درختان نر پسته در مدیریت باغ چه اهمیتی دارند

اهمیت درختان نر پسته در مدیریت باغ پسته

مقدمه

پسته (.Pistacia vera L) به عنوان یک کالای استراتژیک از مزیت های اصلی بخش کشاورزی و محصول برتر تولیدی این بخش در بازارهای جهانی است که با نام ایران ، پیوندی عمیق خورده و از دیرباز در نقاط مختلف این مرز و بوم کشت و بخشی از تاریخ و فرهنگ ما را تشکیل می دهد. سطح زیر کشت پسته در ایران بیش از ۴۹۸.۷ هزار هکتار می باشد که ۱۰۶.۳ هزار هکتار آن غیربارور و ۳۹۲.۴ هزار هکتار آن بارور می باشد. این طلای سبز در بین محصولات باغبانی کشور با سطح بارور ۱۵.۷ درصد در سال ۹۶ و ۱۵.۹ درصد در سال ۹۷ در رتبه اول قرار دارد. پسته همچنین ۵۷.۲ درصد از کل سطح باغهای میوه های خشک اعم از غیربارو و بارور را در بر گرفته و جایگاه اول تولید خشکبار کشور را به خود اختصاص داده است. سطح زیر کشت پسته از سال ۱۳۹۵ در قیاس با سال ۱۳۹۶ به میزان ۴.۶ درصد و از سال ۱۳۹۶ به ۱۳۹۷ ، ۴.۰۵ درصد افزایش داشت در صورتی که بسیاری از محصولات باغبانی کاهش سطح زیر کشت را در سال های اخیر تجربه کرده اند (آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی، ۱۳۹۶، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸). با توجه به گسترش باغهای پسته در بسیاری از نقاط کشور، رعایت اصول صحیح احداث باغ پسته و همچنین مدیریت صحیح باغ های پسته موجود امری ضروری است. بی شک عدم توجه کافی به اهمیت پایه (نهال) و درختان نر پسته از مهم ترین حلقه های مفقوده در مدیریت باغهای پسته کشور و از جمله عوامل کاهش عملکرد این طلای سبز ایران می باشد. دلیل این کم توجهی را می توان در اختلاط و تشابه خسارات ناشی از این دو مؤلفه با سایر عوامل مدیریتی و یا تنش زای محیطی دانست که تشخیص نوع و میزان خسارت را مشکل و اهمیت موضوع را نزد باغداران کمرنگ تر می نماید. اما اطلاع رسانی های صحیح در سالهای اخیر سبب ملموس تر شدن اهمیت این عوامل مدیریتی گردیده که در ادامه به یکی از آنها یعنی مدیریت صحیح گرده دهنده ها یا همان درختان نر پسته پرداخته خواهد شد.

