ساکنین کندو زنبور عسل و خصوصیات ملکه

ساکنین کندوی زنبور عسل

هر کلنی زنبور عسل از یک ملکه، چند صد زنبور نر و چندین هزار کارگر تشکیل شده است.

زنبور نر

زنبور نر از تخم بدون نطفه تولید می شود، جثه آن پهن تر و حجیم تر از زنبور کارگر است و بدنش پوشیده از مو است هنگام پرواز صدای بال ها بیش تر از زنبوران کارگر است. زنبور نر فقط کروموزم های مادر را به ارث می برد، زنبور نر فاقد نیش بوده و قادر به جمع آوری گرده و نوش نیست، در کار کندو نیز دخالتی ندارد و حتی در خوردن غذا باید توسط کارگران به او کمک داده شود و چنان چه او را از کارگران جدا کنیم، به زودی از بین خواهد رفت. تنها وظیفه زنبور نر جفت گیری با ملکه های جوان است. زنبور نر تا روز هشتم پس از تولد در کندو به سر می برد و بیش تر اوقات را به استراحت می پردازد، از روز هشتم به بعد زنبور نر قادر به جفت گیری است. زنبور نر دارای تقریباً ١١ میلیون اسپرم است. عمر طبیعی زنبور نر در حدود ٦٠ روز است و تعداد آن ها در هر کندو تقریباً به ٦٠٠ــ٥٠٠ عدد می رسد. زنبورهای نر مجاز هستند که از یک کندو به کندوی دیگر بروند. دوره دگردیسی آن ٢٤ روز است. با تمام شدن شهد در منطقه، کارگران آن ها را از کندو رانده و بر اثر بی غذایی می میرند. این علامت تمام شدن گل ها و هشداری به زنبورداران است، تا در انتقال کندوهای خود به منطقه پرگل دیگری اقدام کنند.

زنبور کارگر

زنبورهای کارگر از نظر جثه کوچک ترین افراد کلنی را تشکیل می دهند، در طول مدت زمستان و اوایل بهار جمعیت آن ها مرتب نقصان پیدا کرده و حال آن که در اواخر بهار تعداد آن ها رو به افزایش می گذارد. موقعی که کلنی در حداکثر رشد باشد، تعداد کارگران ممکن است، به ٥٠ یا ٦٠ هزار هم برسد (کندوی قوی) زنبوران کارگر ماده هایی هستند که تخمدان های آن ها رشد نکرده و صفات ثانوی در آن ها ظاهر نشده است. این زنبورها فقط در موارد استثنایی تخم می گذارند که قبلاً به آن اشاره شد. در زنبورهای کارگر، مفصل اول پای آخر رشد کرده و در آن اندام های جمع آوری و نگاهداری گرده گل تعبیه شده است. به علاوه مفصل های سطح زیرین شکم دارای غددی است که از آن ها مواد معطر ترشح می شود.

مراحل نشو و نما : تخم زنبور عسل تقریباً استوانه ای شکل و کمی خمیده به طول تقریبی ٣ ــ٢ میلی متر است وقتی تازه گذاشته شود، سفید مایل به سبز است. در شرایط طبیعی این تخم ها به وسیله سر باریک خود به طور عمودی در ته سلول ها قرار دارند. تخم پس از سه روز تبدیل به لارو می شود. به محض این که نوزاد خارج شد زنبورهای پرستار شروع به ریختن غذا در سلول کرده و به پرورش آن ها اقدام می کنند. لاروها معمولاً خمیده به پهلوی چپ یا راست در ته سلول قرار می گیرد. وقتی که به رشد کافی رسیدند، دهانه سلول بسته و به مرور از حالت خمیدگی خارج و به صورت عمودی قرار می گیرد. وقتی کاملاً عمودی قرار گرفت، شروع به تنیدن پیله می کند و در داخل پیله تبدیل به شفیره می شود. لارو کارگر ٦ روز بعد از تفریخ از تخم تغذیه خود را کامل کرده و اقدام به تنیدن پیله می کند، بعد از تنیدن پیله به صورت شفیره سفید و در آخر به رنگ تیره یا زرد درآمده و در آخرین روزها فعال شده شروع به جویدن سرپوش سلول خود می کند، دوره دگردیسی زنبور کارگر ٢١ روز است. طول مدت زندگی کارگران بسته به اوقات مختلف سال کاملاً متفاوت است.

