سال آوری پسته و عوامل موثر بر آن

سال آوری پسته و عوامل مؤثر بر آن

مقدمه:

پسته گیاهی است که از قرنها پیش در کشورهای خاورمیانه کشت و کار شده است. در نیم قرن گذشته به علت استقبال از مصرف میوه آن، به عنوان یک محصول تجارتی مورد توجه قرار گرفته است. پسته یکی از محصولات مهم باغبانی است که علاوه بر مصارف داخلی یکی از مهمترین میوه های صادراتی کشور به حساب می آید بنابراین به علت نقش پسته در صادرات و جایگاه آن به عنوان یکی از منابع تأمین ارز، برداشتن قدمهای مؤثر در جهت بالا بردن بازده تولید و کیفیت این محصول ضروری به نظر می رسد. اطلاعات موجود در زمینه عوامل مؤثر بر تولید محصول یکنواخت در سالهای مختلف ناچیز است. بنابراین هر گونه راه حلی که در جهت رفع این مشکل ارائه شود از اهمیت ویژه ای برخوردار است. هدف از ارائه این مجموعه آشنایی خوانندگان محترم با پدیده سال آوری درختان پسته، عوامل مؤثر و راههای پیشگیری و کنترل آن می باشد.

گیاه شناسی و زیست شناسی گل در پسته

پسته گیاهی است خزان دار که به طور خودرو در شمال شرق ایران، افغانستان ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان می روید. گونه های خودرو دارای میوه های کوچکتر و خوراکی هستند. تخمدان فوقانی و فاقد پایه، تک حجره با یک تخمک است. گلهای نر دارای یک یا دو براکته کوچک است. پوشش گل ۱ تا ۲ قسمتی، دیسک کوچک و دارای ۳ تا ۵ پرچم با میله های کوتاه که در پایه به دیسکی چسبیده و دارای بساک طویل هستند. از نظر گیاه شناسی میوه پسته، شفت نیم خشک بوده و در گروه بادام هلو، گیلاس و زردآلو قرار می گیرد. در پسته و بادام، مغز و در دیگر میوه های شفته میان بھی گوشتی مصرف می شود. پسته دارای دوره نونهالی طولانی بوده و بعد از پنج سال محصول کمی داده و پس از ۱۰ تا ۱۲ سال به حداکثر باردهی می رسد. عادت رشد درختان، برافراشته بوده و دارای غالبیت انتهایی قوی هستند. اندامهای اولیه گل نر و ماده به صورت جانبی روی شاخه های فصل جاری تشکیل می شود. هر گل آذین ماده دارای ۱۰۰ عددگل منفرد و هرگل آذین نر دارای ۲۰۰ تا ۳۰۰ عدد گل مجزا میباشد. زمان گلدهی پسته در درختان نر هر رقم زودتر از درختان ماده همان رقم می باشد و این تفاوت زمان گلدهی گاهی به ۲ تا ۳ هفته می رسد.

رشد و نمو میوه در پسته

میوه پسته یک میوه نیم خشک شفت بوده که دارای یک مغز است که توسط درون بر استخوانی احاطه می شود. درون بر هم توسط میان بر و برون بر محصور شده است. توسعه بافتهای میوه پسته از نظر زمان و فاصله شبیه دیگر میوه های شفت می باشد و اختلاف کمی با دیگر شفت ها دارد.  رشد پریکارپ میوه های شفت گوشتی مثل زردآلو، گیلاس، زیتون و هلو در سه دوره مشخص رخ می دهد که دو مرحله رشد سریع توسط یک مرحله رشد کند جدا می شود. در اواخر مرحله اول رشد میوه، اندوکارپ پسته به حداکثر اندازه نهایی خود می رسد. در این مرحله بر خلاف رشد دیگر میوه های شفت بافت خورش و پوشش های تخمک رشد زیادی ندارند. یک ماه بعد از مرحله دوم رشد میوه، چنین همراه با پوشش های تخمک رشد کرده و در طی ۶ هفته به اندازه نهایی خود می رسد. چوبی شدن درون بر با رشد مرحله دوم میوه شروع شده و ۴ تا ۶ هفته ادامه می یابد. وزن تر میوه از هفته اول تیر ماه افزایش می یابد که به واسطه رشد و توسعه مغز می باشد. میوه پسته در مرحله سوم رشد، رشد سریعی داشته که سرانجام مقدار کمی به قطر میوه افزوده می شود (شکل ۱).