اهمیت درختان نر پسته و فرآیند گرده افشانی در باغ های پسته

پسته گیاهی دو پایه است و گل های نر و ماده آن روی شاخه های یکساله درختان نر و ماده مجزا تشکیل می شود. بنابراین تولید محصول پسته نیازمند وجود هر دو نوع درخت نر و ماده در محل باغ و انجام فرآیند گرده افشانی و تلقیح می باشد (شکل ۱). هر دانه گرده دارای یک هسته رویشی و دو هسته زایشی می باشد. زمانی که کلاله گل های ماده که سه شاخه ای و به رنگ سبز زرد است از محور خوشه آشکار می شود، دوره پذیرش دانه گرده و فرآیند گرده افشانی آغاز می گردد. دانه های گرده با کمک باد از درختان نر بر روی کلاله مرطوب و چسبناک گل های درختان ماده انتقال داده شده و شروع به جوانه زنی می کنند (شکل ۲). پس از جوانه زنی، لوله گرده شروع به رشد کرده و با عبور از قسمت دیگری از گل ماده به نام خامه خود را به تخمدان رسانده و تلقیح صورت می گیرد. طی این فرآیند، یکی از هسته های زایشی دانه گرده با تخمک ترکیب شده و جنین یا همان گیاهچه را بوجود می آورد و هسته زایشی دیگر با دو هسته قطبی ترکیب شده و بافت ذخیره ای به نام آندوسپرم را تشکیل می دهد که همان بخش خوراکی یا مغز میوه پسته است. به عبارتی ساده تر تشکیل جنین و مغز میوه پسته بدون وجود دانه گرده امکان پذیر نیست. پس از اتمام فرآیند گرده افشانی و تلقیح، جداره تخمدان که سه برچه ای است شروع به رشد کرده و کم کم میوه های پسته ظاهر می شوند که باغداران از آن به نام مرحله ارزنی یا ارزنو نام می برند. اگر گرده افشانی اتفاق نیفتد و گل های نر و ماده در هم نیامیزند، درصد زیادی از گل های ماده پس از یک رشد اولیه شروع به ریزش می کنند. دلیل این ریزش، عدم دریافت پیامی از جنین تلقیح نشده توسط گیاه می باشد که منجر به حذف و ریزش آن میوه غیر بارور طی مکانیسمی هوشمند می گردد. با این وجود تعداد کمی از گل های تلقیح نشده همچنان به رشد خود ادامه داده و میوه های پوک و بدون مغز (پارتنو کارپ) را تشکیل میدهند که اکثر تا پایان دوره رشد روی درخت باقی می مانند. وجود این میوه های پوک سبب هدر رفت بخش قابل توجهی از مواد غذایی و انرژی گیاه می گردد؛ زیرا رشد و توسعه محور خوشه و جدارهای میوه (پریکارپ) درختان پسته نیازمند حجم زیادی از مواد غذایی و محصولات فتوسنتزی است. بنابراین عدم گرده افشانی مناسب در باغ های پسته خود را به صورت ریزش کامل خوشه ها، تنک و کم دانه شدن خوشه ها و افزایش میزان پوکی نشان می دهد که مجموع آنها سبب کاهش عملکرد اقتصادی باغ می گردد.

ویژگی های گلهای نر و دانه های گرده پسته

به طور متوسط یک درخت نر دارای ۴ تا ۷ گل آذین در هر سرشاخه و بیش از ۱۰۰۰ گل آذین در تاج خود می باشد. آرایش گل های نر بر روی شاخه های درختان پسته از نوع گل آذین خوشه است. جوانه های گل نر و ماده پسته بر روی شاخه های تازه روییده شده در فصل بهار تمایز می یابند (گل انگیزی) و پس از تکمیل فرآیند تکامل و تأمین نیاز سرمایی در اواخر زمستان و اوایل بهار سال بعد بیدار شده و گل دهی آغاز می گردد (گل آوری). گل نر در ابتدای شکوفایی به صورت متراکم و قرمز رنگ می باشد و کم کم با نزدیک شدن به مرحله رسیدگی و گرده افشانی به رنگ زرد در آمده و از تراکم گل آذین کاسته می گردد. رنگ زرد گل آذین نشان از رسیدگی دانه های داخل کیسه گرده (بساک) دارد که با پاره شدن این کیسه این دانه های گرده با کمک باد در هوا پخش شده و گرده افشانی آغاز می گردد (شکل ۲). به طور متوسط روی هر گل آذین نر ۲۵۰-۲۰۰ گل مجزا قرار دارد که هریک از این گل ها از ۵ پرچم و هر پرچم از یک بساک چهار حفره ای تشکیل شده است که دانه های گرده را در دل خود جای داده است (شکل ۳). هر گل آذین نر دارای ۱۵۰ تا ۲۵۰ میلی گرم گرده و حدود ۱۰ میلیون دانه گرده است. یعنی یک درخت نر بالغ می تواند با داشتن ۱۰۰۰ گل آذین بیش از ۱۰ میلیارد دانه گرده تولید کند که ۵۰ تا ۷۰ درصد آنها قابلیت جوانه زنی دارند (اسماعیل پور، ۱۳۷۸؛ هاشمی نسب، ۱۳۹۹). اگر چه گل های برخی ژنوتیپ های نر برای زنبورها جذاب هستند اما حشرات هیچ نقشی در گرده افشانی درختان پسته ندارند و گرده افشانی تنها از طریق باد و به مقدار اندکی نیروی جاذبه میسر می گردد. در شرایط اقلیمی سال های اخیر استان کرمان طول عمر دانه های گرده در فضای باغ کوتاه بوده و به ندرت به بیش از یک روز می رسد و طول دوره گل دهی درختان نر نیز بین یک تا دو هفته متغیر است. شکل ۴ تا ۶ مراحل مختلف فنولوژی گل های نر و ماده پسته را نشان می دهد.