فعالیت های زنبوران کارگر

• کارهای داخل کندو: که عبارت است از پرستاری، شان سازی، انتقال غذا و پاسداری. کارگرها تا ٢١ روز پس از تولد قادر به پرواز نیستند، در این مدت کارهای متفاوت را داخل کندو به اقتضای سنشان به عهده می گیرند که به قرار زیر است:
• پس از تولد نخست مقدار زیادی گرده گل و عسل می خورند تا قوت بگیرند، سپس دو روز اول را به کار تمیز کردن بدن خود و سلول هایشان و هم چنین کمک به تمیز کردن هم سن و سال هایشان می پردازند. در این مدت یک جفت غده شیری که در سرشان قرار دارد فعالیت و ترشح را شروع و ژله شاهانه یا شیر را از خود ترشح می کنند.
• از روز سوم به بعد به تغذیه لاروهایی که سنشان از سه روز بیش تر است، می پردازند.
• از روز پنجم پس از تولد که غده های شیری به حداکثر رشدشان رسیده و نقص های آن ها رفع شده، وظیفه تغذیه ملکه و لاروهای جوانی که سنشان بین ١ تا ٣ روز است را به عهده می گیرند. و این وظیفه را تا روز ١٢ بعد از تولد انجام می دهند. از آن چه گفته شد این نتیجه ی مهم را می گیریم که ملکه فقط به وسیله زنبوران جوانی تغذیه می شوند که سن آن ها بین ٥ تا ١٢ روز است.
• از روز سیزدهم سه جفت از چهار جفت غدد مومی که زیر شکم کارگران قرار دارند، شروع به ترشح کرده و زنبورهای جوان را مجبور به موم سازی می کنند، این کار را تا روز هیجدهم پس از تولد ادامه می دهند، بنابراین باید معتقد شویم که وی تنها شش روز موم ترشح می کند و پس از آن غدد مومی آن ها از کار می افتد.
• از روز هیجدهم کارگران جلوی سوراخ پرواز و در داخل کندو نظارت بر رفت و آمد زنبورها و در صورت لزوم دفاع از آن را به عهده گرفته و در ضمن گاهگاهی هم پرواز کوچکی را برای جهت یابی در اطراف سوراخ پرواز و کندو انجام می دهند.
• کارهای خارج از کندو: که عبارتند از جمع آوری شهد، گرده، بره موم و آوردن آب. این مرحله از زمانی شروع می گردد که زنبور قادر به پرواز شده و با مرگش خاتمه می یابد. زنبورها از روز ٢٢ به کارهای داخلی در کندو خاتمه داده و مشغول کارهای خارج از کندو می شوند. کارگران به محض این که قادر به پرواز شدند به چهار دسته نامساوی تقسیم می شوند.
• دسته اول: به جمع آوری صمغ درختان پرداخته که پس از حمل به کندو و مخلوط کردنشان ماده ای به نام بره موم را به وجود می آورند. بره موم مثل الکل خاصیت میکروب کشی و ضدعفونی دارد. زنبورها با آن جدار داخلی سلول ها را خوب ضدعفونی می کنند تا نوزادان در محیطی آلوده تولد نیافته و در نتیجه بیمار و تلف نشوند، از بره موم برای مسدود کردن سوراخ ها و درزهای جدار کندو که قطرشان از چهار میلی متر کم تر باشد و همچنین برای کوچک کردن سوراخ پرواز از زنبورها استفاده می کنند.
• دسته دوم: آب مورد احتیاج جمعیت را از خارج کندو حمل تا به زنبورهای جوانی که در داخل کندو مشغول بوده و هنوز قادر به پرواز نیستند، آب برسانند.
• دسته سوم: گرده گل را به دو پای عقب خود و در محلی که آن را سبد گرده می نامند، به کمک بزاق دهان چسبانیده با خود به کندو می آورند. و آن را در داخل سلولها ذخیره ولی برخلاف عسل هرگز سرش را نمی پوشانند. داخل سلول ها ذخیره کرده را آن قدر با سر فشارشان می دهند تا همه هوا را از خلل و فرج آن خارج کنند و پس از این که دو سوم سلول با گرده پر شد رویش را با یک قشر خیلی نازک عسل می پوشانند.
• دسته چهارم: که تعدادشان خیلی بیش تر از جمع سایر دسته ها است بر روی گل ها نشسته و شهد آن ها را می مکند و پس از آن که به اندازه کافی شهد در عسل دانشان جمع کردند، به کندو برگشته و آن را در داخل سلول ها به همان حالت نارس می گذارند. در شب که تاریکی مانع خروج آن ها از کندو می شود، همه کارگران چه پیر و چه جوان با هم شهد را از داخل سلول ها مکیده مقداری از آب تبخیر و آن را غلیظ می کنند، و پس از آن که تبدیل به عسل رسیده شد، آن را در سلول هایشان ذخیره و روی آن را با ورقه نازکی از موم می پوشانند.

فعالیت چهار دسته در بالای آن طور نیست که هر دسته منحصراً کاری را انجام دهند، بلکه بستگی به احتیاجات کندو است، هر جا احتیاج به کار بیش تری باشد، تعداد بیش تری زنبور کارگر در آن متمرکز می شوند.

ملکه زنبور عسل

قبل از هر نکته در مورد زنبور عسل باید دانست که کلیه صفات یک کندو به ملکه آن بستگی دارد. هر زنبوردار باید بداند که هم ملکه ی خوب و هم ملکه ی بد وجود دارد. از ملکه خوب و کامل است که کندوی قوی تری به وجود آمده و عسل بیش تری برداشت می شود. ملکه، مادر کلنی است. ارزش ملکه برای کندو در این است که یک جمعیت کافی از زنبوران کارگر و تعداد کافی زنبور نر تولید کند تا وظایف کندو را انجام دهند. ملکه انتقال دهنده صفات اجداد خود و هم چنین صفات نرهایی است که با آن ها جفت گیری کرده است. لذا خصوصیات کندو مانند رنگ زنبوران، میزان جمع آوری شهد و گرده، تولید موم و آرام بودن در داخل کندو، مقاومت در مقابل بیماری ها و زمستان گذرانی (به سرآوردن زمستان) بستگی به ملکه آن دارد. بنابراین دانستن صفات و رفتار ملکه برای زنبورداران لازم و با اهمیت است. در این بخش سعی شده است نکاتی در مورد ملکه و تشخیص آن، پرورش، جفت گیری، تخم ریزی کارگر تخم گذار، باکره زایی و قضاوت در مورد ملکه تشریح شود.

تشخیص ملکه

الف – تفاوت ملکه و گروه های دیگر زنبور عسل : فرق ملکه با زنبور کارگر آن است که به نسبت از کارگر بزرگ تر بوده و فاقد زنبیل جمع آوری گرده در پاهای عقبی است شکم ملکه درازتر از زنبور نر است در حالی که شکم زنبور نر کوتاه و در قسمت انتهایی کلفت است. بال های ملکه فقط قسمتی از شکم او را می پوشاند، در حالی که بال های زنبوران کارگر تقریباً تمامی شکم را می پوشانند. سینه ملکه از سینه زنبور کارگر بزرگتر است و با استفاده از همین خاصیت، پنجره ملکه را طوری ساخته اند که بین دو طبقه کندو قرار می دهند و فواصل راه های عبور آن طوری است که فقط کارگران قادر به عبور از آن بوده و زنبوران نر و ملکه نمی توانند از آن عبور کنند. از این پنجره ها در پرورش ملکه و یا جلوگیری از گسترش بیش از حد تخم ریزی ملکه در همه طبقات کندو استفاده می کنند.