سال آوری در درختان میوه

عدم تولید محصول یکنواخت و یکسان در سالهای متوالی را سال آوری می گویند، به عبارتی میزان تولید محصول در یک سال خیلی زیاد و در سال دیگر بسیار کم با بدون محصول می باشد. شرایط آب و هوایی، پدیده های فیزیولوژیکی گیاه، آفات و بیماریها و … می توانند عامل کاهش محصول باشند. دو سال آوری در درختان میوه معمول بوده که یک سال پربارده توسط یک سال کم بارده دنبال می شود چرخه های غیر از دو سال آوری هم در طبیعت رخ داده و چنین چرخه هایی در درختان جنگلی عمومی می باشد. چرخه های دو یا سه ساله در درختانی مثل فندق و نارون، چرخه های سه تا پنج ساله در کاج ها و بلوط ها، چرخه های پنج تا هفت ساله در صنوبرها و چرخه های ده تا پانزده ساله در آلش ها مشاهده شده است. سال آوری کامل در یک ناحیه با وقوع شرایط نامساعد آب و هوایی مانند یخ زدگیهای زمستانه برای درختان خزان دار ، سرمازدگی در اوایل فصل، تنش های خشکی غیرمعمول در طی تشکیل میوه و همچنین بادهای گرم و سوزان در زمان تشکیل میوه می باشند. عوامل درونی هم در سال آوری دخالت داشته که این عوامل می توانند هورمونی، تغذیه ای و کمبود کربوهیدراتها باشند.

سال آوری در پسته

سال آوری پسته در نتیجه ریزش جوانه های گل در طی سال پر محصول می باشد که همزمان با رشد میوه ها در تیرماه شروع شده و تا بلوغ میوه ها ادامه می یابد این مکانیسم غیر معمول فقط در پسته وجود داشته و سبب سال آوری می شود که می تواند به عوامل فیزیولوژیک درونی ارتباط داشته باشد. عوامل آب و هوایی مانند سرمازدگیهای اوایل فصل، بادهای گرم و خشک، برطرف نشدن نیاز سرمایی و آفات و بیماریها هم می توانند در سال آوری پسته نقش داشته باشند

نقش کربوهیدراتها در سال آوری پسته:

در درختان پسته شاخه ها در اوایل بهار طویل گشته و جوانه های جانبی گل تشکیل می شود. رشد جوانه های گل در حال توسعه بعد از تمایز یافتن، در مرحله تشکیل کاسبرگها به طور کامل متوقف می شود. در مهرماه دوباره تمایز یافتن فعال شده و مادگی تشکیل می شود. ریزش جوانه های گل در طی دوره سکون، زمانی که مغز در طی سال پربار شروع به رشد می کند، صورت می گیرد. در سال پربار بیش از ۹۰ درصد جوانه های گل ریزش می کنند که این ریزش از تیرماه شروع شده و تا بلوغ میوه ها ادامه می یابد و فقط ۵ تا ۷ درصد از جوانه ها باقی مانده و محصول کمی در سال بعد تولید خواهند کرد. این مکانیسم غیرمعمول فقط در پسته وجود داشته و سبب سال آوری می شود در صورتی که در سایر درختان میوه سال آور از تشکیل جوانه های گل جلوگیری می گردد. ریزش جوانه های گل در پسته به سطح برگ و میزان میوه ارتباط دارد و رقابت برای جذب کربوهیدراتها در اندامهای مصرف کننده متفاوت می باشد. در اواخر فصل رشد جوانه های گل در درختان پسته در سال پربار ۵۰ درصد ماده خشک و ۸۰ درصد نشاسته و قند کمتری نسبت به جوانه های درختان سال کم بار دارند. کربوهیدراتها، ترکیبات ازتی و چربیها در همه فرایندهای فیزیولوژیکی برای تولید انرژی مصرف می شوند. همچنین این مواد برای فرایندهای بیوشیمیایی که شامل توسعه بافتهای جدید، رشد زایشی جدید، نگهداری رشد رویشی و نیز به عنوان مواد ذخیره ای به کار می روند. میزان تنفس گیاهان به میزان رشد و نمو، تولید و میزان متابولیسم گیاه ارتباط دارد. میوه زیاد پسته نیاز به مواد ذخیره ای زیادی داشته و زمانی که محصول زیاد است، رشد شاخه ها کاهش می یابد. رشد رویشی در طول سال پربار قبل از توسعه مغز و در سال کم بار بعد از آن صورت می گیرد. تعداد میوه توسعه یافته روی شاخه با ریزش جوانه های روی شاخه های جوان ارتباط دارد. در مراحل اولیه، رقابت برای کربوهیدراتها بین میوه های در حال توسعه و جوانه های گل در حال تشکیل وجود دارد و جوانه های گل در شاخه های بدون میوه دو برابر جوانه های گل روی شاخه های دارای میوه فرآورده های فتوسنتزی دریافت می دارند و یک ارتباط ضعیفی بین رشد شاخه ها، گل آغازی و توسعه میوه ها وجود دارد که احتمال دارد مسئول توسعه جوانه های گل در طی سال پربار باشند. تجزیه کل درختان پسته از نظر انرژی نشان داد که مقدار کربوهیدرات ذخیره شده بعد از سال کم پار فقط ۸ درصد انرژی مورد نیاز برای محصول سال پربار را تامین می کند و احتمال دارد کربوهیدراتهای ذخیره شده برای رشد بهاره محصول پسته مهم باشند.