خصوصیات درختان نر پسته مناسب

گل دهی همزمان با ارقام ماده، تعداد گل، حجم دانه گرده و قدرت جوانه زنی مطلوب از کلیدی ترین نکات در انتخاب یک درخت نر مناسب جهت توسعه در باغهای پسته است. علاوه بر این ویژگی ها انتخاب درختان با رشد رویشی مطلوب و راست قامت، دارای طول دوره گل دهی و طول عمر دانه گرده مناسب و همچنین سازگار با ارقام تجاری نیز باید مد نظر قرار گیرد. باغداران باید درختان نری را برای باغ خود انتخاب کنند که زمان گلدهی آنها زودتر از ارقام ماده آغاز و دیرتر از آنها به پایان برسد؛ اما اوج گل دهی آنها با اوج گل دهی ارقام ماده هم زمان باشد تا از هم پوشانی کامل و حداکثری زمان گل دهی درختان ماده توسط درختان نر در سالیان مختلف اطمینان حاصل نمایند (شکل ۷ و ۸). زیرا با توجه به میزان تجمع نیاز سرمایی در هر سال و نوسانات دمایی تغییراتی در زمان آغاز، پایان و یکنواختی گل دهی درختان نر و ماده ایجاد می شود (شکل ۱). در همین رابطه مطالعات محققان آمریکایی نشان داد در سالهایی که تعداد ساعات سرد زمستان کاهش یابد و نیاز سرمایی به خوبی برطرف نشود رقم نر پیترز که گرده دهنده غالب باغهای آمریکا می باشد، گل دهی ضعیفی داشته و زمان گل دهی آن با کرمان به خوبی هم پوشانی ندارد (کالسن و پارفیت، ۲۰۱۷).

همانطور که پیش از این گفته شد، علاوه بر توجه به هم پوشانی زمان گل دهی درختان نر و ماده، باغداران پسته کار باید به تعداد گل در هر درخت و حجم دانه گرده تولیدی در هر گل و مهم تر از آن به قدرت جوانه زنی دانه های گرده توجه ویژه ای داشته باشند. زیرا درختان متعددی توسط نگارندگان در مناطق پسته خیز کشور مشاهده گردیده که دانه های گرده آنها از قدرت جوانه زنی و زنده مانی پایینی برخوردار بوده اند. همچنین درختان نری که عادت رشدی آنها به حالت افراشته یا نیم افراشته می باشد، بر درختان نر با عادت رشدی گسترده ارجحیت دارند (شکل ۱۱). خوشبختانه می توان گفت اکثریت قریب به اتفاق درختان نر گونه اهلی با ارقام تجاری سازگاری داشته و دانه گرده آنها سبب باروری گل های ماده می گردد و در این زمینه ناسازگاری مشاهده نگردیده است. اما دانه های گرده برخی ژنوتیپ های نر از جمله گونه آتلانتیکا و اینتگریما می تواند بر خصوصیات کمی و کیفی میوه و مغز (متازنیا و زنیا) تاثیر گذار باشند.