ب – ملکه در داخل کندو : معمولاً در محوطه پرورش نوزاد به سر می برد، مگر در حالی که کندو را به هم زده باشند. همیشه ملکه را تعدادی زنبور کارگر (١٠ تا ١٢ عدد) که ملازم نامیده می شوند، در حالی که سرهمه آن ها متوجه ملکه است، حلقه وار احاطه کرده و او را پرستاری و تغذیه می کنند.

ج – طرز پیداکردن ملکه در کندو :  برای پیدا کردن ملکه باید ابتدا یک یا دو قاب کناری کندو را که اغلب فاقد تخم و لارو هستند ملاحظه و به کنار کندو تکیه داد. سپس بقیه قاب ها را یک به یک بازدید کرد (ملکه معمولاً روی قاب های با تخم و لارو جوان کار می کند و به ندرت روی قاب های بدون تخم و لارو و هم چنین قاب های عسل دیده می شود. مشاهده ملکه روی این نوع قاب ها بر اثر فرار ملکه از بازدید کننده است). قاب ها را باید درست بالای کندو نگه داشته تا چنان چه ملکه بر اثر سنگینی شکم از روی قاب به پایین افتاد، به داخل کندو بیفتد وگرنه در خارج از کندو ممکن است زیرِپاله شده و یا نتواند راه خود را به داخل کندو پیدا کند. برای حصول اطمینان از وجود ملکه در کندو لازم نیست که حتماً خود ملکه دیده شود. اگر در کندو تخم روز و لارو در سنین مختلف به مقدار کافی و با کیفیت و ترتیب مناسب، وجود داشته باشد و جمعیت کندو نیز کافی باشد، هیچ دلیلی وجود ندارد که دنبال ملکه بگردیم و حتی می توان در مورد صفات خوب آن نیز قضاوت کرد. ملکه های علامت گذاری شده خیلی آسان تر پیدا شده، برای علامت گذاری می توان از لاک ناخن که زود خشک می شود، استفاده کرد. علامت باید در قسمت وسط پشت سینه زده شود.

 پرورش ملکه در کندو

زنبوران کارگر در موقع لزوم به طور طبیعی از میان لاروهای یک روزه کارگران، لارو ملکه را انتخاب می کنند زیرا انتخاب لارو یک روزه برای پرورش ملکه این حسن را دارد که ممکن است تخم در دوران زندگی خود (٣ ــ١ روزه) دستخوش فاکتورهای کشنده شود. ولی در مرحله لاروی این فاکتورها پشت سرگذاشته شده است. طبیعی است که با انتخاب لارو یک روزه ملکه چهار روز زودتر از سلول خود بیرون خواهد آمد. به عبارت دیگر چنان چه ملکه از تخم یک روزه پرورش داده شود، این مراحل ١٦ روز به طول می انجامد. باید دانست تخم هایی که برای پرورش ملکه به کار می روند، با تخم های مربوط به زنبور کارگر هیچ گونه تفاوتی نداشته و هر دو بارور شده هستند و عواملی که موجب تبدیل تخم به ملکه یا زنبور کارگر می شوند، یکی اندازه حجره و دیگری نوع و میزان تغذیه در دوران لاروی است.

ملکه تخم هایی را که باید کارگران از آن ملکه پرورش دهند در حجره های مخصوصی که از حجره کارگر و نر بزرگ تر و وسیع تر می باشد و اصطلاحاً به نام سلول ملکه یا شاخون نامیده می شوند، می گذارد و هم چنین اگر در مواقعی نیز سلول لارو کارگر برای تبدیل به سلول ملکه انتخاب شود سلول های مجاور آن سلول توسط زنبوران خراب شده و سلول کارگر انتخاب شده بزرگ تر و تبدیل به سلول ملکه می شود. مراحل رشد ملکه شبیه مراحل رشد زنبور کارگر است. منتهی خیلی کامل تر و با سرعت خیلی بیش تر، دوران لاروی ملکه پنج روز طول می کشد و در این مدت مرتباً با ژله رویال (شاه انگبین) تغذیه می شود. زنبوران کارگر مقدار زیادی ژله در حجره ملکه انباشته می کنند به نحوی که لارو ملکه در روی آن شناور است و مقدار آن بیش از مصرف لارو است. به نحوی که پس از ّتولد ملکه نیز مازاد آن در حجره باقی می ماند. لارو ملکه با تغذیه کافی از ژله رویال با کیفیت و ترکیبات مخصوص به یک زنبور ماده با تخمدان های تکامل یافته تبدیل می شود. ولی در مورد زنبوران کارگر پس از روز دوم تغذیه با ژله قطع و با غذای دیگری که مخلوطی از گرده و شهد است، به طور متناوب تغذیه می شوند.

• حالات پرورش ملکه در کندو : به طور طبیعی در سه حالت در یک کندو ملکه پرورش داده می شود.
• موقعی که ملکه کندو به طور ناگهانی در اثر ابتلا به یک بیماری و یا وارد شدن ضربه ناگهانی و پیش آمدهای دیگر در حین کار با کندو از بین برود و کندو یتیم بشود (حالت اضطراری) . در این حالت زنبوران کارگر، لارو یک روزه ای را که در سلول های کارگر است انتخاب و حجره آن ها را گسترش داده و آن ها را در دوران لاروی مانند ملکه با ژله رویال تغذیه می کنند، و این لاروها به ملکه تبدیل می شوند. البته پرورش ملکه در این حالت موقعی امکان پذیر است که در داخل کندو تخم ها، یا لاروهای کارگر یک روزه وجود داشته باشد و یا به وسیله زنبوردار، شان حاوی تخم و لارو مناسب از سایر کندوها به این کندو داده شود و هم چنین کندو و جمعیت و غذای کافی (عسل و گرده) داشته باشد و یا در طبیعت غذای کافی موجود باشد.