نقش هورمونها در سال آوری پسته

اگر گل انگیزی با اولین مرحله از رشد و نمو میوه همزمان باشد از گل انگیزی جلوگیری می شود ولی مراحل فیزیولوژیک آن شناخته نشده است. بعد از گرده افشانی میوه ها معمولا دارای تعدادی بذر در حال توسعه می باشند و بذرها روی تولید جوانه گل سیب و تحریک ریزش جوانه های گل پسته اثرات بازدارنده دارند و هر دو اثر، وابسته به افزایش تولید تنظیم کننده های رشد و فعالیت مصرف کننده های قوی می باشد بذرها به طور معمول نگهداری میوه ها را افزایش داده و خود تنک کنندگی را کاهش می دهند. اندازه گیری میزان تنفس و تولید اتیلن در جوانه های گل پسته و بافتهای احاطه کننده آن روی درختان دارای میوه و درختان بدون میوه نشان می دهد که جوانه های درختان دارای میوه، میزان تنفس بیشتری نسبت به درختان بدون میوه دارند. برعکس، تولید اتیلن در جوانه ها اختلاف معنی داری بین درختان دارای میوه و درختان بدون میوه ندارد و گزارش شده است که تنفس جوانه های گل، قبل از ریزش افزایش می یابد و تولید اتیلن درونی به ریزش جوانه های گل ارتباط ندارد. اثر محلولپاشی اوره با ۶ – بنزیل آدنین برای کاهش ریزش جوانه های گل پسته در سال پربار و برای افزایش محصول سال بعد مورد بررسی قرار گرفته است و اعلام شده که محلولپاشی ۰.۲۵ درصد اوره همراه با ۲۵ میلی گرم در لیتر ۶ – بتزیل ادنین در خرداد و تیر ماه از ریزش جوانه های گل جلوگیری می کند.

نقش شرایط خاک و تغذیه در سال آوری پسته

اطلاعات ناچیزی در مورد اثرات بافت خاک، نفوذ آب، آب و هوا و شوری روی سال آوری وجود دارد عواملی که موجب کاهش فعالیت ریشه شوند روی تولید میوه أثر زیان آور دارند. شوری سبب ریزش برگ شده و احتمال دارد به طور غیرمستقیم سبب کاهش مواد ذخیره ای قابل استفاده گردد. اثر عناصر غذایی روی سال آوری بررسی شده است و نتایج نشان می دهد که ازت، فسفر و روی جذب شده توسط برگ و میوه درختان در سال پربار به ترتیب ۵ ، ۶ و ۲ برابر بیشتر از درختان کم بار است. در محل های ذخیره در درختان در حال خواب کم بار پسته، ۱۲ درصد ازت و ۱۳ درصد فسفر بیشتری نسبت به درختان پربار وجود دارد. تجمع بیشتر ازت و فسفر در درختان سال کم بار نیاز درختان سال پربار را به ازت و فسفر تأمین می کند، برعکس در درختان سال پربار پتاسیم و کلسیم بیشتری تجمع می یابد. میزان جذب و تجمع پتاسیم در قسمت های چند ساله درختان پسته در سال پربار بیشتر از سال کم بار می باشد و اندامهای یکساله در درختان پربار پسته، ۳۰ درصد پتاسیم بیشتری نسبت به درختان کم بار دارند. ارتباط بین میزان محصول، جلب ازت، فسفر، پتاسیم و رشد ریشه در درختان پسته بررسی شده است و مشخص گردیده که میزان جذب ازت و پتاسیم در زمان پر شدن مغز در درختان سال پربار نسبت به درختان کم بار به ترتیب ۳۵ و ۱۱۲ مرتبه افزایش نشان می دهد. در طی این دوره عناصر غذایی بیشتری به جنین های در حال توسعه در درختان پربار پسته تخصیص می یابد. در سال کم بار جذب این عناصر غذایی بین زمان برداشت و پیری برگ جزئی است و رشد ریشه در طی پر شدن مغز در درختان سال پربار پسته در مقایسه با درختان سال کم بار کاهش می یابد و هیچ ارتباطی بین رشد ریشه و جذب ازت پتاسیم و فسفر از خاک وجود ندارد و از داده های بدست آمده نتیجه گیری می شود که نیاز اندام مصرف کننده، جذب و پخش ازت، فسفر و پتاسیم را در درختان پسته تنظیم می کند. جذب و پخش پتاسیم در دوره پر شدن مغز میوه پسته صورت گرفته که میوه ها در این زمان بعنوان یک اندام مصرف کننده عمل می کنند و مقدار کمی جذب هم در بهار، زمان رشد شاخه های نورسته و بعد از برداشت انجام می شود. مقدار عناصر غذایی در قسمت های چند ساله در زمان خواب و دوره رشد بهاره در درختان پسته متفاوت است و محصول زیاد در درختان سال پربار ذخایر ازت، فسفر و پتاسیم را کاهش می دهد. عناصر غذایی ذخیره شده در طی سال کم بار برای رشد اندامهای زایشی در سال بعد مورد استفاده قرار می گیرند و در درختان کم بار پسته جذب عناصر غذایی از خاک مهم می باشد