نسبت درختان نر به ماده و تعیین الگوی صحیح قرار گرفتن درختان نر پسته در باغ

یکی دیگر از موضوعات مهم در مدیریت درختان نر باغ پسته، در نظر گرفتن نسبت مناسب درختان نر به ماده جهت افزایش تراکم دانه گرده در سطح باغ و بهبود کارایی گرده افشانی می باشد. همانطور که پیش از این گفته شد یک درخت نر بالغ می تواند میلیاردها دانه گرده تولید نماید که این تعداد از نظر کمی برای هزاران درخت ماده کافی است. بنابراین با توجه به حجم دانه گرده تولیدی و الگوهای متنوع احداث باغ در ایران بهتر است به جای در نظر گرفتن یک الگوی عددی ثابت، نسبت درختان نر به ماده بر اساس فاصله درختان ماده تا اولین درخت نر موجود در باغ تعیین گردد. به طور متوسط یک درخت نر می تواند یک شعاع ۲۰ متری از درختان ماده را در اطراف خود به خوبی پوشش دهد. بنابراین باید چیدمان درختان نر در باغ به گونه ای باشد که هر درخت ماده با اولین درخت نر بیش از ۲۰ متر فاصله نداشته باشد. بنابراین با این الگو در هر هکتار نیازمند ۲۵ تا ۳۰ عدد درخت نر می باشیم که ۳ تا ۵ درصد از کل درختان باغ را تشکیل می دهد. در این روش به طور متوسط به ازای هر ۲۵ عدد درخت ماده یک درخت نر در باغ وجود دارد. در مناطقی که به تازگی باغهای پسته احداث گردیده است و یا مناطقی که میزان رطوبت هوا بالاست باید تعداد درختان نر بیشتری در نظر گرفته شود. در این مناطق بهتر است ۵ تا ۷ درصد درختان باغ به نرها اختصاص داده شوند. محل قرار گرفتن درختان نر باید به گونه ای باشد که با وزش بادهای غالب منطقه دانه های گرده به خوبی در سطح باغ پراکنده گردند. قرار دادن یک ردیف از درختان نر یا تعداد بیشتر از آنها در ردیف اول باغ و عمود بر جهت وزش باد به ویژه در مناطقی که به تازگی پسته در آنها توسعه یافته است، فرآیند گرده افشانی را بهبود می بخشد.

شرایط محیطی مناسب برای گرده افشانی

رطوبت مناسب هوا برای گرده افشانی درختان پسته بین ۵۰-۳۵ درصد می باشد و دامنه رطوبتی بین ۶۵-۲۵ درصد قابل تحمل است. رطوبت های کمتر و بیشتر از این مقدار کارایی گرده افشانی و تلقیح را کاهش می دهد. دمای مناسب محیط برای گرده افشانی بین ۲۲-۱۶ درجه سانتی گراد و دماهای بین ۳۰-۱۰ درجه سانتی گراد قابل تحمل می باشد. اما با افزایش دما از ۳۰ درجه سانتی گراد کارایی گرده افشانی و تلقیح کاهش چشم گیری می یابد. دانه های گرده به سرما متحمل بوده اما شدیدا به گرمای هوا حساس هستند و به راحتی در دماهای بالای ۳۲ درجه سانتی گراد در مدت زمان کوتاهی از بین می روند. لازم به ذکر است که بر خلاف دانه های گرده، ساختار گل های نر همانند ماده به سرمازدگی حساس بوده و خسارت می بیند. بنابراین وقوع سرمازدگی قبل از رسیدگی دانه های گرده سبب کاهش حجم گرده در سطح باغ می گردد (شکل ۱۰). سرعت مناسب باد در هنگام گرده افشانی ۳ متر در ثانیه می باشد و سرعت بین ۱۱-۱.۵ متر بر ثانیه قابل تحمل است. سرعت های بالای باد و طوفان سبب خروج حجم زیادی دانه گرده در مدت زمان کوتاهی از سطح باغ می گردد و با خشک نمودن سطح کلاله امکان تلقیح و باروری را نیز کاهش می دهد.