• موقعی که کندو خود را برای دادن بچه کندو آماده می کند (تکثیر) در این حالت ابتدا چند حجره ملکه توسط کارگران در قسمت های مختلف شان های محوطه پرورش نوزاد ساخته می شود و سپس ملکه در هر یک از آن ها یک تخم بارور شده می گذارد و لاروهای حاصله با ژله رویال تغذیه و به ملکه تبدیل می شوند یا این که سلول های کارگر حاوی لارو یک روزه را تبدیل به سلول ملکه می کنند.
• موقعی که ملکه کندو پیر یا معیوب یا بیمار باشد و قادر به تخم گذاری در حد نیاز کندو نباشد و کندو بخواهد ملکه دیگری برای جانشینی او پرورش دهد، (جانشینی) در این حالت نیز اغلب یک حجره ملکه ساخته می شود و ملکه یک تخم بارور شده در آن می گذارد و به همان ترتیب که ذکر شد پرورش یافته و به ملکه تبدیل می شود. لازم به تذکر است که سلول های تعویض ملکه در این حالت دارای تعداد محدود بوده (٢ تا ٣) عدد و اکثراً در وسط شان ها ساخته می شود.
• تغذیه لاروها : تمام لاروهایی که از دو نوع تخم (بارور شده یا نشده) به وجود می آیند، به عبارت دیگر هر سه نوع لارو (کارگر، نر و ملکه) در دو روز اول حیات خود با ژله تغذیه می شوند و بعد از بسته به این که لاروها مربوط به کدام گروه باشند، نوع و کیفیت و مقدار غذای آن ها تفاوت می کند، همان طوری که ذکر شد تغذیه لارو ملکه با ژله رویال زیادی ادامه می یابد. ولی لاروهای زنبوران کارگر و نر با غذای دیگری که مخلوطی از گرده و شهد است، تغذیه می شوند. چنان چه لاروهای کارگر هم از روز دوم به بعد با ژله تغذیه و حجره شان گسترش داده شود، به ملکه تبدیل خواهند شد و این خاصیت اساس پرورش ملکه به دست و دخالت انسان را تشکیل می دهد.
• حجره ملکه : ملکه ها یا در حجره های مخصوصی که به این منظور ساخته شده اند، پرورش داده می شوند که در این صورت اغلب در قسمت پایینی شان محوطه پرورش نوزاد قرار دارند و یا از تغییر سلول های کارگر به وجود می آیند که در وسط شان ها واقعند. در هر صورت سلول های ملکه از دو نوع سلول دیگر بزرگ تر بوده و به طرف پایین خم و کشیده شده اند و شبیه به نوک پستان گاو هستند و همیشه مشخص و تعدادی زنبور کارگر به دور آن جمع می شوند. معمولاً تعداد ملکه هایی که در حالت تعویض ملکه پیر و معیوب در یک کندو پرورش داده می شوند، کم تر از تعداد ملکه هایی است که در حالت بچه دادن و یا حالت اضطراری که ملکه به ناگهان از بین برود، پرورش داده می شوند. ملکه زنبور عسل در داخل کندو در حالت معمولی مرتباً ماده ای از خود ترشح کرده و در داخل کندو پخش می کند که مانع تکامل تخمدان های زنبوران کارگر و پیدایش کارگر تخم گذار در کندو شده و هم چنین از پرورش بی برنامه ملکه جلوگیری می کند ولی موقعی که به هر یک از سه علت مذکور پرورش ملکه در کندو شروع می شود، پخش این ماده در داخل کندو به حداقل خود می رسد، حتی اگر ملکه در کندو موجود باشد.

• طول رشد و تکامل ملکه : مراحل رشد و تکامل سه گروه زنبوران کندو یکسان است. یعنی هر سه گروه ابتدا به حالت تخم هستند که توسط ملکه گذاشته می شوند. سپس به لارو و پس از آن به شفیره تبدیل شده و در مرحله آخر به حشره کامل یعنی به زنبور تبدیل می شوند. طول مرحله تخم در هر سه گروه مساوی است (٣ روز) و طول دوره لاروی نیز در هر سه گروه شش روز است و دوران شفیرگی در آن ها متفاوت است.

ملکه باکره

موقعی که حالت شفیرگی ملکه به پایان می رسد، ملکه از داخل، کناره سرپوش را بریده و از آن بیرون می آید.