نقش هرس و تنک نمودن روی سال آوری پسته

رقابت بین میوه های در حال رشد به عنوان اندامهای مصرف کننده قوی به تحرک بهتر فرآورده های فتوسنتزی کمک می کنند. میوه ها و جوانه های جدید اندام مصرف کننده قویتری نسبت به شاخه ها هستند و با هرس درختان و تنک نمودن میوه ها می توان یک تعادل بین اندامهای رویشی و زایشی ایجاد نمود. اثرات هرس مکانیکی روی سال آوری و رشد درختان پسته رقم کرمان ارزیابی شده است و گزارش گردیده است که شدت سال آوری در درختانی که سربرداری شده اند، پایین تر است.

نقش ارقام در سال آوری درختان پسته

سال آوری در تعدادی از درختان میوه وجود دارد اما عمومی نمی باشد. سال آوری در خانواده ها، جنس ها و تیره ها یکسان نمی باشد و تفاوتهایی وجود دارد. در پسته بعد از سنین ۱۰ تا ۱۱ سالگی سال آوری مشاهده می شود. بررسیهای انجام شده روی شدت سال آوری ارقام پسته در ایران نشان می دهد که ارقام احمدآقایی، سفید پسته نوق و فندقی زودرس بیشترین شدت سال آوری و ارقام جندقی، شاه پسند و ایتالیایی دارای کمترین سال آوری می باشند. شدت سال آوری ارقام اوحدی، کله قوچی و اکبری در حد متوسط می باشد.

نقش پایه ها در سال آوری پسته

بررسیهای انجام شده بر روی پایه های پسته در کالیفرنیا نشان می دهد که پایه ها روی میزان تولید میوه مؤثرند. رقم کرمان بر روی پایه UCB1 بیشترین میزان میوه را تولید کرده و کمترین میزان تولید میوه مربوط به پایه آتلانتیکا بود و پایه آتلانتیکا همچنین دارای بیشترین شدت سال آوری بوده است. بررسیهای انجام شده بر روی پایه های پسته ایران نشان می دهد که پایه پسته اهلی (رقم بادامی) نسبت به پایه های سرخس و بنه دارای عملکرد محصول تر و خشک بیشتری می باشد و کمترین میزان محصول مربوط به پایه بنه (pistacia mutica) می باشند

نقش عوامل محیطی و آفات و بیماریها

گزارش شده که برخی عوامل محیطی روی سال آوری مؤثر هستند. به طوری که رطوبت پایین هوا در بعضی از درختان میوه سبب کاهش جوانه زنی گرده و خشک شدن کلاله می شود. رطوبت پایین هوا ممکن است با درجه حرارت سرد شب در نواحی خشک همراه باشد. رطوبت پایین هوا و دیگر تنش های محیطی ممکن است اثر غیرمستقیم روی تشکیل میوه از طریق افزایش پیری برگ و ریزش قبل از بلوغ داشته باشد. آفات و بیماریها هم به گلها، میوه های جوان، برگها و چوب حمله کرده و می توانند اثر مستقیم یا غیرمستقیم روی سال آوری داشته باشند.