تربیت صحیح و هرس درختان نر پسته

از آنجا که گرده فشانی در پسته توسط باد صورت می گیرد باید درختان نر را به صورت تک تنه و افراشته تربیت نمود (شکل ۱۱) ، به گونه ای که تاج درختان نر بالاتر از درختان ماده تشکیل شود تا شعاع بیشتری از سطح باغ را پوشش داده و گرده افشانی نماید. همچنین بهتر است درختان نر مجزا از درختان ماده باشند؛ یعنی از طریق پیوند تنها بخشی از یک درخت نر را به ماده و یا بالعکس قسمتی از درخت ماده را به نر تغییر ندهیم. ضمنا هرس سالانه در درختان نر پسته صرفا محدود به از بین بردن شاخه های خشک شده و بیمار، ایجاد فرم مناسب و حذف پاجوش و تنه جوش ها می گردد. نتایج برخی تحقیقات حاکی از تاثیر میان پایه بر تغییر زمان آغاز گل دهی درختان نر است اما تایید و تدوین دستورالعملی برای این موضوع با توجه به تنوع ارقام و ژنوتیپ های نر و ماده پسته در کشور نیازمند مطالعات تکمیلی است.

تغذیه درختان نر پسته

شاید تصور کنید که چون طول دوره گل دهی درختان نر کوتاه بوده و درخت نیز در طول فصل رشد فاقد میوه می باشد، بنابراین مدیریت تغذیه درختان نر همانند درختان ماده از اهمیت بالایی برخوردار نیست. اما باید توجه داشت که آغاز بیداری و شکوفایی گل های درختان پسته نیازمند مصرف حجم بالایی از مواد غذایی و انرژی در مدت زمان کوتاه گرده افشانی است. در این زمان (اوایل بهار) ریشه ها از فعالیت پایینی برخوردار بوده و برگها نیز به عنوان کارخانه متابولیسم و تولید مواد غذایی گیاه هنوز توسعه نیافته اند. با توجه به اینکه در طی مدت گرده افشانی میزان رشد و تکامل گل آذین از سرعت خیره کننده ای برخوردار می باشد و ظرف مدت کوتاهی از یک جوانه زایشی کوچک، خوشه ای با دهها گل ماده و یا صدها گل نر مجزا پدیدار می شود. بنابراین عمده مواد غذایی و انرژی مورد نیاز در این مدت زمان کوتاه از مرحله رشد گیاه از محل ذخیره شده از سال قبل در شاخه، تنه و ریشه تأمین می گردد. وجود تعداد زیادی گل نر که از اندازه بزرگی نیز برخوردار هستند، درختان گرده دهنده را نیازمند جذب، متابولیسم و ذخیره سازی حجم زیادی از مواد غذایی در طول فصل رشد می نماید که این امر اهمیت تغذیه و آبیاری مناسب درختان تر را روشن تر می سازد. مطالعات متعددی نقش تغذیه و آبیاری را در تولید کمی و کیفی دانه های گرده در گیاهان مختلف تایید نموده است. با توجه به ساختار گل های نر و دانه های گرده، برخی عناصر غذایی از اهمیت بالاتری در مدیریت درختان نر برخوردار بوده که از آن جمله می توان به بر، منگنز، روی، نیتروژن، کلسیم و پتاسیم اشاره کرد. بر (B) از عناصر ریز مغذی است که در بهبود فرآیند گرده افشانی نقشی حیاتی بازی می کند. این ریز مغذی سبب افزایش زنده مانی، قدرت جوانه زنی و رشد لوله گرده می گردد. بر همچنین در متابولیسم و جابه جایی کربوهیدرات ها و انرژی در آغاز بیداری و شکوفایی گل ها نقش موثری دارد. نقش بر توام با کلسیم (Ca) در جابه جایی و متعادل سازی هورمون های گیاهی اهمیت بسزایی دارد. همچنین عنصر بر سنتز هورمون سیتوکنین را تقویت نموده و در جابه جایی اکسین نیز اثر گذار است. در بین ریز مغذی ها منگنز (Mn )نیز همانند بر در جوانه زنی و رشد لوله گرده نقش کلیدی ایفاء می کند. علاوه بر موارد ذکر شده عنصر روی Zn) در بسیاری از فرآیندهای گرده افشانی و باروری نیز تاثیر خوبی دارد. همچنین عناصر روی و بر در سطح کلاله گل های ماده سبب جوانه زنی بهتر و افزایش رشد لوله گرده می شوند. عنصر روی، لوله گرده را در برابر رادیکال های آزاد اکسیژن در زمان حرکت در خامه گل ماده حفظ نموده و سبب افزایش طول عمر دانه گرده و تسهیل در حرکت آن به سمت تخمدان و در نهایت افزایش شانس تلاقی دانه گرده با تخمک می گردد. در بسیاری از گیاهان روی همچنین در افزایش اندازه بساک و دانه گرده نقش دارد. کمبود روی سبب افزایش ضخامت لایه بیرونی دانه گرده شده و درصد جوانه زنی آن را کاهش می دهد. در بین عناصر غذایی پرمصرف، نیتروژن (N) و پتاسیم (K) نقش مهمی در توسعه و تکامل بساک و دانه های گرده دارند. نیتروژن در تولید پروتئین ها، اسیدهای آمینه و آنزیم های موثر در فرآیند گرده افشانی و تلقیح و پتاسیم نیز در تولید و انتقال کربوهیدرات ها و رشد لوله گرده اهمیت دارد. از جمله عناصر دیگر که در گرده افشانی نقش دارند می توان به کلسیم (Ca) اشاره نمود، کلسیم علاوه بر داشتن یک نقش ساختاری در دیواره سلولی به عنوان یک پیام رسان ثانویه جهت آغاز رشد لوله گرده عمل می کند. کلسیم همچنین سبب جوانه زنی و رشد لوله گرده شده و قطبیت لوله گرده را هنگام تلقیح و باروری فراهم می آورد.