• رفتار ملکه باکره : بالغ شدن ملکه باکره پس از بیرون آمدن از سلول خود حدوداً ٢ روز به طول می انجامد. بعد از بالغ شدن ملکه اقدام به پرواز جفت گیری می کند و بعد از جفت گیری شروع به تخم گذاری می کند. اولین ملکه باکره که متولد می شود، در داخل کندو شروع به گردش کرده و همه ملکه های داخل سلول های ملکه را نیش زده و آن ها را از بین می برد و سپس کارگران سلول های ملکه را خراب می کنند و ملکه های مرده را از کندو خارج می کنند و اگر احیاناً دو یا چند ملکه با هم متولد شده باشند، موقعی که دو ملکه به هم برسند، با یکدیگر می جنگند تا یکی از آن ها کشته شود. در هر صورت پس از شروع تخم ریزی هرگز در یک کندو بیش از یک ملکه وجود ندارد.
• رفتار زنبوران کارگر با ملکه باکره : موقعی که ملکه جوان متولد می شود، برای مدتی هیچ گونه توجهی به او نمی شود و عملاً از طرف زنبوران کارگر نادیده گرفته می شود ولی به زودی کارگران به سمت وی جلب شده و او را تغذیه می کنند. ولی هیچ گاه تعداد زنبوران ملازم که گاهی اطراف ملکه باکره دیده می شوند، به تعداد ملازمین ملکه تخم گذار نمی رسد.
• شکل ملکه باکره : ملکه باکره موقع تولد جثه نسبتاً بزرگی داشته، در چند روز اول عمر خود به مرور کوچک تر شده به نحوی که کمی بزرگ تر از کارگر به نظر می رسد. به خصوص شکم ملکه باکره خیلی کوچک و فاصله ی بندهای آن کم است. به همین دلیل پیداکردن ملکه باکره برای زنبوردار مشکل است. چون حلقه زنبوران ملازم در اطراف او دیده نشده و حرکاتش تند است و خیلی زود ترسیده در داخل زنبوران کارگر مخفی می شود. علامت مشخصه ملکه باکره این است که روی شان ها بال هایش را داًئما به حالت پرواز در می آورد و موقع گرفتن از روی شان پرواز می کند در صورتی که ملکه بارور همیشه روی شان ها راه می رود و تمایل به پرواز ندارد. شکم ملکه باکره پس از جفت گیری رشد کرده، کشیده و متورم و به مراتب بزرگ تر از شکم زنبور کارگر و ملکه باکره می شود.
• مقایسه ملکه باکره با ملکه تخم گذار : ملکه باکره با ملکه تخم گذار تفاوت های مشخصی دارد که به طور خلاصه به شرح زیر است:

جفت گیری ملکه

حدود ٥ روز بعد از تولد، ملکه تحرک و چابکی بیش تری یافته و از نظر بدنی آماده پرواز جفت گیری می شود.

• سن و نحوه جفت گیری : در فاصله روز های ششم تا چهاردهم تولد در حوالی بین ساعت ١٠ تا ٢ بعد ازظهر یک روز آفتابی و بدون باد ملکه به تنهایی از کندو خارج و احتمالاً مسافت قابل ملاحظه ای از آن دور می شود (فقط در فصل جفت گیری) این پرواز را پرواز عروسی می نامند. جماعت زنبوران نر که در محل تجمع نرها قبلاً روی زمین نشسته اند، با پخش ماده جذب کننده نرها (فرمون) که توسط ملکه پخش میشود، زنبوران نر را به سوی خود کشانده و قوی ترین نرها به ترتیب با ملکه جفت گیری می کنند. این جفت گیری حدوداً در ارتفاع ١٥ــ١ متری صورت می گیرد. به علت خارج شدن قسمت مهمی از دستگاه تناسلی نر در موقع جفت گیری بلافاصله زنبور نر می میرد و قسمتی از دستگاه تناسلی نر در دستگاه تناسلی ملکه باقی می ماند. سپس زنبور نر بعدی قبل از جفت گیری با پای خود باقیمانده دستگاه تناسلی نر قبلی را از دستگاه تناسلی ملکه جدا می کند و خود اقدام به جفت گیری می کند. زمانی که ملکه احساس کرد که میزان اسپرم کافی است با باقیمانده دستگاه تناسلی آخرین نر جفت گیری کرده، به کندو باز می گردد. دستگاه تناسلی آخرین نر جفت گیری کرده زمانی از دستگاه تناسلی ملکه جدا می شود که کلیه اسپرم های زنبوران وارد کیسه ذخیره اسپرم شوند. برای این که جفت گیری ملکه با قوی ترین نرها صورت بگیرد و هم چنین برای جلوگیری از آمیزش خویشاوندی، جفت گیری ملکه هرگز در داخل کندو صورت نمی گیرد و ملکه همیشه در هوای آزاد و در محل تجمع نرها اقدام به جفت گیری می کند. چنان چه ملکه باکره تا سن سه هفتگی جفت گیری نکند دیگر قادر به جفت گیری نبوده و شروع به گذاشتن تخم های بارور نشده که به زنبورهای نر تبدیل می شوند؛ می کند. اصولاً زنبودار باید ملکه را در فاصله هفته دوم و سوم عمرش بازدید کند تا چنان چه ملکه جفت گیری نکرده باشد، شخصاً نسبت به تعویض آن با یک ملکه بارور شده و در صورت عدم امکان با یک ملکه باکره یا یک شان حاوی سلول ملکه اقدام کند.
• تعداد پروازهای جفت گیری : ملکه در پرواز جفت گیری به طور متوسط با ٩ زنبور نر مختلف جفت گیری کرده، این تعداد جفت گیری باعث کاهش خطر هم خونی و تقویت صفات خوب در کندو می شود. ملکه تا پنج روز بعد از جفت گیری شروع به تخم ریزی کرده و دیگر هرگز از کندو خارج نمی شود. مگر همراه بچه کندو، مدت پرواز جفت گیری بین ١٠ تا ٣٠ دقیقه طول می کشد ولی کم تر از این مدت نیز امکان پذیر است.

• ذخیره اسپرم : اسپرم های حاصله از جفت گیری ملکه با زنبوران نر در یک کیسه مخصوص داخلی ذخیره و نگهداری و برای تلقیح تخم هایی که برای تولید زنبوران کارگر و یا ملکه گذارده می شود، به کار می رود. راندمان کار ملکه از نظر میزان تخم ریزی و تولید جمعیت کافی و این که تا چند سال قادر به تخم ریزی خوب باشد، بستگی کامل به جفت گیری و ذخیره اسپرم کافی دارد.