راههای کنترل سال آوری پسته

انتخاب محل مناسب برای کاشت درختان پسته:

نواحی مناسب برای تولید پسته، مناطق دارای تابستان گرم و خشک و زمستانهای معتدل است. عوامل آب و هوایی مانند بادهای گرم و سوزان، سرما زدگیهای بهاره ، بارندگی و رطوبت زیاد در زمان گرده افشانی می توانند بر روی تشکیل میوه و در نتیجه سال آوری مؤثر باشند. برطرف نشدن نیاز سرمایی هم سبب باز نشدن یا دیر و یا نامنظم باز شدن جوانه های گل پسته می شود که می توان از آن به عنوان یکی از عوامل مؤثر در سال آوری نام برد. بنابراین قبل از احداث باغ توصیه می شود که منطقه از نظر آب و هوایی و شرایط خاک مورد بررسی قرار گیرد و در صورت دارا بودن شرایط مناسب کاشت درختان پسته انجام شود

استفاده از ارقام و پایه های مناسب

مطالعات انجام شده بر روی درختان میوه نشان می دهد که یکی از راههای کنترل سال آوری استفاده از ارقام پسته مناسب برای هر منطقه می باشد. طبق بررسیهای انجام شده در پسته ارقام جندقی، شاه پسند و ایتالیایی دارای کمترین شدت سال آوری بوده و در صورت دارا بودن سایر صفات مورد پسند مصرف کنندگان می توانند مورد استفاده قرار گیرند. پایه ها در سال آوری درختان میوه رفتار یکسانی نداشته و بسته به خانواده، جنس و گونه ها تأثیر پایه ها در سال آوری متفاوت است. بر اساس مطالعات انجام شده بر روی چهار پایه آتلانتیکا ، UCB1 ، PGI ، PGII در کالیفرنیا اعلام شده است که این پایه ها از نظر تولید میوه متفاوت هستند اما تأثیر معنی داری در بین آنها روی شدت سال آوری وجود ندارد. نقش پایه های ایرانی بر روی شدت سال آوری مطالعه نشده است و جهت توصیه هر گونه پایه ای در این زمینه نیاز به بررسی می باشد

هرس مناسب

بر اساس مطالعات انجام شده از هرس درختان پسته می توان بعنوان یکی از عوامل کاهش سال آوری نام برد که سربرداری قبل از شروع سال کم بار باعث افزایش شاخه زایی، تشکیل جوانه گل بیشتر در سطح وسیع تر و تشکیل میوه بیشتر می گردد که در نهایت سال آوری را متعادل تر می نماید. هرس تنک شاخه در زمستان قبل از سال پربار باعث متعادل نمودن میزان محصول در سال پربار و افزایش بقای جوانه گل برای سال بعد (کم بار) می گردد و بدین نحو سال آوری کاهش می یابد.

تغذیه مناسب

مواد آلی و معدنی برای رشد و نمو تمامی قسمت های درختان ضروری می باشند و هر گونه تغییر در تعادل عناصر غذایی می تواند بر روی تولید و در نتیجه بر سال آوری درختان پسته مؤثر باشد. بنابراین بر اساس نتایج آزمایشگاهی با توجه به هر منطقه باید از توصیه های کودی مناسب استفاده نمود.

آبیاری مناسب درختان پسته

مطالعات انجام شده نشان داده است که تولید گل در درختان آبیاری شده نسبت به درختان بدون آبیاری دو سال زودتر به وقوع می پیوندد. آبیاری باعث افزایش رشد شاخه ها در سالهای پربار و کم بار می شود که این پدیده در سال آوری مؤثر است گزارش شده است شدت سال آوری در درختانی که آبیاری نمی شوند بیشتر است. بنابراین می توان نتیجه گرفت که جهت تولید خوب میوه و کاهش سال آوری پسته ، آبیاری کافی و دور آبیاری مناسب مورد نیاز می باشد.

مبارزه با آفات و بیماریهای پسته

با توجه به اینکه تأثیر آفتاب و بیماریها بر روی رشد و نمو و تولید میوه متفاوت است و می تواند اثر مستقیم یا غیر مستقیم بر روی شدت سال آوری پسته داشته باشند بنابراین توصیه می شود برای کاهش هر گونه خسارت و در نتیجه کاهش سال آوری پسته ، در زمان مناسب با آفات و بیماریها مبارزه شود.