سال آوری درختان نر پسته

عامل اصلی سال آوری درختان پسته ناشی از رقابت کربوهیدراتی بین میوه و اندام های رویشی و جوانه های زایشی تمایز یافته روی آن می باشد. بنابراین در صورت مدیریت صحیح، سال آوری در درختان نر قابل کنترل بوده و کم رنگ می گردد. اما در سال های اخیر عدم تأمین نیاز سرمایی در برخی درختان نر دیر گل از یک سو و بالا بودن دمای هوا در زمان تمایز و تشکیل جوانه های گل در فصل بهار از سوی دیگر سبب کاهش تعداد گل های نر گردیده است (شکل ۱۲).

نیاز سرمایی درختان نر پسته و مدیریت رفع آن

درختان نر در قیاس با درختان ماده از نیاز سرمایی کمتری برخوردار می باشند و تکامل پرچم درختان نر با تجمع ساعات سرد موثر پایین تری صورت می گیرد. با این وجود عدم تأمین نیاز سرمایی درختان نر سبب کاهش فرآیند گل انگیزی، کاهش قدرت زنده مانی و جوانه زنی دانه های گرده می گردد. درختان نر در بیشتر باغهای پسته ایران از طریق پیوند توسعه نیافته اند بلکه باغداران تعدادی از درختان را بدون عملیات سربرداری و پیوندزنی رها کرده تا به مرحله گل دهی برسند و سپس درختان نر را برای گرده افشانی نگه داشته و خود ماده ها را سربرداری و پیوند می زنند. بنابراین درختان نر یک باغ از تنوع بالایی برخوردار هستند. برخی از این درختان دیر گل و برخی متوسط و زودگل می باشند (شکل ۱۳). ابهامی که بسیاری از باغداران با آن روبرو هستند مدیریت این درختان نر متنوع در زمان استفاده از ترکیبات برطرف کننده نیاز سرمایی از جمله روغن های ولک است. بهترین روش جهت رفع این ابهام علامت گذاری درختان نر بالغ بر مبنای زمان گلدهی است. سپس تنها روی درختان نری که زمان گلدهی آنها با درختان ماده هم زمان و یا دیر گل تر هستند روغن پاشی انجام شود. در صورتی که از زمان گل دهی درختان نر باغ اطلاعی نداریم تجربه نشان داده است که اگر رقم تجاری باغ از نوع زودگل همانند کله قوچی و احمد آقایی است بهتر است روغن پاشی روی درختان نر نیز انجام شود. اما اگر رقم تجاری باغ از نوع متوسط تا دیر گل همانند اکبری می باشد بهتر است روی درختان نر روغن پاشیده نشود؛ زیرا درختان نر اکثرآ زودگل تر از ارقام ماده متوسط گل و دیر گل تجاری هستند. لازم به ذکر است که این روش تقریبی بوده و در همه جا عمومیت ندارد. برای مثال ممکن است در یک باغ کله قوچی بیشتر درختان نر زودگل تر از درختان ماده بوده و روغن پاشی نباید روی آنها انجام شود.