تخم گذاری ملکه

• بعد از جفت گیری ملکه: توجه زنبوران کارگر به او نسبت به سابق بیش تر می شود و هنگامی که ملکه روی شان ها حرکت می کند تعدادی زنبور کارگر که ملازم نامیده می شود، (١٢ــ١٠ عدد) در حالی که سر همه آن ها متوجه ملکه است، در اطراف او حلقه می زنند.
• تخم ریزی : تنها وظیفه ملکه تخم ریزی است و در هر کندو بیش از یک ملکه وجود ندارد همان طور که اشاره شد تخم گذاری دو تا پنج روز بعد از آخرین جفت گیری شروع و چنان چه شرایط مناسب باشد در ظرف چند روز به ظرفیت قابل قبولی از تخم ریزی می رسد. یک ملکه خوب در فصل بهار و اوایل تابستان که جمعیت کندو به حداکثر می رسد و شرایط از نظر حرارت، رطوبت و میزان غذا مناسب است، روزانه حدود ٢٠٠٠ تا ٢٥٠٠ تخم می گذارد، باید توجه داشت که وزن تعداد تخم گاهی بیش از وزن خود ملکه است و از این نکته می توان به اهمیت مقدار و کیفیت غذایی که توسط کارگران به ملکه خورانده می شود و هم چنین سرعت هضم و جذب غذا توسط ملکه پی برد. تخم گذاری در اواخر تابستان و پاییز (در مناطق سردسیر) به مرور کاهش می یابد و در فصل زمستان تخم گذاری قطع می شود وفقط در کندوهای پرجمعیت و قوی، تعدادی از تخم ها را پرورش می دهند.
• عمر تخم گذاری ملکه : ملکه ممکن است تا پنج سال زندگی کند ولی بهترین راندمان کار ملکه از نظر تخم گذاری در دو سال اول عمر او است. تخم گذاری در سال اول خوب و با افزایش سن کم می شود. در سال های بعد (سوم به بعد) ذخیره اسپرم ملکه رو به کاهش نهاده و بیش تر تخم هایی که می گذارد بارور نشده است که به زنبوران نر تبدیل می شوند و چون تخم ها در حجره کارگران گذاشته می شود، نرهای حاصله از نظر جثه کوچک می شوند. هم چنین اغلب، چندین تخم در یک حجره گذاشته ولی بیش از یک تخم پرورش داده نمی شود. در چنین مواقعی کندو خود سعی می کند نسبت به تعویض ملکه اقدام و ملکه جوانی پرورش داده و جانشین کند. لازم است زنبوردار در عمل تعویض ملکه پیش دستی کرده و ملکه را تعویض کند.
• نحوه تخم گذاری : ملکه برای تخم گذاری در روی شان حرکت می کند و این حرکت ظاهراً حساب شده است. ملکه ابتدا سرش را داخل حجره کرده و آن را امتحان می کند و اگر سلول را خالی و آماده و مناسب تخم گذاری یافت سرش را از سلول بیرون می آورد و کمی جلو می رود و سپس بدنش را کج کرده و شکمش را داخل حجره می کند و بسته به نوع حجره یک تخم بارور شده یا نشده در آن می گذارد و این کار را مرتباً ادامه می دهد. تخم گذاری در هر حجره بیش تر از چند ثانیه طول نمی کشد.

• تعویض ملکه پیر : هرگاه در یک کندو بیش از اندازه زنبور نر و یا سلول های نر مشاهده شود و بخصوص پس از خاتمه فصل جفت گیری و بچه کندو در منطقه باز هم نرهای زیادی در کندو وجود داشته باشد، باید در مورد پیر بودن ملکه یا یتیم بودن کندو مشکوک شد. در این حالت باید کندو را دقیقاً بازدید کرد و در صورتی که کندو فاقد ملکه بوده و جمعیت آن کافی باشد، نسبت به معرفی یک ملکه جوان اقدام کرد. در حالتی که از نظر جمعیت کارگران ضعیف باشد، باید ملکه پیر را حذف و آن را با کندوی دیگری که ملکه سالم و جوان دارد، ادغام کرد.

باکره زایی

با وجود اینکه تخم حشرات اگر تلقیح نشوند قابل رشد و تکامل نیستند در زنبور عسل و تعداد دیگری از حشرات تخم های بارور نشده نیز قابل رشد و تبدیل به حشره کامل است. همان طور که گفته شد چنانچه ملکه زنبور عسل تا سن سه هفتگی جفت گیری نکند دیگر قادر به جفت گیری نبوده و پس از آن شروع به گذاردن تخم های بارور نشده می کند که به زنبوران نر تبدیل می شوند. این پدیده را اصطلاحاً باکره زایی می نامند. در اغلب حشرات که باکره زایی دارند معمولاً نتیجه باکره زایی تنها به یک جنس (نر و ماده) محدود نشده و هر دو جنس از این راه به وجود می آیند (مانند شته ها) در بعضی دیگر مانند ملخ ها از این راه فقط ماده به وجود می آیند و در بعضی دیگر مانند زنبور عسل این پدیده منجر به تولید نرها می شود. باید توجه داشت که کندوی زنبور عسل با چنین ملکه ای قابل دوام نبوده و چنانچه ملکه آن سریعاً تعویض نشود، کندو از بین خواهد رفت.

قضاوت در مورد ملکه

صفات کندو به ملکه آن بستگی دارد، بنابراین تشخیص یک ملکه خوب از ملکه نامناسب و قضاوت و تصمیم گیری درباره آن از اصول زنبورداری است. یک زنبوردار با تجربه با مشاهده جمعیت و میزان پرورش نوزاد و تولید عسل و رفتار زنبوران و مقاومت آن در مقابل بیماری ها به درجه خوبی ملکه پی می برد و به شکل ظاهری آن توجه زیادی نمی کند. به هر حال از دو طریق در مورد ملکه قضاوت می کنند:

• قضاوت از طریق مشخصات ظاهری : صفاتی از قبیل قد کشیده، شکم حجیم، بال های خوابیده روی پشت، اندام سالم و استفاده از همه پاها هنگام حرکت دلیل خوبی ملکه است، ولی صد در صد قابل اطمینان نیست.
• قضاوت از طریق کار ملکه : چون کار ملکه فقط تخم ریزی است، پس مهم ترین عامل بر قضاوت در مورد آن، میزان تخم ریزی و نحوه آن است. تخم ریزی یکنواخت و متراکم و زیاد به طوری که عمده شان ها در قسمت میانی و پایینی به طور یکنواخت تخم ریزی شده باشد، دلیل برخوبی ملکه است. تخم نر گذاشته شده نباید بیش از اندازه باشد. بخصوص پس از خاتمه فصل جفت گیری و بچه کندو اصولاً نباید پرورش زنبور نر در کندو مشاهده شود. علاوه بر نکات ذکر شده ذخیره عسل و گرده، مقاومت کندو در مقابل بیماری ها، آرام بودن کندو، عدم علاقه به تولید بچه کندو، استقامت کندو در به سرآوردن زمستان، طول عمر کندو از صفات خوب ملکه آن به شمار می رود.

