعالیت این آفت را تحت تاثیر قرار میدهد (شکل 8 ) .

درصد پارازیتیسم زنبور X.corcyrensis بین 15 – 18 درصد و زنبور E. iranicola کمتر از یک درصد (0.9) تعیین شده است. به طور کلی درصد پارازیتیسم طبیعی این آفت در حد پایینی است .

طی بررسیهاي انجام گرفته، چند گونه از قارچهاي بیمارگر به عنوان عامل بیمارگر روي لارو این آفت معرفی شدند. این گونه ها شامل Beauveria bassiana، Metarhizium anisopliae و  Paecilomyces lilacinus می باشد. گونه B. bassiana زهرآگینی بالاتري را بر روي لاروها نسبت به گونه M. anisopliae دارد. میزان مرگ ومیر لاروها در سرشاخه هاي تیمار شده با قارچ B. bassiana که با پوشش پلی وینیل محصور شده بودند، 66.67 درصد و در سرشاخه هاي بدون پوشش، 31.75 درصد ثبت شده است. استفاده از یک پوشش پلی وینیل براي بهبود ماندگاري کنیديهاي قارچ هاي بیمارگر در شرایط مزرعه ضروري است . همچنین میزان مرگ و میر طبیعی لاروها بر اثر قارچ P. lilacinus  1.73 درصد تعیین شده است . توان بیماریزایی دو گونه از نماتدهاي بیمارگر حشرات شامل Heterorhabditis bacteriophora و Steinernema carpocapsae علیه لاروهاي سن آخر این آفت تحت شرایط آزمایشگاه نشان داده است که لارو سوسک سرشاخه خوار رزاسه حساسیت بالایی به هر دو گونه نماتد دارد ( 65 تا 97.5 درصد مرگ ومیر)، اما قدرت بیمارگري ایزوله S. carpocapsae بیشتر می باشد. ارزیابی توان بیمارگري با شاخه هاي بریده درخت زردآلو نشان داده است که هر دو گونه از توده فضولات لارو آفت در نوك شاخه عبور و به عمق دالان هاي لاروي نفوذ می نمایند و بعد از یافتن موقعیت میزبان، به بدن آن وارد شده و آن را در زیستگاه طبیعی از بین میبرند . از سایر دشمنان طبیعی می توان مورچه ها را نام برد که در از بین بردن تخم و حمله به حشرات کامل زنده سرشاخه خوار رزاسه نقش دارند. حشرات کامل موقع خارج شدن از شاخه ها و در حالی که هنوز از تحرك لازم برخوردار نیستند، مورد حمله مورچه قرار میگیرند ( مشاهدات شخصی، اطلاعات منتشر نشده).

3. ارقام مقاوم

تحقیقات انجام شده بر روي برخی ارقام بادام از نظر حساسیت به سوسک سرشاخه خوار رزاسه نشان داده است که در استان چهار محال و بختیاري رقم بادام مامایی نسبت به سایر ارقام شامل بادام ربیع، توده بذري و سفید از حساسیت بیشتري نسبت به سوسک سرشاخه خوار رزاسه برخوردار است و خشکیدن سرشاخه ها در این رقم بیشتر می باشد. بنابراین با توجه به این که از نظر عملکرد و زمان گلدهی بین ارقام بادام مامایی و ربیع اختلاف چندانی وجود ندارد و از طرفی رقم ربیع کمتر به سوسک رزاسه آلوده می شود، در شرایط استان چهار محال و بختیاري، رقم ربیع به عنوان رقم جایگزین معرفی شده است.

4. مبارزه شیمیایی

با توجه به اینکه لارو آفت درون چوب مخفی بوده و از طرفی خروج حشرات کامل تدریجی و براي دوره کوتاهی میباشد، مبارزه شیمیایی توصیه نمیشود.

نگارنده: کاظم محمدپور

دانلود لیست منابع مورد استفاده