گرده افشانی تکمیلی در باغ های پسته

برغم توصیه های مکرر در خصوص رعایت نمودن تعداد متناسب درختان نر در قیاس با درختان ماده در بسیاری از موارد ملاحظه می گردد که در یک باغ درختان نر در حد کفایت وجود ندارد، لذا باغداران نیازمند انجام گرده افشانی تکمیلی جهت جلو گیری از کاهش عملکرد باغ خود هستند. از آنجا که دانه گرده پسته از حساسیت بالایی برخوردار بوده و به سرعت قدرت جوانه زنی خود را از دست می دهد، انجام یک گرده افشانی تکمیلی موثر کاری مشکل و نیازمند در نظر گرفتن ضوابط خاصی است. بنابراین باغداران بهتر است در سال های پیش رو به فکر برطرف نمودن این مشکل از طریق پیوند نمودن درختان نر مناسب در باغ خود باشند و بدانند که هیچ گاه گرده افشانی تکمیلی کارایی گرده افشانی طبیعی در یک باغ با تعداد درخت نر مناسب را نخواهد داشت و تنها می تواند درصدی از خسارت احتمالی را کاهش دهد. علاوه بر آن گسترش روشهای گرده افشانی تکمیلی در سال های اخیر سبب افزایش برخی بداخلاقی ها از جمله بریدن سرشاخه های درختان نر دیگر باغداران توسط برخی افراد سودجو جهت افزایش عملکرد باغ خود به قیمت نابودی درختان نر و محصول باغ دیگران گردیده است.

پر کاربردترین روش گرده افشانی تکمیلی که توسط باغداران به کار گرفته می شود، چیدن سرشاخه های دارای گل کافی درختان نر و قرار دادن آنها در یک ظرف آب و پراکنش در نقاط مختلف باغ است. در این روش امکان زنده مانی و پراکنش دانه های گرده بالاتر است؛ اما از طرفی این روش نیازمند حجم زیاد سرشاخه درختان تر بوده که تأمین آن نیازمند ناقص کردن درختان نر در گوشه دیگری از همان باغ و یا باغی دیگر است. علاوه بر آن این روش زمینه سرقت و تخریب درختان نر دیگر باغداران را فراهم نموده است که پیش تر به آن اشاره شد. در صورت نایکنواختی گل دهی درختان در سطح باغ این عمل باید هر ۲ تا ۳ روز یکبار تکرار گردد. لازم به ذکر است که جهت انجام این روش بهتر است تأمین سرشاخه ها از درختان متوسط و بزرگ باغ صورت گیرد. همچنین سرشاخه ها از قسمت های پایین و مرکز تاج انتخاب شود تا کمتر به درخت نر آسیب وارد گردد و کارایی گرده فشانی آن در همان سال و سال های آینده حفظ شود. در واقع چیدن این سرشاخه ها باید مطابق اصول صحیح هرس درختان پسته صورت گیرد تا علاوه بر گرده افشانی تکمیلی، به نوعی هرس را نیز انجام داده باشیم.