کندوی بی ملکه

موقعی که یک کندو ملکه اش را به هر علت از دست بدهد، آن را اصطلاحاً یتیم می نامند.

• رفتار زنبوران کندوی بی ملکه : از نظر نوع کارها بین کارگران کندوی بی ملکه و با ملکه فرقی نیست ولی از نظر میزان شهد و گرده ای که به داخل کندو آورده می شود، نقصان زیادی حاصل می شود. هر چند که در هنگام بازدید ممکن است ذخیره ی زیادی از عسل و گرده به علت عدم پرورش نوزاد که موجب کاهش شدید مصرف شهد و گرده می شود مشاهده شود. زنبوران کندوی بی ملکه عصبانی و حساس هستند و هنگام کار با کندو با کوچک ترین حرکتی به انسان حمله می کنند. تعداد زنبوران نگهبان جلو دریچه پرواز نسبت به سابق بیشتر می شود. در کندوی بی ملکه ترشح موم و شان سازی به شدت کاهش می یابد.

معرفی ملکه جدید به کندو

در دو صورت به یک کندو ملکه جدید معرفی می شود:

الف – موقعی که ملکه پیر و یا بیمار و معیوب شده باشد و به طور کلی میزان تخم گذاری آن رو به تنزل نهاده باشد که اغلب این تعویض پس از سال دوم انجام می گیرد.

ب – موقعی که کندو یتیم باشد، در هر دو صورت قبل از معرفی ملکه جدید مقدمات کار را فراهم می کنند به نحوی که کندو فاقد ملکه یا کارگر تخم گذار یا سلول ملکه شود.

• مقدمات تعویض ملکه پیر: اگر بخواهیم ملکه پیر کندویی را با ملکه جوانی تعویض کنیم ابتدا باید ملکه پیر را از کندو خارج کرد.
• طرز گرفتن ملکه: اگر منظور از گرفتن ملکه از بین بردن آن باشد، دقت زیادی لازم نخواهد بود ولی خیلی وقت ها اتفاق می افتد که لازم می شود که ملکه کندویی را برای چیدن بال و یا علامت گذاری و معرفی به کندوی دیگر بگیریم. در این حالت باید نهایت دقت را به کاربرد که ملکه معیوب نشود. برای گرفتن ملکه باید فقط قسمت سینه و پاهای ملکه را گرفت و به هیچ وجه به شکم و شاخک های آن دست نزده و یا فشار وارد نیاورد. چون شکم ملکه حاوی تخمدان ها و تخم های زیادی بوده و در اثر اندک فشاری صدمه خواهد دید. ملکه را باید به آهستگی با دو انگشت شست و سبابه از دو طرف سینه گرفت و اگر قرار است به قفس منتقل شود، به همین حالت از طرف سر، آن را به داخل قفس هدایت کرده و اگر قرار باشد که علامت گذاری یا بال هایش چیده شود، ضمن این که سینه و بال های ملکه با دو انگشت دست راست نگهداری می شود، باید دو عدد از پاهای یک سمت ملکه را با دو انگشت شست و سبابه دست چپ گرفت. گرفتن دو پا مانع چرخیدن ملکه به دور خود و شکستن پایش می شود. برای چیدن بال ملکه بهتر است یک سوم از گوشه ی بال های یک سمت را با قیچی ظریفی قطع و بال سمت دیگر را سالم گذاشت. پس از گرفتن ملکه باید کندو را به دقت از نظر وجود سلول ملکه بازرسی کرده و تمام آن ها را خراب کرد. پس از چند ساعت (٦ــ١ ساعت) ملکه جدید را به کندو معرفی می کنیم.

• طریقه معرفی ملکه جدید : ملکه تجارتی در قفس های چوبی مخصوصی عرضه می شود که یک پهلوی آن با توری مخصوص که قطر سوراخ های آن 2.5 تا ٦ میلی متر پوشانده شده است و در دو پهلوی دیگر آن سوراخ هایی برای ورود و خروج ملکه تعبیه کرده اند. معمولاً یکی از این سوراخ ها را با خمیر آرد شکر و ظرف دیگر را با چوب پنبه می بندند. تعدادی زنبور کارگر برای تغذیه ملکه تا زمان معرفی به کندو در قفس همراه او هستند. قبل از معرفی ملکه به کندو بایستی کلیه زنبوران کارگر همراه را از قفس خارج نموده و ملکه را در قفس تنها گذارد. قفس حاوی ملکه را در وسط دو قاب در جایی که بیشترین تعداد کارگران وجود دارند و محل پرورش نوزاد است به نحوی که سمت توری دار آن رو به پایین قرار گرفته و در دسترس کارگران باشد، قرار می دهیم. این کار به دو دلیل صورت می گیرد:

الف – زنبوران کارگر ملکه را تغذیه می کنند (اگر قطر توری کمتر از 2.5 میلی متر باشد، زنبوران قادر به تغذیه ملکه نخواهند شد).

ب – زنبوران کارگر هنگام تغذیه ماده مخصوصی را که توسط ملکه ترشح می شود از او گرفته و در کندو پخش می کنند و با این کار جمعیت کندو به بوی جدید عادت می کنند.

پس از قرار دادن ملکه در داخل کندو کارگران شروع به خوردن خمیر شکر موجود در سوراخ قفس می کنند و پس از مدتی این راه را باز نموده و ملکه از قفس خارج و وارد کندو می شود. پس از دادن ملکه به کندو بهتر است تا یک هفته از بازدید کندو و دست زدن به آن خودداری کرده و پس از آن کندو را به آرامی بازدید کرد. وجود تخم و لارو جوان در کندو دلیل پذیرفته شدن ملکه جدید در کندو است و دیگر احتیاجی به مشاهده خود ملکه نیست. چنانچه تخم گذاری مشاهده نشود و خود ملکه هم در کندو نباشد، دلیل عدم پذیرش ملکه و کشته شدن آن توسط کارگران است که بهتر است چنین کندویی را به خصوص اگر قبلاً کارگر تخم گذار داشته باشد، تقسیم کرده و هر چند قاب آن را به یک کندو بدهند و در محل اصلی آن کندوی متوسطی که ملکه هم داشته باشد، قرار دهند. لازم به تذکر است موقع قرار دادن قفس ملکه به کندو درپوشی که در طرف سوراخ سمت غذا وجود دارد آن را بیرون کشیده و سپس قفس را داخل کندو قرار می دهیم.

عوامل مهم در پذیرش ملکه

مهم ترین عامل در پذیرش ملکه جدید توسط کندو که رعایت آن الزامی است، یکسانی ملکه جدید و ملکه قدیم از نظر تخم گذاری است. اگر کندویی دارای ملکه تخم گذار بوده و فصل تخم گذاری نیز جریان دارد و ملکه هر روز تعداد بسیار زیادی تخم می گذارد، برای تعویض ملکه آن باید ملکه جدید حتماً بارور شده و آماده تخم گذاری باشد. به نحوی که از نظر زنبوران در عمل تخم گذاری وقفه ای حاصل نشود. معرفی ملکه باکره در اوایل فصل بهار که هنوز تخم ریزی و پرورش نوزاد در کندو کم است و یا در مواقع مشابه امکان پذیر است. ولی در مقابل، ملکه ای که هر روز تخم ریزی نسبتاً فراوانی داشته است، باید ابتدا ملکه باکره را به کندوی جفت گیری معرفی و پس از جفت گیری و شروع تخم گذاری نسبت به تعویض آن اقدام کرد.

چگونگی پیدایش کارگران تخم گذار و معرفی ملکه به این نوع کندوها

چنانچه کندویی یتیم شود و برای مدت حدود یک هفته تخم یا لارو کمتر از دو روز وجود نداشته باشد تا زنبوران اقدام به پرورش ملکه کنند. تخمدان تعدادی از زنبوران کارگر رشد کرده و در عرض یک هفته تا پانزده روز شروع به تخم گذاری می کنند. تخم گذاری به طور نامنظم و در داخل هر حجره گاهی چند تخم مشاهده می شود منتهی کلیه تخم ها به زنبور نر تبدیل می شوند. اگر تخم ها در حجره نر پرورش یابند، از لحاظ اندازه مانند زنبور نر معمولی است، چنانچه در حجره کارگر پرورش یابند، از لحاظ اندازه کوچک تر از زنبور نر معمولی خواهند بود. فعالیت های کندو خصوصاً موم سازی کاهش می یابد.

روش های از بین بردن کارگران تخم گذار و معرفی ملکه به این کندوها

به محض این که کارگران تخم گذار، ملکه باروری را قبول کردند، تخم گذاری آن ها یا متوقف شده و یا این که توسط کارگران از تخم گذاری آن ها جلوگیری می شود. برای معرفی ملکه به چنین کندوهایی باید ٢٤ ساعت قبل آن کندو را خوب تغذیه کرد و معمولاً به خاطر این که در دادن ملکه با شکست مواجه نشویم، بهتر است ابتدا یک شان حاوی نوزاد جوان (لارو کمتر از دو روز) به این کندو داده و بعد از ساختن سلول ملکه آن ها را خراب و بعد یک ملکه بارور یا باکره به وسیله قفس معرفی کرد. (البته چوب پنبه طرف خمیر شکر قفس پس از ٢٤ ساعت ماندن در کندو برداشته می شود) این عملیات زمانی صورت می گیرد که کلنی ارزش اقتصادی داشته باشد. چنانچه کلنی دارای کارگران تخم گذار شان حاوی تخم و لارو را قبول نکنند و از آن سلول ملکه نسازد، چنین کندویی بدون این که در کندوهای دیگر ادغام شود، باید حذف شود. اگر کندو خیلی از بین رفته و از زنبورهایی تشکیل شده که در سن پرواز هستند، اول کندو را خوب تغذیه کرده و سپس در وسط روز زنبورهایش را تکانده و کندو از محل خود برداشته می شود و زنبورها به کندوهای دیگر خواهند رفت و چون قبلاً خوب تغذیه شده اند و حامل عسل هستند ورود آن ها به کندوی غریبه با اشکال مواجه نخواهد شد. باید توجه کرد در مواقع ادغام کردن یا تکاندن زنبور (مانند کلیه موارد دیگر) از سالم بودن کندوها مطمئن شد که باعث انتقال بیماری از کندوی حذفی به کندوی دیگر نشود. لازم به تذکر است که زنبوردار باید با برنامه صحیح و منظم سعی کند که از پیدا شدن کارگران تخم گذار در زنبورستان جلوگیری کند.

دانلود فایل PDF مقاله ساکنین کندو زنبور عسل و خصوصیات ملکه

همچنین مطالعه پست زیر نیز پیشنهاد میگردد:

10 اشتباه زنبورداران تازه کار

کنه واروا مهمترین آفت زنبور عسل

مهمترین نژادهای زنبور عسل