روش دیگر، جمع آوری دانه های گرده رسیده و انجام گرده افشانی مصنوعی به صورت دستی و یا با کمک گرده پاش است. در این روش گل های نر رسیده که به رنگ زرد در آمده اند را چیده و در فضای اتاق و دور از نور خورشید به مدت ۶-۴ ساعت در دمای ۱۵ تا ۲۰ درجه قرار داده و سپس با تکاندن گل های نر و عبور از الک ریز دانه های گرده را جمع آوری و بلافاصله در یخچال برای نگهداری کوتاه مدت (یک هفته) و فریزر برای نگهداری بلند مدت (یک ماه) قرار میدهیم (شکل ۱۴). در صورت باقی ماندن دانه گرده در داخل گل ها این مرحله از جمع آوری را حداکثر تا ۲۴ ساعت با فاصله زمانی ۶-۴ ساعت می توان تکرار نمود؛ اما با گذشت زمان درصد جوانه زنی نسبت به دور اول کاهش می یابد. پس از جمع آوری دانه های گرده، بهتر است هر چه سریعتر در ساعات خنک روز به ویژه در روزهایی که باد ملایمی می وزد اقدام به عمل گرده افشانی نمود؛ زیرا حتی در شرایط یخچال و فریزر نیز قدرت جوانه زنی دانه های گرده روز به روز کاهش می یابد. در این روش باید حداکثر دقت را در جمع آوری و نگهداری دانه های گرده به خرج داد تا قدرت جوانه زنی آنها حفظ شود. زمان جمع آوری گل ها باید در ساعات خنک روز باشد و در فاصله زمانی کوتاهی به فضای مناسب جهت جمع آوری دانه های گرده انتقال داده شوند. با توجه به اندازه کوچک دانه های گرده و حجم کم گرده های جمع آوری شده بهتر است به اندازه ۲ برابر این حجم، پودر آگار یا آرد به گرده ها اضافه و به خوبی مخلوط گردد. سپس با ریختن این مخلوط در پارچه یا توری هایی با منافذ مناسب اقدام به گردافشانی در سطح باغ نمود. این عمل باید در زمانی که گل های ماده آماده پذیرش دانه های گرده هستند با فاصله ۱ روز در میان و حداقل ۳ بار تا پایان گل دهی درختان ماده تکرار گردد (اسماعیل پور و همکاران، ۱۳۹۶).

در روشی دیگر می توان در ابتدای صبح با تکاندن شاخه های درختان نر اقدام به جمع آوری دانه های گرده آزاد شده نمود و بلافاصله به روش قبل در سطح همان باغ یا باغی دیگر گرده افشانی تکمیلی را انجام داد. در این روش حجم دانه گرده کمتری جمع آوری می شود اما در عوض گل ها چیده نشده و می توانند به فرآیند طبیعی گرده افشانی خود ادامه دهند. همچنین قدرت جوانه زنی دانه های گرده در صورت کوتاه بودن فاصله زمانی بین جمع آوری تا گرده افشانی به خوبی حفظ می گردد. این روش نیز باید یک روز در میان و حداقل در سه نوبت در ساعات خنک روز انجام شود.

در تمامی روش ها ذکر شده باید این نکته را مدنظر قرار دهیم که دانه های گرده پسته بسیار حساس بوده و به راحتی قدرت جوانه زنی خود را از دست داده و از بین می روند. قرار دادن آنها حتی در یک زمان کوتاه در دما و مکان نامناسب باعث از دست رفتن درصد زیادی از آنها می گردد. بنابراین بلافاصله پس از چیده شدن سرشاخه و یا گل باید آن را به فضای مناسب جهت جمع آوری گرده ها و یا انجام فرآیند گرده افشانی تکمیلی انتقال داد. همچنین توصیه می گردد در زمان جمع آوری گلهای نر یخدان یونولیتی که داخل آن یخ خشک قرار داده شده است به همراه داشته و گل ها و سرشاخه ها را پس از چیدن داخل آن قرار دهیم و همواره به یاد داشته باشیم که دانه گرده پسته یک موجود زنده و بسیار حساس است (شکل ۱۴).

مهم ترین پیام نشریه

تشکیل مطلوب میوه پسته نیازمند وجود نسبت مناسبی از درختان نر و ماده در سطح باغ می باشد. بنابراین باغداران باید در احداث باغ های جدید و یا اصلاح باغ های موجود توجه ویژه ای به مدیریت درختان نر داشته باشند تا با داشتن تراکمی مناسب از دانه گرده در هنگام گل دهی درختان ماده مانع از کاهش عملکرد اقتصادی باغ خود گردند.